تۇرعىن ۇيمەن قامتۋ – تۇرمىستىق قاجەتتىلىك

ءۇيى باردىڭ كۇيى بار. بۇل ماسەلە الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە دە قاشاننان وتكىر كۇيدە تۇر. دەگەنمەن ونى شەشۋ باعىتىندا ءار الۋان مەملەكەت پەن قالالاردا ءار قيلى ارەكەتتەر جاسالىپ جاتىر.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ باس قالاسىندا دا تالاي جىلداردان بەرى بۇل پروبلەمانى شەشۋدىڭ جولدارى قاراستىرىلىپ كەلەدى. ءدال قازىرگى تاڭدا تۇرعىن ءۇي قورى ەلوردالىقتار ءۇشىن قولجەتىمدى تۇرعىن ءۇيدىڭ ءۇش ءتۇرلى باعدارلاماسىن ۇسىنىپ وتىر. ولار «باقىتتى وتباسى», «نۇرلى ەرتىس» جانە «ەڭبەك» دەپ اتالادى. قاتىسۋشىلار «تۇرعىنۇيجيناقبانكىنەن» 2 پايىزدىق وسىممەن 20 جىلدىق مەرزىمگە تۇرعىن ءۇي زايمدارىن الا الادى. كرەديتتىڭ ەڭ جوعارعى شەگى 15 ملن تەڭگەنى قۇرايدى. بۇگىندە مىڭنان استام كوپبالالى اۋلەت «باقىتتى وتباسى» قولجەتىمدى تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسىنا قاتىسۋ ءۇشىن تاپسىرىس بەرىپ قويىپتى. بۇل باعدارلاماعا كوپبالالى وتباسىلار, تولىق ەمەس جانە مۇگەدەك بالالارى بار نە سولاردى تاربيەسىنە العان وتباسىلار قاتىسادى. مىندەتتى شارتتاردىڭ قاتارىنا سونداي-اق جوعارىداعى كاتەگوريالاردىڭ ءبىرى بويىنشا تۇرعىن ءۇي الۋ كەزەگىنە تۇرعاندار دا جاتادى. بۇعان قوسا, وتباسىنىڭ ءار مۇشەسىنە كەلەتىن تابىس مولشەرى 42500 تەڭگەدەن اسپاۋى ءتيىس.
البەتتە, ەسىل جاعاسىنداعى قالادان جاي الۋعا ىقىلاستى جانە تۇرعىن ءۇي قورى ۇسىنىپ وتىرعان شارتتاردىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الاتىن وتباسىلار ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى ۇلكەن دەمەۋ مەن قولداۋ بولىپ تابىلادى. ال الەمنىڭ وزگە ەلدەرىندە بۇل وزەكتى ماسەلە قالاي شەشىلىپ جاتىر, ەندى سوعان كەلەيىك. بۇل رەتتە ءبىز ەۋروپانىڭ بىرنەشە مەملەكەتىندەگى جاعدايدى جان-جاقتى زەرتتەپ كورگەن ەدىك.
اۋەلگى اڭگىمەنى رەسەيدىڭ استاناسى – ماسكەۋدەن باستايىق. كرەملدى قالادا مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسى جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى – ماسكەۋ تۇرعىن ءۇي قورىنان جالعا كەلىسىمشارت بويىنشا تۇرعىنجاي ۇسىنۋ. مۇندا جالعا كەتەتىن شىعىننىڭ ورنىن تولتىرۋ جونىندەگى كومپەنساتسيانى 2005 جىلعى 1 ناۋرىزعا دەيىن تۇرعىن ءۇي جاعدايىن تۇزەتۋگە مۇقتاجدار ەسەبىنە كىرگەندەر پايدالانا الادى. ونىڭ كولەمى ماسكەۋ مەن ماسكەۋ وبلىسىندا ءتيىستى ادام سانىنا قاراي جالداناتىن پاتەرلەردىڭ ورتاشا باعاسىنىڭ 50 پايىزىن قۇرايدى.
ازاماتتاردى تۇرعىنجايمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ كەلەسى جولى ولاردىڭ تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋلارى نەمەسە ونىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋلەرى ءۇشىن سۋبسيديا ءبولۋ ارقىلى جاسالادى. ونىڭ دا وتباسى مۇشەلەرىنىڭ سانىنا قاراي بەلگىلەنگەن مولشەرلى كولەمى بار. ال كامەلەتكە تولماعان ءۇش جانە ودان دا كوپبالالارى بار وتباسىلارعا ءبىر تۇرعىن ءۇيدىڭ ءنورماتيۆتى قۇنى كولەمىندە سۋبسيديا بەرىلۋى مۇمكىن.
