قازاق دالاسىنىڭ ۇلى پەرزەنتى, داڭقتى بابامىز ءال-فارابي ءوزىنىڭ ايگىلى ەڭبەگىندە قايىرىمدى قوعام, پاراساتتى قالا تۋرالى وي تولعايدى. ونىڭ پىكىرىنشە, زيالىلار باسقارعان, قايىرىمدى, پاراساتتى ادامدار شوعىرلانعان قالا پاراساتتى, تۇرعىندارى دا باقىتتى بولماق.
ادامزاتتىڭ وي الىبى اڭساعان مۇنداي پاراساتتى, قاسيەتتى, باقىتتى قالا بۇل دۇنيەدە بار ما؟ ول ورىندالمايتىن ۋتوپيا ما, الدە باعىتىمىز بولاتىن يدەال ما؟ قالالار دا ادامدار سياقتى باقىتتى ءھام باقىتسىز, قايىرىمدى ءھام قايىرىمسىز بولا ما؟ اڭىز-ەرتەگىلەردەگى نەبىر قيال- عاجايىپتاردىڭ بۇگىندە شىندىققا اينالعانى سياقتى, پاراساتتى قالا تۋرالى وي-ارمان دا ىسكە اسۋى مۇمكىن بە؟ قالا قايتسە پاراساتتى بولماق؟
بىزدىڭشە, قالا رۋحىنىڭ قانداي بولماعى ەڭ اۋەلى سول قالانىڭ تۇرعىندارىنا تىكەلەي بايلانىستى سياقتى. تۇرعىندارىنىڭ بىتە قايناسقان تىنىس-تىرشىلىگىمەن, ساعىنىش-سۇيىسپەنشىلىگىمەن, مۇڭ- ماحابباتىمەن, قۋانىش-قايعىسىمەن, ارمان-اڭسارىمەن قالانىڭ رۋحى قالىپتاسادى.
شىعىستا ادام اتىنا كوپ ءمان بەرەدى. بالاسىنا جاقسى ات قويۋ – مۇسىلمان اتا-انانىڭ ەڭ ءبىرىنشى پارىزى. ەل اراسىندا اتتىڭ ادام تاعدىرىنا اسەر ەتەتىنى جونىندە دە سەنىم بار. قالاي دەگەندە دە, ازان شاقىرىلىپ قويىلعان ات – اتا-انانىڭ وي-ءورىسى مەن سانا-سەزىمىن, ارمانى مەن تالعامىن, اق تىلەگى مەن ۇكىلى ءۇمىتىن ايگىلەپ قانا قويمايدى, ول سونىمەن قاتار بالانىڭ قالىپتاسۋىنا دا بەلگىلى دارەجەدە ىقپال ەتەدى.
قالالاردىڭ ات-اتاۋلارى دا سونداي. كەڭەستىك قالانىڭ اتىنا قاراپ ونىڭ قانداي ماقساتتا سالىنعانىن جانە وندا كوبىنە كىمدەردىڭ تۇراتىنىن اڭعارۋ قيىنعا سوقپايدى. ماسەلەن, تسەلينوگراد. اتاۋىنىڭ ءوزى قالانىڭ تاريحى مەن تاعدىرىن ايگىلەپ تۇرعانداي. بۇل اتاۋدىڭ استارىندا تەك تىڭ يگەرۋ عانا جاتقان جوق, ودان يمپەريانىڭ وكتەمشىل, وتارشىل پيعىلىمەن بىرگە ۇرانشىلدىق, ناۋقانشىلدىق, جاساندىلىق سياقتى كەڭەستىك كەيىپتى انىق كورۋگە بولادى.
