تۇرىكمەننىڭ وي-جۇلدىزى

تۇرىكمەن ادەبيەتىنىڭ جارىق جۇلدىزى, ۇلى اقىن ماقتىمقۇلى پىراعى 1733-1790 جىلداردا ەترەك, گۇرگەن جانە گاررىگالا اۋماقتارىندا ءومىر سۇرگەن دەلىنەدى. اراب تىلىندە جارىق كورگەن كىتابىندا ونىڭ اتى ماحديمكۋلى بولىپ اتالعان. كەيبىر ولەڭدەردە پىراعى (فراگي) لاقاپ اتى قولدانىلعان.

ماحتىمقۇلىنىڭ شىن اتى گەركەز, جۇرتى ەترەك ەكەندىگىن ونىڭ مىنا ءبىر شۋماقتارىنان كورۋگە بولادى:

«ءبىرىنشى اتىم – گەركەز دە, ەلىم – ەترەك,
تابان جەتپەس جەرلەرگە جىرىم جەتپەك.
ماقتىمقۇلى اتاندىم بۇگىن مىنە.
ءوزىم – اڭىز, ءوزىم – كۇي, ءوزىم – ەرتەك».

ۇلى اقىن العاشقى دارىستەرىن اكەسى دەۆلەتمەحمەت ازاديدەن العان, سول كىسىنىڭ ءىلىمىن جانە اقىندىق ونەرىن جالعاستىرعان. ماقتىمقۇلى جاس كەزىنەن ونەر-بىلىمگە قۇشتار بولىپ, حالاچ اۋدانىنداعى ىدىرىس بابا مەدرەسەسىندە وقيدى. ودان سوڭ حيۋا قالاسىنداعى شيرعازى مەدرەسەسىندە جانە بۇحارا قالاسىنداعى گوگەلداش مەدرەسەلەرىندە شامالى ۋاقىت ءبىلىم الىپ, اراب-پارسى تىلدەرىمەن قاتار شىعىس تۇرىك ءتىلىن ۇيرەنگەن. جازىلعان دەرەكتەرگە قاراعاندا, جيىرمادان اسقان شاعىنان باستاپ ولەڭدەرىندە «ماقتىمقۇلى»دەگەن اتىن قولدانا باستاعان سەكىلدى.

ماقتىمقۇلى ءدىن تاقىرىبىنداعى شىعارمالارىندا مۇحاممەد پايعامبارىمىز, باسقا دا پايعامبارلار تۋرالى ماحاببات پەن سۇيىسپەنشىلىك, جالپى ادامدىق قاسيەت پەن ۇلتتىق قۇندىلىقتار, ادامنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني ءومىرىن شىنايى جىرلاپ, اينالاسىنا ونەگە-وسيەت ايتىپ وتىرعان.

جاقسىلىق پەن جاماندىق, ەرلىك پەن قورقاۋلىق, اشتىق پەن توقتىق, سۇلۋلىق پەن جاۋىزدىق پسيحولوگيالىق پارالەلليزممەن جىرلانادى. ويشىل اقىن ءوز شىعارمالارىندا دۇرىس قۇلشىلىقتى, اقيقاتتى ناسيحاتتاعان.

تۇرىك ادەبيەتىنىڭ العاشقى تىزبەلىك كلاسسيفيكاتسياسىن جاساعان ادەبيەتتانۋشى عالىم مەحمەت فۋات كوپرۇلۇ ماقتىمقۇلىنى احمەت ءياسساۋيدىڭ ءىزباسارى ناكشي بەندي شەيحىنىڭ ءدارىسىن تىڭداعان دەگەن دەرەك ايتادى. ماقتىمقۇلى ءبىر ولەڭىندە «اۋا رايىمنىڭ يەسى – احمەت ياسساۋي» دەپ جازعان.

احمەت ياسساۋي, فيردوۋسي, يۋنۋس ەمرە, الىشەر ناۋاي سەكىلدى ۇلى اقىندار ماقتىمقۇلى شىعارماشىلىعىنىڭ دامۋىنا جانە اقىندىق تابيعاتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ايرىقشا اسەر ەتكەن. ماقتىمقۇلى جىرلارى تەرەڭ ويىمەن, فيلوسوفيالىق جانە ديداكتيكالىق سارىنىمەن ەرەكشەلەنەدى.

