«تۇرمەدەن شىقتى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدى ءبىزدىڭ قوعام ادامنىڭ ماڭدايىنا سوعىلعان قارعىس تاڭباسى رەتىندە قابىلدايتىنى اششى دا بولسا شىندىق. مۇنداي كوزقاراسپەن ولاردىڭ جۇمىسقا ورنالاسىپ, ادال جولمەن تۇراقتى تابىس تابۋىن بىلاي قويعاندا قوعامعا ءسىڭىسىپ, ونىڭ تولىققاندى مۇشەسىنە اينالۋىنىڭ ءوزى ەكىتالاي. وسىدان بارىپ تەمىر توردىڭ ارعى جاعىنان بوساپ شىققانداردىڭ ءاربىر ءۇشىنشىسى قايتادان تۇرمەگە ءتۇسىپ جاتادى. قاماۋدان بوساتىلعانداردىڭ قايتادان قىلمىس جاساپ, جازا ارقالاۋى قاشاندا وتە وزەكتى ماسەلە سانالادى. قاماقتان ساباق الماعانداردىڭ كوبەيۋىنىڭ سەبەبى سان ءتۇرلى. ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارىپ, تەرەڭىنە بويلاساق, تۇرمەدەن شىققانداردىڭ ءتۇزۋ جولعا تۇسە الماۋىنا ولاردى سىرتقا تەپكەن ءبارىمىز دە كىنالى بولىپ شىعامىز.
ارينە, تۇرمەدە وتىرعانداردى تۇزەتۋ ەڭ اۋەلى قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسىنىڭ مىندەتىنە كىرەدى. دەگەنمەن بۇل سالا قىزمەتكەرلەرى قىلمىسكەرلەردى سوت ۇكىمىنە ساي بەلگىلى ءبىر مەزگىلدە قوعامنان وقشاۋلاپ ۇستاۋعا عانا جاۋاپ بەرەدى. قۇقىق ورگاندارىنىڭ تۇرمەنىڭ ءدامىن تاتىپ شىققانداردى پروباتسيالىق ەسەپكە الىپ, ولاردىڭ قايتا ءتارتىپ بۇزباۋىنا باقىلاۋ جۇرگىزەتىن دە سالاسى بار. دەگەنمەن ولاردىڭ ءوزى دە قاتاڭ باقىلاۋدىڭ جوقتىعىن سەزىنىپ, ەسكى ادەتىنە باساتىندارعا قارسى تۇرۋعا دارمەنسىز. ەلىمىزدە جىل سايىن 10 مىڭنان استام ادام جازاسىن وتەپ, بوستاندىققا شىعادى. دەمەك, ولاردىڭ ارقايسىسىن جەكە-جەكە باقىلاۋعا الۋعا دا مۇمكىندىك جوق. مۇندا تۇرمە كورگەن ادامنىڭ تەمىر توردىڭ ارعى جاعىنداعى وتكەن كۇندەرىنەن اششى ساباق الۋىنا عانا سەنىم ارتىلادى. ناقتىراق ايتقاندا, «قامالىپ شىققان سوڭ قايتا قىلمىس جاساي قويماس» دەگەن بايلامعا سەنۋگە تۋرا كەلەدى. ال كوپ جاعدايدا ناتيجە ءبىز كۇتكەندەي بولا بەرمەيدى. البەتتە, ولاردىڭ ءبارى بىردەي تۇرمەدەن شىعا سالا قىلمىس جاسايدى دەۋدەن اۋلاقپىز. ۋاقىت وتە جولىنا كەزىككەن كەدەرگىلەردەن تاۋى شاعىلىپ, جىگەرى قۇم بولاتىندار كوپ.
ماقسۇت نارىكباەۆ اتىنداعى قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى احمەتجان بەيسەنبەكوۆ بۇل كەدەرگىلەردى قوعامنىڭ پروگرەسسيۆتى دامۋىمەن جانە ونداعى كوزقاراسپەن بايلانىستىرادى.
