شيرەك عاسىر بۇرىن ەل ازاماتتارىنىڭ ومىرىندە ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدى تۇبەگەيلى وزگەرتكەن تاعدىرشەشتى وقيعالار بولدى. وتكەن عاسىردىڭ 90-ىنشى جىلداردىڭ ەڭ باسىندا ءبىز تاۋەلسىز ەلىمىزدى قۇردىق, ءۇش عاسىرعا سوزىلعان مەملەكەتتىك ءداستۇرىمىزدى قالپىنا كەلتىردىك. ۇلى دالا ەلىن قۇرۋعا كىرىستىك.
وسىنداي ماڭىزدى وقيعالار بۇرىنعى يدەولوگيالىق ماعىناداعى كوشەلەر مەن الاڭداردىڭ اتىن وزگەرتۋگە ۇلاستى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ بويىنشا ودان ءارى ءىس-شارالار قابىلداندى, سونىڭ ىشىندە 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعالارى دا بار. كەيىننەن ساپالىق جاڭا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن, سوتتاردى, ۇقك, پروكۋراتۋرا جانە ت.ب. قۇرۋ بويىنشا شارالار قابىلداندى.
ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى
1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىنان باستاپ ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ەڭ ماڭىزدى ءارى باستى وزگەرىستەر بولدى: حالقىمىز ءوز پرەزيدەنتىنىڭ باستاۋىمەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى. جاس ەل قادام باسقان سايىن جاڭا مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار مەن مەكەمەلەردى قاتار قالىپتاستىردى, اسا قيىن جاعدايدا امان قالۋ ءۇشىن بارلىق ءىس-شارالاردى قابىلدادى.
قىتايمەن, تۇركىمەنستانمەن, وزبەكستانمەن, قىرعىزستانمەن جانە رەسەيمەن اراداعى مەملەكەتتىك شەكاراعا قاتىستى ءماسەلەلەر شۇعىل تۇردە رەتتەلدى. اۋىر جاعدايدا, وفيتسەرلەردىڭ ءبىر بولىگى وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىنا كەتە باستاعان كەزدە, شەكارالىق اسكەر قۇرىلدى. 1993 جىلدىڭ باسىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. ءبىزدىڭ شەكارامىزدىڭ ۇزىندىعى 13 400 شاقىرىمدى قۇرايدى.
جەدەل تۇردە ازاماتتىق تۋرالى زاڭ قابىلداندى. بۇل زاڭ بويىنشا كسرو ازاماتتىعى جويىلىپ, ەكىجاقتى ازاماتتىققا تىيىم سالىندى.
1992 جىلدىڭ 16 ناۋرىزىندا رەسپۋبليكالىق گۆارديا قۇرىلدى. ول تەك مەملەكەتتىڭ جوعارى دەڭگەيلى لاۋازىمدى تۇلعالارىن قورعاۋدى عانا ەمەس, سونىمەن بىرگە بىرقاتار راسىمدىك مىندەتتەردى دە جۇزەگە اسىرادى.
1992 جىلدىڭ 10 قازانىندا رەسپۋبليكانىڭ ىشكى اسكەرلەرى قۇرىلدى, ولاردىڭ مىندەتىنە ەلدىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ, سونىڭ ىشىندە تۇزەتۋ مەكەمەلەرىن قورعاۋ دا كىردى.
رەسپۋبليكانىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىندەگى قارۋلى كۇشتەردىڭ ءرولىن ايقىنداعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قورعانىسى جانە قارۋلى كۇشتەرى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. مەملەكەت باسشىسى باستاعان قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قۇرىلدى. ەگەمەندى ەلدىڭ جاڭا اسكەرىن قارجىلىق, ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جانە باسقا دا جاعىنان قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى شەشىلدى.
قارۋلى كۇشتەردى قۇرعان كەزدەگى اۋىر جىلدار تۋرالى ەلىمىزدىڭ العاشقى قورعانىس ءمينيسترى س.نۇرماعامبەتوۆ: «ەلباسىنىڭ قارۋلى كۇشتەردى قۇرۋ تۋرالى جارلىعى شىققاننان كەيىن ءبىزدىڭ ءبارىمىز تەگەۋرىندى تۇردە جانە ءبىر كىسىدەي جۇمىلىپ جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك بولدى. ءبىز اسكەرلەردىڭ اراسىندا كەڭ تۇردە ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ وسى ۇدەرىستى ءوزى باسقاردى» دەپ ەسكە الادى. ال 1993 جىلى ەلىمىزدىڭ اسكەري دوكتريناسى قابىلداندى.
قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن بىرقاتار زاڭدار قابىلداندى. ولار: «قوعامدىق قاتىناستار تۋرالى», «ءدىني نانىم-سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى», «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى» جانە ت.ب.
وسى شارالاردىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ايلارىندا ەلىمىزدەگى تۇراقتىلىقتى, قوعامداعى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.
رامىزىڭمەن رۋحتان!
مەملەكەتتىك رامىزدەردى: ەلتاڭبانى, تۋدى جانە ءانۇراندى ازىرلەۋ بويىنشا جۇمىستار قولعا الىندى. بۇل ءۇشىن بايقاۋ جاريالاندى. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن عانا ەمەس, سونىمەن بىرگە شەت ەلدەردەن دە جۇزدەگەن ادامدار ءۇن قاتتى. مەملەكەتتىك رامىزدەر مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن جاسالدى. 1992 جىلدىڭ 4 ماۋسىمىندا پرەزيدەنت بىرقاتار زاڭدارعا قول قويدى: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تۋى تۋرالى», «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەلتاڭباسى تۋرالى» جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءانۇرانىنىڭ مۋزىكالىق رەداكتسياسى تۋرالى».
