نۇر-سۇلتان قالاسىندا جىل سايىن ساۋلەتتى دە ءزاۋلىم قانشاما تۇرعىن ءۇي كەشەندەرى سالىنادى. الايدا پاتەر كەزەگىنە تۇرۋشىلار سانى ءبىر ازامايدى. ستاتيستيكا مالىمەتتەرى بويىنشا قازاقستاندا 11,5 ميلليون قالا تۇرعىنىنا جاڭادان 2,7 ميلليون پاتەر سالىنادى ەكەن. ورتا ەسەپپەن ءار وتباسىندا ءۇش ادامنان دەپ ساناساق, الماتى, شىمكەنت, قاراعاندى سياقتى ءىرى قالالاردىڭ تۇرعىندارىنا جىل سايىن جارتى ميلليون پاتەر جەتىسپەيتىن كورىنەدى. الايدا ومىردە ءبىر باسپاناعا زار بولىپ, اركىمنىڭ بوساعاسىن جاعالاپ جۇرگەندەر رەسمي مالىمەتتەن گورى اناعۇرلىم كوپ ەكەنى بەلگىلى.
قىمباتشىلىق قىسىپ تۇر
قالادا جاستار مەن جاڭا شاڭىراق كوتەرگەن جاس وتباسىلاردىڭ پاتەر جالدايتىنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. ءتىپتى بارار جەرى, باسار تاۋى بولماعاندىقتان, ساياجايلار مەن شاعىن ۆاگونداردى پانالاپ كۇن كورىپ جۇرگەندەر دە – ءوزىمىزدىڭ قاراكوز باۋىرلارىمىز.
وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ءار قازاقستاندىققا 22 شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي تيەسىلى دەگەن مالىمەت بولاتىن. سويتسەك, بۇل ەلىمىزدەگى بارلىق تۇرعىن ءۇي قورىنىڭ ەل حالقىنا بولگەندەگى سانى ەكەن.
مەملەكەت قانشاما جەڭىلدىكتى باعدارلامالار قابىلداپ, جاستاردى پاتەرمەن قامتۋعا بارىنشا مۇمكىندىك تۋعىزىپ كەلەدى. بىراق ءبارىبىر حالىق پاتەر جەتىسپەۋشىلىگىنەن ءبىر ارىلا الماي-اق قويدى. ونىڭ ۇستىنە كەيىنگى كەزدە قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ قىمباتتاۋىنان پاتەر باعاسىنىڭ شامادان تىس شارىقتاپ كەتۋ تەندەنتسياسى دا انىق بايقالادى. نۇر-سۇلتان مەن الماتى قالالارىندا جاڭا سالىنىپ, تولىق بىتپەي پايدالانۋعا بەرىلەتىن پاتەرلەردىڭ ءار شارشى مەترى ساۋداعا 480-520 مىڭ تەڭگەدەن شىعارىلىپ ءجۇر. دەگەنمەن حالىق وعان دا ىلەكەرلەپ, قاناعات سەزىمىمەن قاراي باستاپ ەدى, ۋكرايناداعى جاعدايعا بايلانىستى دوللار باعامى شارىقتاپ شىعا كەلدى. سوعان سايكەس تەڭگە دە باعامىنان جاڭىلدى. ەندى, مىنە, ەكى ورتادا نە پاتەرلەرىن ساتا الماي, نە جاڭا پاتەر ساتىپ الا الماي قاراپايىم تۇرعىندار تىعىرىققا تىرەلدى دە قالدى.
ول ول ما, قازاقستاننىڭ قۇرىلىسشىلار قاۋىمداستىعى تەڭگەنىڭ كۇرت قۇنسىزدانىپ كەتۋىنە بايلانىستى پاتەر ساتۋدى توقتاتاتىنى تۋرالى مالىمدەپ ۇلگەردى. بىراق «كوممەرتسيالىق قۇپيا» دەگەن جەلەۋمەن قانداي قۇرىلىس كومپانيالارى باس تارتىپ وتىرعانى ناقتى ايتىلعان جوق. كەيىنگى كەزدە قۇرىلىس نارىعىنداعى جاعدايدىڭ كىم-كىمدى دە الاڭداتىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ۇمىتتەرىن ۇكىلەپ, قولداعى بار جيعان-تەرگەنىن ءۇي الۋعا سالعان ادامداردى قازىر «ءالى سالىنىپ بىتپەگەن ۇيلەردىڭ بولاشاعى نە بولادى؟» دەگەن وي كوپ مازالايدى.