– قۇقىقتانۋدا قىلمىستىڭ جەكە تۇلعاعا جانە مۇلىككە قاتىستى جاسالاتىن ەكى ءتۇرى بار. بۇل قىلمىسقا قىلمىسكەر سانالى تۇردە بارادى. وسىدان بارىپ ءبىز ولاردىڭ بارشامىزعا تانىس بولىگىنىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق پورترەتىن كورە الامىز. ياعني قىلمىسقا جۇيەلى ءبىلىم الماعان, تۇراقتى جۇمىسى جوق ادامدار كوپ بارادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, تۇرمەگە وتىراتىنداردىڭ كوبىنىڭ ساۋاتى تومەن. وسىدان بارىپ بۇل ساناتقا جاتاتىن ازاماتتاردى قوعامداعى كەز كەلگەن وزگەرىسكە دايىن بولدى دەپ ايتا المايمىز. سوندىقتان سوتتالىپ شىققان ادامنىڭ الەۋمەتتىك ورتاعا بەيىمدەلىپ كەتۋى قيىندىق تۋعىزادى. ويتكەنى ول تەمىر توردا وتىرعان ساتتە قوعام ءبىر ورىندا تۇرمايدى. ۇدايى دامۋمەن بولادى. ال تۇرمەدە وتىرىپ شىققاندار وسى قارقىنعا ىلەسە المايدى.
سوعان قاراماستان ولار بوستاندىققا شىققان سوڭ ءوزىنىڭ قولىنان كەلەتىن, بەيىمى بار نارسەنى جاساعىسى كەلەدى. دەگەنمەن ول تۇرمەگە وتىرعاننان بوساپ شىققانعا دەيىن ارالىقتا مەڭگەرگەن ماماندىعى نەمەسە كاسىبي بىلىكتىلىگى ەڭبەك نارىعىندا سۇرانىسقا يە بولماي قالۋى مۇمكىن. سۇرانىستاعى مامان دەگەننىڭ وزىندە سوتتالعاندارعا دەگەن بىزدەگى كوزقاراس بەلگىلى. مىنە, وسىلاي قوعام سىرتقا تەپكەن سوڭ ولاردىڭ تۇزەلۋدىڭ جولىنا ءتۇسۋى ەكىتالاي, – دەيدى قۇقىقتانۋشى.
زاڭگەر-عالىمنىڭ ايتۋىنشا, تۇرمەدە وتىرىپ شىققانداردىڭ قايتا ءىستى بولىپ, جازا ارقالاۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى قولدانىستاعى زاڭنىڭ السىزدىگى كورىنەدى.
– بىزدەگى قۇقىقتىق قاتىناستا بارلىق ارەكەت زاڭدى نەمەسە زاڭسىز دەپ قانا قارالادى. ال سوت شەشىمىنىڭ قانشالىقتى ادىلەتتى نەمەسە ادىلەتسىز بولعانىنا لايىقتى باعا بەرىلمەيدى. ماسەلەن, ءوزىمنىڭ زاڭگەرلىك تاجىريبەمدەگى مىنا ءبىر جاعدايدى الىپ قارايىق. ءبىر ازامات ءوز ايەلىن كوڭىلدەسىمەن ۇستاپ الىپ, اشۋ ۇستىندە ايەلىنىڭ كوڭىلدەسىن قايشىمەن جاراقاتتاپ الدى. قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ, الگى ازامات سوت ۇكىمىمەن 2 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. بەلگىلى مەرزىمدە جازاسىن وتەپ شىققان ونى ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتورى ءجيى مازالايدى. سەبەبى بەلگىلى. سول اۋماقتا ءبىر قىلمىس جاسالسا, الگى ازامات العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كۇدىككە ىلىنەدى. كەيىننەن ءتارتىپ ساقشىسىنىڭ بۇل ارەكەتى ونىڭ جۇيكەسىنە تيەدى. اقىر سوڭىندا پوليتسيا قىزمەتكەرىنە قول كوتەرىپ, تاعى دا ءىستى بولىپ كەتتى. ودان قۇتىلىپ شىققان سوڭ دا جايباراقات كۇن كەشە المايدى. جۇمىس جوق, تابىس تابۋ مۇڭعا اينالعاندا ىشكىلىككە سالىنادى. ءوزى سەكىلدىلەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ, ءبىر پاتەردە ىشەدى. تاڭەرتەڭ ءتارتىپ ساقشىلارى مۇنى وياتىپ الادى. قاسىنداعى «دوستارى» الگى پاتەردى توناپ كەتكەن. تاعى دا ءىس قوزعالىپ, الگى ازامات سوتتالدى. وسى جاعدايعا قۇقىقتىق تۇرعىدان باعا بەرەتىن بولساق, ءبارى زاڭدى. بىراق ادىلدىك جوق. مەنىڭشە, ازاماتتاردىڭ تۇرمەگە تۇسۋىنە زاڭداعى وسى سىندى ولقىلىقتاردىڭ دا ىقپالى بولادى.
