ەلوردا اكىمدىگى «استانا – جايلى قالا» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرا باستاعالى تۇرعىندارمەن كەزدەسىپ, شەشىمىن كۇتكەن وزەكتى ماسەلەلەردى انىقتاپ الۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. بۇل باعىتتا قالانىڭ قوعامدىق كەڭەسى بەلسەندىلىك تانىتىپ, ەلوردانىڭ ءاربىر اۋدانىندا, تۇرعىن الاپتارىندا بولىپ, تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى الدىن الا انىقتاپ, ءماسليحات پەن اكىمدىكتىڭ قاراۋىنا ۇسىنادى.
استانا قالاسى قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى ەلوردانىڭ تۇرعىن الاپتارىن ارالاپ, 15 قاراشادا وتەتىن قوعامدىق تىڭداۋعا وسى ەلدى مەكەندەردەگى ماسەلەلەر بويىنشا ۇسىنىس جيناۋدا. الماتى, سارىارقا, بايقوڭىر اۋداندارىنا قاراستى تۇرعىن الاپتارداعى رەيدتەرگە, اتالعان كەڭەس مۇشەلەرىمەن قوسا, قالالىق ءبىلىم, قۇرىلىس, جەر قاتىناستارى باسقارمالارى جانە اۋدان اكىمدىكتەرىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى.
13 قاراشاداعى كەزەكتى رەيد كەزىندە استانا قالاسى قوعامدىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى زۇلپىحار عايىپوۆ باستاعان توپ سارىارقا اۋدانىنىڭ اگروقالاشىق, كوكتال-1, 2 جانە بايقوڭىر اۋدانىنىڭ ءوندىرىس, كيرپيچنىي الاپتارىن ارالاپ, بەلسەندى تۇرعىنداردىڭ پىكىرىن تىڭدادى جانە ەلدى مەكەندەردىڭ بۇگىنگى تاڭداعى وتكىر ماسەلەلەرىن ءبىلدى.
الدىمەن بەت بۇرعان اگروقالاشىق الابىنداعى ەڭ وزەكتى ماسەلە – كوشە قيىلىستارىنداعى ەلەكتر سىمدارىنىڭ سالبىراپ تۇرعانى جانە ولاردىڭ ەسكى بولۋى. اتالعان الاپتىڭ بەلسەندى تۇرعىنى سۆەتلانا نيكولاەۆنا اكىمدىك تاراپىنان كوگالداندىرۋ, جارىقتاندىرۋ, جول سالۋ بويىنشا ناتيجەلى جۇمىس جۇرگىزىلگەنىنە العىسىن بىلدىرە كەلە, ءالى دە بىرقاتار شەشىلمەگەن ماسەلە تۋرالى باياندادى.
– كورىپ تۇرعانىڭىزداي, ك.بايسەيىتوۆا مەن وقجەتپەس كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ەسكى باعانالاردىڭ ەلەكتر سىمدارى سالبىراپ كەتكەن. ول كورگەن كوزگە, كوشە ءسانىن بۇزعاننان بولەك, قاۋىپسىزدىككە دە نۇقسان كەلتىرۋدە. ولاردى, جوعارى كوتەرۋدەن بولەك, جاڭارتۋ ماسەلەسى وتكىر تۇر. باعانالاردى اۋىستىراتىن ۋاقىت بولعان. ودان بولەك, قازىر الاپتا 7 كوشەدە جارىق جوق. تۇرعىندار جارىق ءجيى وشەدى دەپ شاعىمدانادى. ءسال جەل تۇرسا, اۋا رايى قولايسىز كەزدە جارىق ءوشىپ قالادى. گاز قازاندىقتارى بىزدە ەلەكتر ەنەرگياسىمەن جۇمىس ىستەيدى. ارينە, سوسىن تۇرعىندار شاعىمدانا باستايدى, سەبەبى وزدەرى جۇمىسقا كەتكەندە ۇيدە قالدىرىپ كەتەتىن بالا-شاعاسى گاز سونسە, ەشتەڭە ىستەي المايدى. بارلىق باعانا ەسكى. ونىڭ ۇستىنە جەر-جەردە ۇزىلگەن سىمدار كوپ جاتادى. بۇل تۇرعىندار ءومىرى ءۇشىن وتە قاۋىپتى. اسىرەسە مەكتەپكە جالعىز باراتىن بالالار ءۇشىن قورقامىز, – دەيدى تۇرعىن الاپ بەلسەندىسى.