1992 جىلدىڭ 6 ماۋسىمىندا رەسمي ءراسىم – مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ تۇساۋكەسەرى بولدى. مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ ۇلگى-نۇسقالارى مەملەكەت باسشىسىنىڭ رەزيدەنتسياسىندا ساقتالۋدا. ولاردىڭ قابىلدانۋى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى قالىپتاستىرۋ مەن نىعايتۋدا وراسان زور ءرول اتقاردى. ەلىمىزدىڭ ابىرويى اسقاقتادى.
اتا زاڭىم ايبارىم
1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت بولدى. بىراق ءبىر وعاش جاعداي بولدى: ءبىز جاڭا ولشەمدە ءومىر سۇرە باستادىق, ال باسشىلىققا العانىمىز كەڭەس كەزەڭىندە جوعارعى كەڭەس قابىلداعان ەسكى كونستيتۋتسيا بولدى. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە نەگىزگى زاڭدا بولماعان بىرقاتار ينستيتۋتتار, مىسالى پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت جۇمىس ىستەپ جاتتى. جاڭا كونستيتۋتسيانى ازىرلەۋ ءۇشىن قۇرامىنا ەلىمىزدىڭ اسا كورنەكتى زاڭگەرلەرى: ز.فەدوتوۆا, ن.شايكەنوۆ, ع.ساپارعاليەۆ, يۋ.كيم ەنگەن ارنايى كونستيتۋتسيالىق كوميسسيا قۇرىلدى. بىرقاتار دەپۋتاتتاردىڭ تاراپىنان قارسىلىق تا بولدى. سوندىقتان بۇل كونستيتۋتسيا ءارتۇرلى ساياسي توپتاردى قاناعاتتاندىراتىنداي ءبىرشاما كەلىسىمشىل بولدى. ەڭ باستىسى: جاڭا مەملەكەتتىڭ قۇرىلعاندىعى باسا ايتىلدى. جاڭا كونستيتۋتسيا بويىنشا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ جاريالاندى, ال ورىس ءتىلى – ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى فۋنكتسياسىن اتقاردى. ءبىزدىڭ ەلىمىز رەسپۋبليكاعا اينالدى.
ۇلتتىق ۆاليۋتامىز ۇلىقتالدى
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ مەملەكەت باسشىسى بىزگە ءوز ۆاليۋتامىزدىڭ قاجەتتىگى تۋرالى ويدان ارىلمادى, ونسىز ەگەمەندى ەل بولۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان دا 1992 جىلدىڭ باسىندا ءوز ۆاليۋتامىزدى دايىنداۋ تۋرالى قۇپيا جارلىق شىعارىلدى.
وسىنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ ەلىمىز ءوز ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋ ۇدەرىسىن جەدەلدەتە باستادى. ۇلتتىق ۆاليۋتامىز ۇلىبريتانيادا باسىلىپ شىقتى. مەملەكەت باسشىسى تەڭگەنىڭ ديزاينىن ويلاستىرۋعا ءوزى تىكەلەي قاتىستى. ۇلتتىق بانكنوتتاردا تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ بەينەسى باسىلدى.
1993 جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا ۇلتتىق ۆاليۋتا ەنگىزىلدى. ۇلتتىق بانكتى ۇكىمەتتىڭ قۇرىلىمىنان شىعارۋدىڭ ارقاسىندا ءبىز ينفلياتسيانى توقتاتا الدىق. سولاي بولعاندا دا, تەڭگە دوللارعا شاققاندا 10 ەسەدەن ارتىق قۇنسىزداندى. قازاقستان كسرو-نىڭ مۇراگەرى – كورشىلەس رەسەيدىڭ اقشا-قارجى ساياساتىنان تاۋەلسىز بولدى.
ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋدىڭ وراسان زور تاريحي ماڭىزى بولدى. وسى قادامىمەن ءبىزدىڭ ەلىمىز شىن مانىندە تاۋەلسىز ەلگە اينالدى. مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازارباەۆ ايتقانداي: «ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتامىز – تەڭگە – مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ جانە اۋقاتتىلىعىنىڭ سيمۆولى». شىن مانىندەگى تاۋەلسىزدىكتى سەزىنگەن ازاماتتارىمىزدىڭ دەڭگەيى اجەپتاۋىر ءوستى. ءوز ۆاليۋتامىزدى ەنگىزۋ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورمالاردى ەلەۋلى تۇردە تەرەڭدەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. حالىقارالىق ۆاليۋتالىق وپەراتسيالار بەلسەندىرىلدى. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا 200-گە جۋىق, سونىڭ ىشىندە شەتەلدىكتەردىڭ قاتىسۋىمەن, جاڭا بانكنوتتار پايدا بولدى.
ال العاشقى شەتەلدىك بانكتەر ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 1993 جىلدان باستاپ پايدا بولدى. ەلىمىزدىڭ باسشىلىعى قوعامنىڭ ءالسىز قورعالعان بولىگىن: زەينەتكەرلەردى, ستۋدەنتتەردى, مۇگەدەكتەردى قولداۋ بويىنشا بەلسەندى الەۋمەتتىك ساياساتتى دا جۇزەگە اسىرا الدى.
زيابەك قابىلدينوۆ,
ۇلتتىق تاريحشىلار كونگرەسىنىڭ عىلىمي حاتشىسى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