كەزىندە كادۋىلگى وبلىس ورتالىعى بولعان تسەلينوگراد اۋەلى اقمولاعا, كەيىن استاناعا اينالدى. ال ەلىمىزدىڭ باس قالاسىنا قويىلعان استانا اتاۋى قانداي ماعىنا بەرەدى؟
كوپشىلىككە بەلگىلى, استانا اتاۋى پارسىنىڭ «استان» دەگەن سوزىنەن شىققان, پارسى تىلىندە «تابالدىرىق, بوساعا» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ايتسە دە, بۇل ءتۇبىر ءسوز تۇركى تىلىنە ەنگەننەن كەيىن ءوزىنىڭ تۇپكى ماعىناسىنان تۇبەگەيلى اۋىتقىپ كەتتى. ازيا, ەۋروپا جانە افريكاعا ءسوزىن وتكىزىپ, جارتى الەمگە ءامىرى جۇرگەن, كەزىندە ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ەڭ الىپ يمپەرياعا اينالعان وسمان تۇرىكتەرى ستامبۋل قالاسىن العاننان كەيىن, ونى استانا, دالىرەك ايتقاندا, «اسيتانە» دەپ اتاي باستادى. بىزدىڭشە, سىر بويىنان ۇدەرە كوشكەن وعىزداردىڭ ۇرپاعى «تابالدىرىق» دەگەن ماعىنا بەرەتىن بۇل ءسوزدى يمپەريا استاناسى ءۇشىن جايدان-جاي تاڭداپ العان جوق ەدى. تابالدىرىق – تۇركى جۇرتىنىڭ ءتاۋ ەتىپ, قاسيەت, كيە تۇتاتىن ورنى. قازاق ءالى كۇنگە دەيىن تابالدىرىقتا تۇرعىزبايدى, تابالدىرىقتى باستىرمايدى, تابالدىرىقتان وڭ اياعىمەن اتتايدى. ۇلت جادىسىنا جاتتالىپ قالعان بۇل سەنىم سول ۋاقىتتا مۇسىلمان تۇرىكتەردىڭ ساناسىندا دا جاڭعىرىپ تۇردى. سوندىقتان ولار ءۇش قۇرلىقتى تۇيىستىرگەن, تالايلارعا ارمان بولعان ستامبۋلدى قاسيەتتى قۇت مەكەنگە بالاپ, ونى استانا دەپ اتاي باستادى.
ارينە, ستامبۋلدىڭ بۇدان وزگە «يسلام قاقپاسى», «باقىت قالاسى» دەگەن اتاۋلارى دا بولدى. تۇپكى ماعىنالارى ءارتۇرلى, بىراق ۋاقىت وتە كەلە ءبىر-بىرىنە سينونيم سوزدەرگە اينالعان بۇل اتاۋلار تەك ستامبۋلعا عانا ءتان ەدى. ماسەلەن, شام, باعدات, يسفاھان, قۇدىس جانە تاعى باسقا شىعىستىڭ ايگىلى ورتالىقتارى استانا دەپ اتالعان ەمەس. وسىلايشا تۇركىلىك سيپات العان استانا اتاۋى «باقىت قالاسى», «يسلام قاقپاسى», «يمپەريانىڭ ورتالىعى» دەگەن جاڭا ماعىنالارعا يە بولدى. دالىرەك ايتقاندا, التى عاسىر سالتانات قۇرىپ, شىعىس پەن باتىستى ۇندەستىرگەن ستامبۋل مەن استانا اتاۋلارى ەگىز ۇعىمعا اينالدى. وسىلايشا اتاۋ سيپاتتان ەسىمگە اۋىستى.
استانا ءسوزىنىڭ وسمان تۇرىكتەرىندە بۇدان وزگە تاعى ءبىر ماعىناسى بار. «قامۋس-ي تۇركي» دەگەن كونە وسمانلى ءتىلىنىڭ سوزدىگىنە جۇگىنەر بولساق, استانا – اۋليە مولاسى, رۋحانيات ورداسى, دارگاھ دەگەن ماعىنالار بەرەدى ەكەن. ماسەلەن, ءماۋلانا جالالەددين رۋمي نەگىزىن قالاعان ءماۋلاۋي تاريقاتىنىڭ ورتالىعى مەن ايگىلى اۋليەنىڭ قابىرى ورنالاسقان قونيا قالاسىن وسمان تۇرىكتەرى «اسيتانە-ءيماۋلاۋي» دەپ اتاعان. بۇل – ءرۋميدىڭ ماڭگىلىك قونىس تەپكەن جەرى جانە ءماۋلانا تاريقاتىنىڭ ورتالىعى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ەندەشە, استانا اتاۋىنىڭ اقمولامەن ساباقتاساتىن تۇسى دا بار ەكەن.
نازار اۋدارارلىق تاعى ءبىر جايت, اقمولا اتاۋى ەرتە زاماندا تۇركىستان جەرىنەن جول تارتىپ, يتاليانىڭ نەگىزىن قالاعان ەترۇسكتەردىڭ تىلىندە «تىنىعاتىن, دەم الاتىن مەكەن» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن ەكەن. ۇلى دالانىڭ توسىندە, شىعىس پەن باتىستى جالعاعان كەرۋەن جولدارىنىڭ بويىندا قونىستار بولعان, جولاۋشىلار سوندا توقتاپ, قونعان, تۇرىكتەر ونى مولا دەپ اتاعان. قازاق قازىر دە «ەلسىز دالادا اداسىپ قالساڭ, مولاعا قون» دەپ جاتادى. تۇپكى ماعىناسىنان اۋىتقىعانمەن, ەل اراسىندا ساقتالىپ قالعان بۇل ءسوز قازاقتا عانا قولدانىلاتىن سياقتى; وزگە تۇرىك حالىقتارى ونى «قابريستان», «زيرات» «مازارلىق» دەپ اتايدى.