ءۇي الۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە تۇرعىن ءۇيدى ساتىپ الۋ باعاسىن ءبولىپ تولەۋ ارقىلى جەكەمەنشىگىنە ساتىپ الۋ دا قاراستىرىلعان. ول 10 جىلعا ساتۋ جانە ساتىپ الۋ جونىندە كەلىسىمشارت جاساسۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. وعان قاتىسۋشى ءبىرىنشى جولعى تولەمدە تۇرعىن ءۇي باسپاناسىنىڭ 20-60 پايىزى ارالىعىنداعى ساتىپ الۋ قۇنىن تولەيدى. قاتىسۋشىنىڭ وتباسىندا ەكى بالا بولعان جاعدايدا ءبىرىنشى جولعى اقى تولەمىنىڭ كولەمى 15 پايىزعا, ءۇش جانە ودان دا كوپ بالا بولعان جاعدايدا 10 پايىزعا دەيىن تومەندەتىلەدى. تۇرعىن ءۇي باسپاناسىنىڭ ءار شارشى مەترىنىڭ ساتىپ الۋ قۇنى مەن ءبولىپ تولەۋ پايىزىنىڭ كولەمى ماسكەۋ قالاسىنىڭ نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرىنە سايكەس بەلگىلەنەدى. بۇدان بولەك, الەۋمەتتىك يپوتەكا دەگەن تاعى بار. ول بويىنشا قالانىڭ بالانسىنداعى تۇرعىن ۇيلەر كەزەكتە تۇرعاندارعا جەڭىلدەتىلگەن باعامەن ساتىلادى. باعا ناقتى ءۇيدىڭ قۇرىلىسىنا, سونداي-اق ازاماتتاردىڭ كەزەكتە تۇرعان جىلدارىنا بايلانىستى انىقتالادى. كەزەكتە تۇرعاندار يپوتەكالىق كرەديت الۋ ماقساتىندا كەز كەلگەن بانككە ءوتىنىش بىلدىرە الادى.
ال جاقىندا عانا رەسەي استاناسىندا ساتىپ الۋ قابىلەتتتەرى تومەن تۇرعىندارعا اۋماعى 12-15 شارشى مەتر عانا بولاتىن ميكروپاتەرلەردى ساتۋ ۇدەرىسى باستالدى. بىرنەشە جىلدان بەرى جاسالعان بۇل باعدارلاما ميكروپاتەر اتانعان تۇرعىن ۇيلەر كەشەنىن قازىرگى ەكونوميكالىق قيىن جاعدايدا ساتۋدى جەڭىلدەتۋدى كوزدەيدى. قازىر ونىڭ كارتاسىنا كىرەتىن ۇيلەر سانى بىرتىندەپ كوبەيىپ كەلەدى.
سوڭعى وتىز جىلدان بەرگى ۋاقىتتا جۇرگىزىلگەن جوسپارلى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە فينليانديانىڭ استاناسى – حەلسينكي قالاسىندا بۇگىندە ءۇيسىز جۇرگەندەر جوق ەسەپتى. سوناۋ 80-جىلداردىڭ باسىندا مۇندا 18 مىڭ ادام باسپاناسىزدار ەسەبىندە تۇرعان ەكەن. وسى كەزدە ولاردىڭ سانى مىڭ ادامنان اسپايدى. بۇلاردىڭ وزدەرى دە كوشەدە تۇرىپ جاتقان جوق. ولاردىڭ كەيبىرى ەڭبەكپەن تۇزەۋ نە مەديتسينا مەكەمەلەرىندە جۇرسە, تاعى بىرەۋلەرى پانسيوناتتاردا, تۋىستارى مەن دوستارى ۇيلەرىندە تۇرىپ جاتىر.
فينليانديادا 2008 جىلدان باستاپ ۇيسىزدەر قاتارىن ازايتۋ ماقساتىندا Housing First («الدىمەن – تۇرعىنجاي») دەپ اتالاتىن باعدارلاما ىسكە قوسىلىپتى. ونىڭ ءمانى اقىسىنىڭ كوپ بولىگىن مەملەكەت كوتەرۋى ارقىلى كەز كەلگەن ءۇيسىز ازاماتتىڭ ارزان تۇرعىن ۇيگە قول جەتكىزۋىنە باعىتتالادى. بۇگىندە وسى باعدارلاماعا سايكەس, ەلدە ءىس جۇزىندە ءۇيسىز جۇرگەندەر قالماعان. ال بۇل باعدارلامانىڭ سىرت جاقتاردا دا جوعارى باعا الىپ جاتقانى سونداي, ونى ءۇش ەلدىڭ ۇكىمەتى قولداپ ۇلگەردى.