سارىارقا اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى مەدەت جالپىباەۆتىڭ ايتۋىنشا, وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى تەمىرجول سالىنعاندا تۇرعىزىلعان بۇل باعانالار ەچ-8 مەكەمەسىنە قارايدى. ونى تولىق ارەك, ياعني اقمولا ەلەكتر جەلىسىن تاراتۋ كومپانياسى قۇزىرىنا بەرمەي, قايتا قۇرۋعا, جوندەۋگە اقشا بولىنبەيدى. قازىرگى تاڭدا وسى ماسەلە قارالۋدا. ودان ءارى تەكسەرۋشى توپ كوكتال-1 تۇرعىن الابىنداعى Urban College الدىنا كەلىپ, وقۋ ورنىنىڭ اشىلعانىنا 10 جىل بولسا دا, الدىندا ايالداما جوعىن, ستۋدەنتتەر باسقا كوشەگە ۇزاق ءجۇرىپ بارىپ, اۆتوبۋسقا مىنەتىنىن ءبىلدى.
كوكتال-1 تۇرعىن الابى بويىنشا ماسەلە وتە كوپ ەكەن. ماسەلەن, كارىز سۋىنىڭ قالدىقتارى «شاراپات» ورتالىعى ماڭىنداعى ەسىل وزەنىنە توگىلىپ جاتىر. مۇندا سۋداعى كۇكىرتسۋتەكتىڭ ارتىق مولشەرى 45 ەسە, اۋادا 5 ەسە بوپ كەتكەن. بۇل دەرەكتى بيىل 1 اقپاندا سارىارقا اۋدانى اكىمى اپپاراتىنىڭ وكىلدەرى انىقتاعان بولاتىن. جول بويىندا ەسىل وزەنىنە بەلگىسىز سۋ اعىپ جاتقان قۇبىردى كورگەن ولار «قازگيدرومەت» جانە سەس وكىلدەرىمەن بىرلەسىپ, جەدەل تۇردە كوميسسيا تەكسەرۋىن ۇيىمداستىرىپ, سۋ مەن اۋا سىنامالارى الىنعان. حيميالىق تالداۋ ناتيجەلەرى بويىنشا اۋادا كۇكىرتتى سۋتەگى قالىپتى كورسەتكىشتەن 12 ەسە, اسىرەسە جەلدى كۇندەرى, ال سۋدا 23 ەسە اسىپ كەتكەن.
قازىرگى تاڭدا «استانا سۋ ارناسى» مەكەمەسى د.باباتايۇلى-ن.تىلەنديەۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنا ورنالاسقان №179 سورعى ستانساسىنا سۇزگىلەر قويىپ, جەلدەتۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەن. ەڭلىك-كەبەك كوشەسىندە ورنالاسقان №6 سورعى ستانساسىنا سۇزگى ورناتۋ كەلەر جىلعا جوسپارلانعان. ودان بولەك, قۇبىردان تۇندىرعىشقا دەيىن بولەك ارنا سالۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ قاجەت.
دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارىن سۋمەن, گازبەن جابدىقتاۋ ماسەلەسى دە نازاردان تىس قالعان جوق. ماسەلەن, سۋمەن قامتۋ بويىنشا بيىل 2 ملرد تەڭگە قاراستىرىلعان. قازىرگى ۋاقىتتا ن.تىلەنديەۆ داڭعىلىنىڭ باس كوللەكتورىنا جوعارى قىسىمدى كارىز بويىنشا قۇبىرلار تارتىلۋدا. بۇگىندە 3,2 شاقىرىمىنىڭ 1,7 شاقىرىمى اياقتالعان. ودان بولەك, سۋ ايداۋ ستانتسياسى الاڭىندا سىيىمدىلىعى 200 تەكشە مەتر بولاتىن ەكى ءمونوليتتى تەمىربەتون رەزەرۆۋارلاردىڭ قاڭقاسى تۇرعىزىلىپ, توبەسى جابىلدى. ال گازبەن جابدىقتاۋ جەلىلەرىن جوبالاۋ جانە سالۋ بويىنشا بيىل جوبالاۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى, ەندى جسق دايىنداپ, جۇزەگە اسىرۋ قاجەت.