سول سياقتى استانا ءسوزىن دە بۇگىندە تەك قازاق قولدانادى. ماسەلەن, وڭتۇستىكتەگى وزبەك باۋىرلار باس قالانى «پايتاحت», سولتۇستىكتەگى تاتار تۋعاندار «پايتەحەت» دەيدى. ال استانانى «باشكەنت» دەپ اتايتىن تۇرىكتەردىڭ كوبى بۇگىندە «استانا» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيدى دە. ويتكەنى, وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇلاۋىمەن, جاڭا رەسپۋبليكانىڭ قۇرىلۋىمەن بىرگە ستامبۋل ءوزىنىڭ مارتەبەسىنەن جانە استانا دەگەن اتاۋىنان ايىرىلدى. سوندىقتان وسمان تۇرىكتەرىنىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە انكاراعا «باشكەنت» سيپاتىن بەرگەن.
ەگەر ستامبۋلمەن سىڭارلاس بولسا, بۇل ءسوز قازاققا قايدان كەلگەن؟ بۇعان تۇك تە تاڭىرقاۋدىڭ رەتى جوق. بىزدىڭشە, استانا ءسوزىن قازاق وسى ستامبۋلدان العان. بىرىنشىدەن, قاجىلىققا ساپار شەككەن بابالارىمىزدىڭ اۋەلى ستامبۋلعا, ياعني حاليفات ورداسىنا بارىپ ايالداعانى تاريحتان ايان. مىنە, سول قاجى بولىپ قايتقان اتالارىمىزدىڭ «استاناعا باردىم, استانانى كوردىم» دەپ ايتىپ كەلۋى ابدەن مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە, قىرىم, قازان, بۇحارا مەن تاشكەنتتەن كەلەتىن كىتاپتار مەن باسىلىمدار ارقىلى دا قازاق اراسىنا استانا دەگەن ءسوز ەتەنە ەنە بەرگەن. بۇعان تاعى ءبىر دالەل, ەلورداسىن بۇرىن «پايتاحت», «حان ورداسى», «وردا» دەگەن قازاق ورىنبوردى دا, ومبىنى دا, ءتىپتى, تاشكەنتتى دە «استانا» دەپ اتاعان ەمەس.
وردا – ورتا دەگەن سوزدەن شىققان. بايىرعى تۇرىكتەر ءوز استاناسىن وزەن جاعاسىنا جانە ەلدىڭ ورتاسىنا سالعان. ۇلان-عايىر ايماققا يەلىك ەتكەن بابالارىمىز ەل استاناسىن جەردىڭ كىندىگى دەپ ەسەپتەگەن.
تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە سارىارقا تورىنە تۋ تىككەن جاڭا استانا قازاققا قانات ءبىتىردى. بىلە بىلسەك, الاشقا ارمان بولعان استانا – حان كەنەنىڭ اماناتى. بۇل رەتتە قاراوتكەلدە بوي كوتەرگەن حان كەنەنىڭ ەڭسەلى, ساۋلەتتى, سۇستى ءھام ويلى ەسكەرتكىشى تالاي جايتتى اڭعارتسا كەرەك. وسى ەسكەرتكىش ارقىلى قازاقتىڭ سوڭعى حانى حالقىمەن قايتا قاۋىشقانداي.