ۇيلەر «ارزان» باعاعا بەرىلگەنىمەن, ساپاسى وتە جوعارى. ۇيسىزدەر ورنالاساتىن سونداي «ۆەينولا» دەگەن كەشەنى فينليانديانىڭ قاۋىرت دامىپ كەلە جاتقان ەسپوو قالاسىندا ورنالاسقان. «مۇندا ءبارى دە ءومىر سۇرۋگە قولايلى جاعداي جاساۋعا ارنالعان, – دەيدى تۇرعىن ءۇي كەشەنىنىڭ ديرەكتورى پيلۆي كوۋل. – ءاسۇي تولىق جابدىقتالعان. ۆاننا بولمەسى بارىنشا ۇلكەن, ول سونداي-اق مۇگەدەك ادامداردىڭ پايدالانۋلارىنا لايىقتانىپ جاسالعان. جاتىن بولمەسىنەن بولەك, بالكونى تاعى بار. ەدەنى استىنان جىلىتىلادى». جازدا بۇل ۇيلەر تۇرعىندارىنا بالىق اۋلاۋ ءۇشىن قايىق بەرىلەدى. ادەتتە, مۇنداي پاتەرلەر نەبارى 480 ەۋرو تۇرادى. بىراق ءۇيسىز كىسى جۇمىسسىزدىعى ءۇشىن جاردەماقى الاتىن بولسا, ول بار بولعانى 100 ەۋرو عانا تولەيدى. قالعان سومانى مەملەكەتتىڭ تۇرعىن ۇيگە بەرىلەتىن دوتاتسياسى جابادى.
بۇرىنعى ءۇيسىز ازامات ميگەل روحاس ءۇشىنشى جىل «ۆەينولادا» تۇرىپ جاتىر. ءبىر كەزدەرى ول فينلياندياعا مۋزىكانت رەتىندە كەلگەن ەكەن. بىراق ءوزىنىڭ ايتۋىنشا, ايەلىمەن اجىراسقاننان كەيىن دەپرەسسياعا ۇشىراپ, ىشىمدىككە سالىنىپ كەتىپتى, سودان ۇشارىن جەل, قونارىن ساي بىلەتىن جاعدايعا جەتكەن. سولاي ءار جەرگە ءبىر تۇنەپ جۇرگەنىندە ىشىمدىكتى قويۋعا وزىنە-ءوزى انت بەرىپ, الەۋمەتتىك قىزمەتكەرگە بارىپ, ءۇي الۋعا كومەكتەسۋىن سۇراعان. «الەۋمەتتىك قىزمەتكەر مەنىڭ جايىمدى بىردەن ءتۇسىنىپ, ارنايى باسپاناعا ورنالاستىردى. التى ايدان كەيىن وسىندا كوشىپ كەلدىم» دەيدى ول.
كوممەرتسيالىق ەمەس Y-Foundation ۇيىمى ۇيسىزدەر ءۇشىن جاڭا ۇيلەر قۇرىلىسىن سالۋمەن, سونداي-اق ۇيلەرىنەن ايىرىلىپ قالعان ادامدار ورنالاساتىن جايلار ساتىپ الۋمەن اينالىسادى. ول نەگىزگى قارجىنى مەملەكەتتەن الادى. «2008 جىلدان باستاپ ءۇيسىز كىسىلەرگە 3,5 مىڭنان استام پاتەر بەرىلدى, – دەيدى ۇيىمنىڭ باسشىسى يۋحا كااكينەن. – بۇل ۇلتتىق باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن سودان بەرى شامامەن 250 ميلليون ەۋرو جۇمسالدى. تۇرعىن ءۇي دەگەنىمىز ادامنىڭ تۇرمىسى ءۇشىن قولايلى جاعداي جاساۋ ەمەس, ول – ونىڭ الەۋمەتتىك قۇقىعى». باعدارلاما اۆتورلارى ۇيسىزدەردى تۇراقتى جايمەن قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى قوعامنىڭ دا, مەملەكەتتىڭ دە ۇتاتىنىن ايتادى. «ءۇيسىز ادام مەديتسينالىق كومەككە ءجيى ءزارۋ بولادى, ول وتە قىمباتقا تۇسەدى, ونىڭ پوليتسيامەن دە بايلانىسى بولىپ قالاتىن كەزدەرى كەزدەسەدى, – دەيدى يۋحا كااكينەن. – ءبىز تەك ءبىر جاعدايدى عانا الىپ ەسەپتەپ كورگەندە, مەملەكەتتىڭ جالعىزباستى ادامعا تۇرعىن ءۇي بەرۋ ارقىلى 15 مىڭ ەۋرونى ۇنەمدەيتىنىنە كوز جەتكىزدىك. سول سياقتى بۇرىنعى ءۇيسىز كىسى جۇمىسقا تۇرىپ جاتسا, سالىق تولەۋشىلەر قاتارىنا قوسىلادى».
تۇرعىن ءۇي پروبلەماسىن وڭتايلى شەشۋدى دانيا مەن شۆەتسيانىڭ ۇستانىپ وتىرعان تاجىريبەلەرى دە كوڭىلگە قونادى. ايتالىق, دانيا ءوز ازاماتتارىن بارىنشا مولىنان پاتەرمەن قامتىپ وتىرعان ەلدەر قاتارىنا جاتادى. مۇندا ءاربىر مىڭ ادامعا 475 باسپانادان كەلەدى. دەمەك, دات ەلىندە ءۇيسىز ءبىر جان جوق. بۇل ەل ادام باسىنا تيەتىن 52 شارشى مەترلىك ولشەمىمەن ەۋروپادا ءبىرىنشى ورىن الىپ تۇر.

راسۋل ايتقوجا