«قۇرىلىس نارىعىنداعى باعا رەتتەلە مە؟» دەگەن ساۋالعا ساراپشىلار 2021-2025 جىلدارعى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا ءۇمىت ارتاتىنىن ايتادى. ەلدە ەركىن ەكونوميكالىق ايماقتار اشىلسا, تسيفرلاندىرۋ باعدارلامالارى ەنگىزىلسە, جاعداي قالىپقا كەلەر ەدى» دەيدى. الايدا 2022 جىلعى اقپان ايىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا باستاپقى تۇرعىن ءۇي ءبىر ايدا 2,1 پايىزعا, ال قايتالاما نارىقتاعى تۇرعىن ءۇي 2,8 پايىزعا قىمباتتاعان
ەلىمىزدەگى جىلجىمايتىن مۇلىكتەر ساۋداسىمەن اينالىساتىن krisha.kz سايتىندا جاريالانعان حابارلاندىرۋعا وراي تۇسىنىكتەمە بەرگەن قۇرىلىسشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى ۆيكتور ميكريۋكوۆتىڭ ايتۋىنشا, تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا بايلانىستى كوپتەگەن كومپانيالار ءاپ دەگەندە ابدىراپ قالىپ, سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ كەبىمەن كەيبىرى پاتەر باعالارىن 6-7 پايىزعا بىردەن كوتەرىپ جىبەرسە, ەندى بىرەۋلەرى ۋاقىتشا توقتاتا تۇرعاندى ءجون كورىپتى. سونىمەن بۇرىن ساتىلىپ, اقشاسى تولەنىپ قويعان پاتەرلەر دە, ءالى قۇرىلىسى اياقتالماعان ۇيلەر دە جاعداي تۇراقتانعانشا ساۋداعا شىعارىلمايتىن بولىپ شەشىلدى.
ال قۇرىلىسشى-ينجەنەر ەرمەك المۇقانوۆتىڭ پىكىرى ءسال باسقاشالاۋ. «مەن بۇلاردى ۇياتى بار قۇرىلىسشىلار دەپ اتار ەدىم دەيدى ول. ويتكەنى قوعامدا قالىپتاسىپ وتىرعان قيىنشىلىق جاعدايىن پايدالانىپ, كەلىسىمشارتقا قاراماستان, باعانى شارىقتاتىپ جىبەرگەندەر – حالىق مۇددەسىن ويلاۋدان الىس ادامدار. ونسىز دا قينالىپ جاتقان جانداردى قارجى جاعىنان قىسا بەرگەننەن ولار بايىپ كەتپەيدى عوي. ودان دا ۋاقىتشا سول كۇيى توقتاتا تۇرعان دا ءجون بولۋى كەرەك».
كەلىسىمشارت دەمەكشى, كەز كەلگەن قۇرىلىس كومپانياسى و باستان-اق ءوز مۇددەسىن ويلايدى. سوندىقتان كەلىسىمشارتقا مىندەتتەمەلەرىنەن گورى قۇقىعىن كوبىرەك ەنگىزەدى. تەڭگەگە شاققاندا دوللار باعامى ءوسىپ شىعا كەلىپ ەدى, «كوممەرتسيالىق قۇپيا» دەپ اتتارىن اتاۋدان باس تارتقان كوپتەگەن قۇرىلىس كومپانيالارى پاتەر يەلەرىمەن بۇرىن جاسالعان كەلىسىمشارتتارىنداعى «دەۆالۆاتسيا بولا قالعان جاعدايدا بەلگىلەنگەن باعادا وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن» دەگەن باپتى جالاۋلاتىپ شىعا كەلدى.
كوردىڭىز بە, كەلىسىمشارت تەك ءبىر جاقتى قۇرىلىس سالۋشىلاردىڭ مۇددەسىن قورعايدى, ال پاتەر ساتىپ الۋشىلاردىڭ مۇددەسىن كىم قورعايدى؟ مىنە, وسى ماسەلەنى قازىر بىرنەشە ادام كوتەرىپ, تابانىنان توزىپ ءجۇر. ادىلەت ىزدەپ قاقپاعان ەسىگى جوق, الايدا قۇزىرەتتى ورگاندار «شىداي تۇرىڭىز, تەڭگە تۇراقتانسىن» دەگەننەن ارىگە بارا الماي وتىر.
ساراپشىلار پىكىرىنە سەنسەك…
قازىر قۇرىلىس نارىعىندا استىرتىن جاسالاتىن مامىلەلەر قانشاما. سونىڭ كەسىرىنەن ۇلەستىك پاتەر قۇرىلىسىنا قاتىسۋشى تالاي ادامدار زارداپ شەگىپ قالعان. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى ەلىمىزدە سالىنىپ جاتقان تۇرعىن ۇيلەردىڭ تەك 26 پايىزى عانا ۇلەستىك قاتىسۋشىلارعا تيەسىلى دەگەندى كەلتىرەدى.