جاڭا عاسىردىڭ تابالدىرىعىنان اتتار تۇستا قازاق حالقى ءوز استاناسىن ورناتتى. باتىس پەن شىعىستىڭ ورتاسىنا, ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنا, ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ كىندىگىنە ورنالاسقان استانامىز ءوز بويىنا بۇكىلالەمدىك, جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى جيا ءبىلدى. وسىلايشا «تابالدىرىق», «يمپەريانىڭ, دەرجاۆانىڭ ورتالىعى», «سالتانات ورداسى», «شىعىس پەن باتىستىڭ تۇيىسكەن تۇسى», «باقىتتى قالا», «قۇتتى مەكەن», «اۋليە جاتقان جەر», «رۋحاني ورتالىق» دەگەن سياقتى ماعىنالارعا كەلەتىن استانا مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحي شەشىمدەر قابىلدايتىن ساياسي ورتالىعى عانا ەمەس, رۋحانيات ورتاسىنا, مادەنيەت ورداسىنا اينالدى. ەلباسىنىڭ «قازاقستان – ەۋرازيالىق مەملەكەت, ونىڭ جاڭا استاناسى الىپ ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ گەوگرافيالىق ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ استاناسى ەتىپ اقمولانى تاڭداۋدا ماڭىزى كەم بولماعان ايقىنداۋشى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – بۇل قالا كەلە-كەلە وسى وراسان زور قۇرلىقتىڭ قۋاتتى بايلانىستىرۋشى ورتالىعىنا اينالاتىندىعى ەدى» دەگەن سوزدەرى قازىردىڭ وزىندە شىندىققا اينالىپ ۇلگەرگەندەي.
راسىندا, بۇگىندە الەمدىك قاۋىمداستىق ءۇشىن قازاقستان مەن استانا اتاۋلارى ەگىز ۇعىمعا اينالدى. تاريح ءۇشىن ون جىل دەگەن قاس-قاعىم ءسات بولعانىمەن, ون جىلدىڭ ىشىندە استانا ادىلەتتى, پاراساتتى ىستەرىمەن الەم نازارىن بىردەن وزىنە اۋدارا ءبىلدى.
استانا – تاۋەلسىزدىگىمىز بەن مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ سيمۆولى, ۇلت بولىپ ۇيىسۋىمىزدىڭ, جۇرت بولىپ جاراسۋىمىزدىڭ بەلگىسى. جاڭا استانا ارقىلى قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعى ساقتالدى, قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلدى. سەڭدى بۇزىپ, ۇلى كوشتى باستاعان استانا قازاقتىڭ بۇيىعى تىرلىگىنە جان ءبىتىردى, ساناسىن سىلكىندىرىپ, جۇرەگىنە سەنىم ۇيالاتتى. جاڭا استانامەن بىرگە اقمولا – قازاققا, قازاق شىن مانىندە قالالىق حالىققا اينالدى. مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ قالادا جاسالاتىنىن ەسكەرسەك, استانا ۇلتتىق جاڭعىرۋىمىزدىڭ دا باسى. سوندىقتان, استانانىڭ تاعدىرى – قازاقتىڭ تاعدىرى, استانانىڭ مارتەبەسى – قازاقتىڭ مەرەيى, استانانىڭ تابىسى – قازاقتىڭ جەڭىسى. بۇگىندە الەمگە ايگىلى بولعان استانا ارقىلى قازاقتىڭ دا ابىرويى اسقاقتاپ وتىر.
قالا ءوزىنىڭ تۇرعىندارىنا ۇقسايدى. سارىارقانىڭ سار دالاسىنا قونىس تەپكەن استانا دا قازاق سياقتى كەڭ, كەشىرىمدى, جايدارى, باۋىرمال ءارى قوناقجاي. سونىمەن قاتار استانا جاس, قايراتتى, اسقاق, سىمباتتى, سەرگەك, ءبىلىم مەن دۇنيەگە قۇشتار. ەڭ باستىسى, استانا – ازات, ەركىن ويلى. كىبىرتىكتەمەي, كەڭىنەن كوسىلەتىن ول كەز كەلگەن الپاۋىتپەن تەرەزەسى تەڭ تۇرىپ سويلەسە الادى.
كوك تۇرىكتەر كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنە: «تۇرىك قاعانى وتۇكەن قويناۋىندا وتىرسا, ەلدە مۇڭ جوق. وتۇكەن قويناۋىندا وتىرساڭ, ماڭگى ەلدىگىڭدى ساقتايسىڭ سەن. سوندا تۇركى حالقى توق» دەپ, تاسقا جازىپ قالدىرعان ەكەن. ودان بەرىدە ءال-فارابي «پاراساتتى قالانى», اسان قايعى «جەرۇيىقتى» اڭسادى. بابالار ارمانداعان وتۇكەن مەن ەرگەنەقون, عۇلاما-ويشىلدار اڭساعان پاراساتتى قالا مەن جەرۇيىق – سونىڭ ءبارى بۇگىندە شىندىققا اينالىپ, استانامەن استاسىپ جاتقانداي…
دارحان قىدىءرالى,
تۇركى كەڭەسى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