تۇرعىندار كوتەرگەن ماسەلەنىڭ ءبىرى – سۇلۋكول كوشەسىندەگى «اق وتاۋ-1, 2», «كوكتەم» تۇرعىن ءۇي كەشەندەرىن جىلۋمەن جابدىقتاۋ. استانا قالاسىنىڭ وتىن-ەنەرگەتيكا كەشەنى جانە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسى ن.تىلەنديەۆ داڭعىلىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى (سۇلۋكول ك-ءسى, شۇعىلا ك-ءسى) بىرقاتار تۇرعىن ءۇيدى جىلۋمەن قامتۋ جەلىلەرىن سالۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدى جوسپارلاپ وتىر. جوبا مەملەكەتتىك ساراپتامادان ءوتتى. قۇرىلىس-مونتاج جۇمىسىنىڭ سوماسى – 377,7 ملن تەڭگە. ءوتىنىم بيىل ءماسليحات سەسسياسىندا قارالىپ, جۇمىس ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتا باستالدى
تۇرعىندار كوتەرگەن ماسەلەنىڭ ءبىرى – سۇلۋكول كوشەسىندەگى «اق وتاۋ-1, 2», «كوكتەم» تۇرعىن ءۇي كەشەندەرىن جىلۋمەن جابدىقتاۋ. استانا قالاسىنىڭ وتىن-ەنەرگەتيكا كەشەنى جانە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسى ن.تىلەنديەۆ داڭعىلىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى (سۇلۋكول ك-ءسى, شۇعىلا ك-ءسى) بىرقاتار تۇرعىن ءۇيدى جىلۋمەن قامتۋ جەلىلەرىن سالۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدى جوسپارلاپ وتىر. جوبا مەملەكەتتىك ساراپتامادان ءوتتى. قۇرىلىس-مونتاج جۇمىسىنىڭ سوماسى – 377,7 ملن تەڭگە. ءوتىنىم بيىل ءماسليحات سەسسياسىندا قارالىپ, جۇمىس ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتا باستالدى.
د.باباتايۇلى كوشەسى, 1-ءۇي مەكەنجايىندا ورنالاسقان باراك ۇيلەردى (10 پاتەر) بۇزۋ 3 كەزەڭگە بولىنگەن. ودان بولەك, كوكتال-1 تۇرعىن الابىندا وسى 3 كەزەڭگە ەنبەگەن 12 اپاتتى ءۇي (115 پاتەر) بار. ولار – د.باباتايۇلى, تيتوۆ, قايىڭدى, اقسۋ, المالىق كوشەلەرىندە. سونداي-اق سارىارقا اۋدانىندا 25 كوشەنى جارىقتاندىرۋدىڭ جوبالىق قۇجاتتاماسى ازىرلەنۋدە. مۇندا كوكتال-1 اۋىلىنان 8 كوشە بار. ولار – باسىرە, شامشىراق, نايزاقوڭىر, الداسپان, سايگۇلىك, شورتانباي اقىن, ابايعا 150 جىل جانە وركەن كوشەلەرى. بىراق قالالىق جىلۋ-ەنەرگەتيكالىق كەشەن جانە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسى جوبالاۋ جۇمىسىن ىسكە اسىرىپ جاتقان جوق.
كوكتال-2 اۋىلىندا جاۋىن-شاشىنعا ارنالعان كارىز جۇيەسىن ىسكە قوسۋ ماسەلەسى ءسوز بولدى. ول ءۇشىن وتىن-ەنەرگەتيكا كەشەنى جانە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسى «ەلوردا ەكوجۇيەلەرى» كومپانياسىمەن بىرلەسىپ, قولدانىستاعى كارىز جەلىسىن ۇلىتاۋ كوشەسى ارقىلى ن.تىلەنديەۆ داڭعىلى بويىمەن ءوتىپ جاتقان ورتالىق جەلىگە اپارىپ قوسۋى كەرەك ەكەن. ال گاز قۇبىرى بارماي قالعان 9 مەكەنجاي بويىنشا وەكج/ەكشب «دياس پروەكت» جشس جوبالاۋ ۇيىمىمەن 22,4 ملن تەڭگەگە كەلىسىمشارتقا وتىرعان. بۇگىنگى تاڭدا بۇل جۇمىستىڭ 35 پايىزى ورىندالىپتى. الاپ تۇرعىندارى كوتەرگەن تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – قاڭعىباس يت-مىسىقتى قاماپ ۇستايتىن تالىمباقتى كوشىرۋ. 2019 جىلى ن.تىلەنديەۆ داڭعىلى مەن №20-1 كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا جەر كولەمى 3000 گا, قۇرىلىس الاڭى 3920 ش.م بولاتىن جاڭا زاماناۋي تالىمباق سالىنعان بولاتىن. قازىر وندا 3000-نان استام يت پەن 200-دەن استام مىسىق بار.