ول – ءوزى ءومىر سۇرگەن ءداۋىرىنىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني قاسيەت-قاعيدالارىن جىرلارىندا دارىپتەپ, عاسىردان عاسىرعا جەتكىزگەن ويشىل اقىن. زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆ: «XVIII عاسىر ماقتىمقۇلى ولەڭدەرىنىڭ عاسىرى بولدى. ماقتىمقۇلىنىڭ عاسىردان عاسىرعا جەتكەن جىر مۇراسى حالىقارالىق ولەڭ الەمىندە ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الدى. ول – جۇرەگى سويلەگەن فيلوسوف بولاتىن» دەگەن ەكەن. بۇل – ماقتىمقۇلى شىعارماشىلىعىنا ءدال بەرىلگەن باعا. باسىنان وتكىزگەن سان قيلى زامانداردا دا تۇرىكمەن حالقى ادەبي-رۋحاني قۇندىلىقتارىن جوعالتقان ەمەس. «كورعۇلى», «شاحسەنەم-عارىپ», «ءلايلى-ءماجنۇن», «تاحير-زۋحرا», «قورقىت اتا» سەكىلدى حالىق داستاندارى ءتىلدىڭ جوعالماۋىنا جانە ادەبيەتتىڭ جالعاسۋىنا نەگىز بولدى. وسى ۋاقىتتىڭ فيلوسوف اقىندارى دەۆلەتمەحمەت ازادي مەن ماقتىمقۇلى تۇرىكمەن حالقىن بىرلىككە شاقىرىپ, ءبىر مەملەكەت بولۋعا, ءبىر تۋ استىندا تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرۋگە ۇندەگەن.

«بار ادامعا ورتاق بولسا داس­تارحان,
كوڭىلدەر دە شىعار ەدى ءبىر جەردەن» دەگەن ماقتىمقۇلى جىرى ءوز زامانىندا اڭىزعا اينالدى.

ماحتىمقۇلىنىڭ ءتىلى جەڭىل جانە تۇسىنىكتى بولعاندىقتان, ونىڭ جازعان ولەڭدەرى وسى كۇنگە دەيىن اۋىزدان اۋىزعا تاراپ, ەل ىشىندە ساقتالىپ قالعان. شىعارمالارىندا شاعاتاي ادەبيەتىنىڭ اسەرى بار دەلىنەدى.

تۇرىكمەن ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالعان ماقتىمقۇلى ءوز زامانىنداعى ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ومىردە قولدانعان سوزدەرىن, كەشكەن تىرلىگىن ىلمەكپەن ءىلىپ وتىرىپ جازعانداي, مىسالى, ءبىر ولەڭىندە ول:

«جامانعا سابىر بەر, مىڭ كەرە,
جاقسىعا شۇكىر بەر, كۇندەمە.
يمانسىز جۇرەكتەن شىرايلى ءجۇز كۇتپە
تاپپاساڭ ءتاتتى ءسوز… ۇندەمە» دەپ جىرلايدى.

ماقتىمقۇلى – تۇرىكمەن ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس, تۇرىكمەن حالقىنىڭ دا داناگوي ۇستازى. اقىن ءداستۇرلى تۇرىكمەن ادەبيەتىن دامىتىپ قانا قويماي, سول زامانداعى تۇرىكمەن حالقىنىڭ رۋحىن جانداندىردى. فيلوسوف اقىن 150 جىلدان كەيىن بولاتىن تۇرىكمەن بىرلىگىن تۇسىندەي كورە بىلگەن دەلىنەدى. ونىڭ شىعارمالارىنان XVIII عاسىرداعى تۇرىكمەندەردىڭ ادەبي جانە مادەني ومىرلەرى كەستە سەكىلدى كورە الاسىز. اقىن شىعارمالارىندا حالىقتى جاقسىلىققا جانە اقيقاتقا ۇندەگەن, دىنگە, قۇلشىلىق ەتۋگە شاقىرعان. اللا تاعالاعا سەنگەن ءار قۇلدىڭ كوڭىلىنىڭ جانە اقىرەتتە ءتورت جاعىنىڭ تەڭ بولۋىن جىرلاپ, حالىقتىڭ جۇرەگىنە ىزگىلىك وتىن تاراتقان.

ماقتىمقۇلى مۇحاممەد (س.ا.س.), يبراھيم, مۇسا, ءداۋىت, يسا جانە دە باسقا دا پايعامبارلارىمىز تۋرالى كوپتەگەن ۇلاعاتتى سوزدەر جازىپ, جان دەرتىنىڭ شيپاسىن سولاردان ىزدەگەن.