ەلوردادا قۇرىلىس الاڭىنداعى 51 ۇلەستىك كومپانيانىڭ ءتۇيىندى تۇيتكىلدەرى – وسىنىڭ ءبىر دالەلى. ال جىلجىمايتىن مۇلىك باعاسىنىڭ ەسەلەپ كوتەرىلىپ وتىرعانىن ساراپشىلار ەلوردا مەن الماتى قالاسىندا پاتەر ساتىپ الۋعا دەگەن سۇرانىستىڭ جوعارىلىعىنان دەپ سانايدى. قالا بەردى قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ يمپورتى ارتىپ وتىر.
«قۇرىلىس نارىعىنداعى باعا رەتتەلە مە؟» دەگەن ساۋالعا ساراپشىلار 2021-2025 جىلدارعى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا ءۇمىت ارتاتىنىن ايتادى. ەلدە ەركىن ەكونوميكالىق ايماقتار اشىلسا, تسيفرلاندىرۋ باعدارلامالارى ەنگىزىلسە, جاعداي قالىپقا كەلەر ەدى» دەيدى. الايدا 2022 جىلعى اقپان ايىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا باستاپقى تۇرعىن ءۇي ءبىر ايدا 2,1 پايىزعا, ال قايتالاما نارىقتاعى تۇرعىن ءۇي 2,8 پايىزعا قىمباتتاعان.
«دەسە دە تۇرعىن ۇيگە ينۆەستيتسيا سالۋ ءتيىمدى, بۇل ارقاشان دا كەپىلدى تابىس كوزى بولىپ قالا بەرەدى. جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىندا قۇرىلىس ماتەريالدارى باعاسىنىڭ ءوسۋى دە ودان ءارى جالعاسارى ءسوزسىز. تۇرعىن ءۇيدىڭ قولجەتىمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن پاتەرلەردىڭ اۋماعى, ياعني شارشى مەترى ازايۋى مۇمكىن. بۇگىندە تۇرعىن ءۇي باعاسى ەڭ جوعارى دەڭگەيگە جەتتى. كەلەسى جىلى جاعداي رەتتەلىپ, قۇرىلىس نىساندارىنىڭ باعاسى تومەندەيدى دەگەنگە ەشكىم دە سەنبەيدى. ونىڭ ۇستىنە, قولايلى جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان يپوتەكالىق باعدارلامالار جابىلىپ جاتىر, ال حالىقتىڭ باسىم بولىگى زەينەتاقىنىڭ شەكتىك مولشەرىن پايدالانىپ ۇلگەردى. ەگەر مۇمكىندىك بولسا, قۇلدىراۋدى كۇتپەي, ساتىپ الۋعا كىرىسە بەرگەن ءجون. ەڭ ءتيىمدى ۋاقىت – بۇگىن, ويتكەنى باعا ءارى قاراي وسە بەرەدى» دەدى قۇرىلىسشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى ۆيكتور ميكريۋكوۆ.
ال ەكونوميست ارمان بايعانوۆ: «قازىر ينفلياتسيا دەڭگەيى وتە جوعارى. مەملەكەت ءتۇرلى باعدارلامالار مەن اكتسيالار قاراستىرىپ, جۇمىسشىلاردىڭ ايلىعىن كوتەرسە دە, ەل ەكونوميكاسى بىردەن قالىپقا كەلمەيدى. ۇلتتىق بانك تەڭگە باعامىن جاساندى تۇردە قولدايتىن بولادى, باسقا امال جوق. سوندىقتان پاتەر الامىن دەۋشىلەر ءدال قازىر قيمىلداپ قالۋى كەرەك. اسىرەسە, نۇر-سۇلتان مەن الماتى قالالارىندا پاتەر باعاسى تاياۋ جىلدارى ارزاندايتىنداي بولجامدى ەشكىم دە ايتا المايدى. قايتا جىلدان-جىلعا قىمباتتاي بەرەرى ءسوزسىز. ويتكەنى بۇل قالالاردا تۇرعىن ۇيگە, جالپى جىلجىمايتىن مۇلىككە دەگەن سۇرانىس جوعارى» دەپ ءوز پىكىرىن اشىق ءبىلدىردى.
مىنە, بۇگىنگى تاڭدا تۇرعىن ءۇي نارىعىنداعى جاعداي كوپشىلىكتى قاتتى الاڭداتىپ وتىر. ال وسى قيىنشىلىقتاردان شىعاتىن جولدى ەل ۇكىمەتى تەزىرەك ىزدەستىرسە دەيمىز.