اۋىلدى ارالاۋ بارىسىندا ودان دا وزگە كوتەرىلگەن ماسەلە كوپ بولدى. وقجەتپەس كوشەسىن كوكتال كوشەسىنەن بارشىن كوشەسىنە دەيىن جالپى ۇزىندىعى 1,5 كم بولاتىن قاشىقتىققا سوزۋ ماسەلەسىندە كج/ەجكيدب-نىڭ جول سالۋ جوباسىن رەتتەۋ كەرەك ەكەندىگى ايتىلدى. ن.تىلەنديەۆ داڭعىلىنىڭ ش.بەيسەكوۆا كوشەسىنەن بارشىن كوشەسىنە دەيىنگى ەكى جاعىنا, جالپى ۇزىندىعى 9,2 كم بولاتىن جەرگە جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولىنىڭ توسەمتاسىن قايتا توسەۋ كەرەك. ال بۇل ارالىقتى سارىارقا داڭعىلىنان الىپ ەسەپتەگەندە شامامەن 800 ميلليون تەڭگە قاجەت ەكەن. مۇنداعى جالپى ۇزىندىق 12 كم بولماق. سارىارقا اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى مەدەت جالپىباەۆتىڭ ايتۋىنشا, ۇلىتاۋ-ناۋرىز, قۇسمۇرىن-قاينار, ارقالىق-ۇلىتاۋ, ناۋرىز-ۇلىتاۋ, ارقالىق-قاينار, كوكتال-«پايدا» دۇكەنى جانە ۇلىتاۋ-بارشىن كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنا 7 باعدارشام ورناتۋ قاجەت. ايتسە دە استانا قالالىق پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ اكىمشىلىك پوليتسيا باسقارماسى ۇسىنىلعان اۋماقتارداعى كولىك جانە جاياۋ جۇرگىنشىلەر اعىنىنا تالداۋ جۇرگىزىپ, باعدارشام ورناتۋ شارتىنا سايكەس كەلمەيتىنىن انىقتاعان. اتالعان كوشەلەردىڭ بىرقاتارىنا جاساندى كەدەرگىلەر, جول بەلگىلەرى عانا ورناتىلعان.
سونداي-اق جول تەلىمدەرى, كوشەلەر مەن الەۋمەتتىك نىساندار, قوعامدىق ورىنداردا بەينەباقىلاۋ كامەرالارىن ورناتۋ جۇمىسىنىڭ بارىسى تەكسەرىلدى. بۇل جۇمىس وتكەن قىركۇيەك ايىندا اياقتالعان. 11 مەكەنجاي بويىنشا 47 كامەرا قويىلعان ەكەن. ال تەلەكوممۋنيكاتسيالىق اعاش باعانالاردى اۋىستىرۋ «قازاقتەلەكوم» اق-تىڭ ينۆەستيتسيالىق باعدارلاماسى اياسىندا 2024 جىلعا جوسپارلانعان. جالپى سانى 300 باعانا الماستىرىلادى.
كوكتالدىقتار بۇعان دەيىن قۇرىلىسى ساپاسىز بولعاندىقتان ۇيلەرىنىڭ سۋىق ەكەنىنە شاعىم ايتقان ەدى. ولار – ن.تىلەنديەۆ داڭعىلى, 38-ءۇي تۇرعىندارى. تاپسىرىس بەرۋشى – «ROMUL» جشس, باس قۇرىلتاي – «KazStroyRegion» جشس 2021 جىلدىڭ 14 قىركۇيەگىندە پايدالانۋعا بەرگەن نىساننىڭ ەدەن-قابىرعاسى ىزعار تارتىپ تۇرعان. تۇرعىنداردىڭ ارىز-شاعىمى نەگىزىندە «ROMUL» جشس قابىرعالاردى جىلىتقىش ماتەريالدارمەن وقشاۋلاۋ, پلاستيك تەرەزەلەردى رەتتەۋ جانە گەرمەتيكالىق رەزەڭكەلەردى اۋىستىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى.