«نۇح پايعامبار,
ءبىر جۇتىم-اق اۋا بەرشى, قىسىلدىم,
ءومىر – ءمانسىز, جۇرەك – جانسىز,
كوڭىلىم – شەر, ءىشىم – مۇڭ!
قىزىر, ءىلياس, زاكاريا , قابۋس, مۇسا پايعامبارىم,
قياس, عيمران پىرلەرىم!
شاپاعاتپەن شيپا بەرشى, مەنىڭ دەرتتى جانىما,
جارىعىڭدى تۇسىرگىن!»

ماقتىمقۇلى قۇرانداعى كەيبىر ماسەلەلەردى مەڭزەگەن جانە كەيبىر پايعامبارلاردىڭ ناقىلدارىندا قولدانىلعان سۇرە اياتتارىن ولەڭدەرىندە قولدانىپ, ولاردىڭ ومىرلەرىندە بولعان وقيعالاردى جازعان. ولاردىڭ اڭگىمەلەرىنە ورىن بەرگەن.

«ءومىر كەشتى» ولەڭىندە اقىن «ادەم پايعامبارىنان باستاپ, نۇح, يبراھيم, ىدىرىس, يسا, ايۋب, سۇلەيمەن, ءجۇنىس, مۇسا, ءجۇسىپ, جاقىپ جانە باسقا پايعامبارلار تۋرالى «قۇراندا» بەرىلگەن مالىمەتتەردى قولدانعان.

پەندەنىڭ دۇنيەدە پايدالى ىستەر جاساۋ كەرەكتىگىن, بەس كۇندىك ءپاني جالعاننىڭ تەك ءبىر عانا ەگىن دالاسى ەكەندىگىن جانە ەرتەڭگى كۇنى اللانىڭ الدىنا بارعاندا ەككەن جەمىسىنىڭ وزىڭنەن بۇرىن جەتەتىنىن ءبىر ولەڭىندە بىلاي كەلتىرگەن:

«ارعىماق-دۇنيە كورگەن تۇستەي,
ۇقپاسسىڭ اۋىردى يىققا تۇسپەي.
بوس كەلىپ, بوس كەتكەندەردىڭ
جالعانداعى تىرلىگى جامان ىستەي».

تاعى ءبىر شىعارماسىندا جامانداردىڭ ورنى جاھاننام ەكەندىگى, جاقسىلاردىڭ ءىسىنىڭ وزىنەن بۇرىن جەتەتىندىگى باياندالادى:

«اداسساڭ جولدان –
باراتىن جەرىڭ تارىلار,
قايىرلى ءىس قىلساڭ –
كەۋدەڭە لاعىل تاعىلار.
زالىمنىڭ ويى –
لاۋلاپ جانعاندا وت بولىپ,
جاقسىعا ءدايىم –
ءجانناتتىڭ بۇيىرار باعى بار».

تۇرىكمەننىڭ ۇلى اقىنى ماقتىمقۇلى پىراعىنىڭ جىرلارى تاقىرىپتىق اۋقىمدىلىعى جاعىنان تال بەسىكتەن باستاپ, جەر بەسىككە دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى.سوندىقتان دا ونىڭ شىعارمالارى حالىق جۇرەگىنە جاقىن. تۇرىكمەندەر اراسىندا ماقتىمقۇلى جىرلارى ماقالعا, قاناتتى سوزگە اينالىپ كەتكەن. ۇلتجاندى, سابىر پەن راقىمدى, قاناعات پەن توقتامدى جان-جۇرەگىنە سىڭدىرگەن, رۋحاني باي, تاقۋا, سابىرلى, جومارت, دۇرىس دەپ سەنگەن شىندىقتارىن قورىقپاي ايتا بىلگەن, جۇرەگى تازا اقىن ماقتىمقۇلى پىراعىنىڭ ولەڭدەرى ءوزىنىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرىنىڭ مادەنيەتىن, ءومىرناماسىن, ونەرناماسىن كورسەتەدى.

ماقتىمقۇلى شىعارمالارىنىڭ بۇگىنگى داۋىردە دە كەڭىنەن قانات جايىپ, وقىرماندارىن ويلاندىرىپ كەلە جاتقانى دا, ونىڭ دانىشپان ويلى, پاراساتتى جىرلارىندا جاتسا كەرەك.

مارجان ەرشۋ, اقىن.