سوتتالىپ شىققاندارعا قاراپايىم ادامداردى بۇرىن ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتورلارى دا بارلىق قىلمىسقا كىنالى كوزقاراسپەن قارايدى. وسىدان بارىپ, ولاردىڭ تۇزەلىپ كەتۋى تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋدىڭ ءوزى قيسىنسىز, – دەيدى احمەتجان بەيسەنبەكوۆ.
جالپى تۇرمەگە قايتا تۇسەتىندەردى ازايتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى رەتىندە ولاردىڭ الەۋمەتتىك بەيىمدەۋ جۇمىستارىن ءوز دەڭگەيىندە جۇرگىزۋ ەكەنى بەلگىلى. ەلىمىزدە 2016 جىلى ءدال وسى باعىتتا تۇرمەدەن شىققانداردى الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ 2017-2019 جىلدارعا ارنالعان كەشەندى ستراتەگياسى قابىلداندى. سول جىلدارى ىشكى مينيسترلىگى تۇرمەدەن شىققانداردىڭ 27 پايىزى قايتا قىلمىس جاسايتىنىن ءمالىم بولعان. ال 2019 جىلى الماتى قالاسىندا حالىقارالىق تۇرمە رەفورماسىنىڭ ورتالىق ازياداعى وڭىرلىك وكىلدىگىنىڭ قولداۋىمەن وتكەن ءبىر جيىندا قىلمىستىق اتقارۋ جۇيەسى كوميتەتى قازاقستاندا سوتتالعانداردىڭ اراسىندا قايتا قىلمىس جاساۋ كورسەتكىشىنىڭ 20,1 پايىزعا ازايعانىن حابارلادى. بۇل كورسەتكىشكە جوعارىدا اتالعان ستراتەگيالىق قۇجاتتىڭ قانشالىقتى اسەرى بولعانى بەلگىسىز. دەگەنمەن قازاق قوعامىندا بۇل ماسەلە تۇبەگەيلى شەشىمىن تاپتى دەپ ايتۋعا بولمايدى. تەك قانا نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ وزىندە سوڭعى 1,5 جىلدىڭ ىشىندە سوتتالىپ شىققان 70 ادام قايتا قىلمىس جاساعانى ءۇشىن تەمىر تورعا توعىتىلىپتى.
وعان قوسا بيىل تۇرمەدەن بوساپ شىعاتىنداردىڭ سانى ارتقالى تۇر. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىنا وراي مەملەكەت باسشىسى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعاندارعا راقىمشىلىق جاسالاتىنىن مالىمدەدى. الدىن الا مالىمەت بويىنشا ەل تاريحىندا وسىمەن ونىنشى رەت جاريالانعان راقىمشىلىق ارقىلى 4 مىڭ ادام بوستاندىققا شىعاتىنى ايتىلىپ ءجۇر. وعان قوسا قازىرگى تاڭدا ەل اۋماعىنداعى باس بوستاندىعىنان ايىرۋ مەكەمەلەرىندە جازاسىن وتەپ جاتقان 33 217 ادامنىڭ ەرتە مە, كەش پە بوستاندىققا شىعاتىنىن ەسكەرسەك, بوستاندىقتىڭ باعاسىن بىلمەي قايتادان قامالاتىنداردىڭ ماسەلەسىمەن مىقتاپ اينالىسۋ كەرەك-اق. اۋەلى تەمىر توردان بوساعاندارعا ۇركە قارايتىن قوعامدا الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق مادەنيەت قالىپتاستىرۋدىڭ جولىن ىزدەيتىن شاق تۋدى. سول ارقىلى عانا جۇمىسسىزدىق, وتباسى, تۋعان-تۋىستارىنىڭ سىرت اينالۋى, تۇراقتى تابىستىڭ بولماۋى سىندى ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ, «قۇتتى مەكەنىنە» قايتادان جولداما الاتىنداردىڭ قاتارىن ازايتۋعا از دا بولسا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسا الامىز.