بايقوڭىر اۋدانىنداعى ءوندىرىس الابىندا ىسىرۋعا جىبەرىلەتىن ۇيلەر ماسەلەسى بار. جول مەن تروتۋاردىڭ جوعى دا تۇرعىندار تاراپىنان ءسوز بولدى.
– بارىنە ورتاق ماسەلە – جارىقپەن قامتاماسىز ەتۋ, جەر ۇيلەردەگى ەلەكتر باعانالارى جانە سىمدارىنىڭ جەل مەن جاڭبىرلى كۇنى تۇيىقتالۋى, سونىڭ كەسىرىنەن جارىق ءسونىپ قالۋى. بۇل جەردەگى تۇرعىنداردىڭ ۇيلەرىنىڭ كوبى گازعا قوسىلعان, ونىڭ جۇمىسى ەلەكتر جەلىسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. جالپى استانا قالاسىنىڭ ءوزىنىڭ دامۋى بويىنشا باس جوسپارى بار, سوعان سايكەس قالا دامىپ كەلە جاتىر. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس, قالانىڭ ورتالىعى مەن شەت ايماقتارداعى سايكەسسىزدىكتى جويۋ – باستى ماقسات. ماسەلەلەر بار, سونى اكىمدىككە قاراپ وتىرا بەرمەي شەشۋ كەرەك. جارىقتان باسقا كارىز جۇيەلەرىنىڭ ەسكىرگەنى جانە كەي جەرلەردە جوعى دا وزەكتى جايت. كوبىندە سەپتيك تۇر, ونىڭ ەكولوگياعا زيانى بار, – دەيدى استانا قالاسى قوعامدىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى زۇلپىحار عايىپوۆ.
ءوندىرىس الابىندا كەڭەس كەزىنەن كەلە جاتقان تەمىرجول وتكەلى بار, ءارى-بەرى حالىق سول جەردەن وتەدى, بۇل پروبلەما 1-2 جىلدا شەشىلۋى ءتيىس, سەبەبى ش.بەيسەكوۆا مەن ءال-فارابي كوشەلەرىندە اينالما جول سالىنىپ جاتىر.
– ودان بولەك, بۇل جەردەگى ۇيلەر وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى سالىنعان, ولاردىڭ ءبارى ىسىرىلادى. حالىق كوپتەن كۇتىپ ءجۇر. تۇرعىن ءۇي باسقارماسى بويىنشا ىسىرىلاتىن ۇيلەر تىزىمىنە وسى الاپتان 86 ءۇيدى كىرگىزگەلى جاتىر. حالىق رۇقساتىن بەرىپ وتىر. ولاردىڭ ورنىنا شارشى مەترىنە سايكەس قالا ىشىنەن ءۇي تاۋىپ بەرۋى كەرەك, – دەيدى اتالعان كەڭەس مۇشەسى, الماتى اۋدانى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى مارات مۇستافين.
كيرپيچنىيدا كوپتەن كەلە جاتقان ماسەلە – مەكتەپتىڭ جوعى. بۇرىن قۇرىلىسى باستالعان №12 مەكتەپ سالىنىپ بىتپەي جاتىر. ءبىرىنشى مەردىگەر قۇرىلىستى ۋاقىتىندا اياقتاماي, ەكىنشىسى جالعاستىرعان. جالپى اۋماعى 350 گا الاپتا 5,5 مىڭداي حالىق تۇرادى. جولدارعا تولىقتاي تاسجول توسەلگەن. مەكتەپتەن بولەك, العاش رەت جاڭا بالاباقشا دا سالىنۋدا. ەكەۋى دە كەلەسى جىلى پايدالانۋعا بەرىلەدى. رەيد بارىسىندا انىقتالعان ماسەلەلەردىڭ ءبىر پاراسى وسىنداي.
