قازاقستاندا كىسى ءولىمى بولماي كوپ بىلىقتىڭ بەتى اشىلمايتىنىن وتكەن ايدا الماتىدا بولعان سوت ورىنداۋشىلاردىڭ قازاسى تاعى ءبىر رەت دالەلدەدى. جالپى سوت ورىنداۋشىلاردىڭ ماسەلەسى مەن بانك ءوسىمىنىڭ جوعارىلىعى بۇرىننان ايتىلىپ تا, جازىلىپ تا كەلەدى. بىراق اتقارۋشى بيلىك سوعان كوڭىل ءبولىپ, ماسەلەنىڭ مانىنە ءۇڭىلۋى كەمدەۋ. «باياعى جارتاس ءبىر جارتاس» دەگەندەي, حالىق ايتىپ, جۋرناليستەر جازعانىمەن, كوبى ايتقان, جازعان جەرىندە قالادى دا, ماسەلە قوردالانا كەلىپ, سوڭى جوعارىداعىداي قايعىلى وقيعاعا ۇلاسادى.
قالياكبار
ۇسەمحانۇلى
ەلىمىزدە سوت ورىنداۋشىلار جەكە سوت ورىنداۋشى جانە مەملەكەتتىك سوت ورىنداۋشى دەپ ەكىگە بولىنەدى. بۇل اراداعى جەكە سوت ورىنداۋشى دەگەنىمىز – سوت اكتىلەرىن ورىنداۋ كوميتەتى بەرگەن جەكە سوت ورىنداۋشىسىنىڭ ليتسەنزياسى نەگىزىندە سوتتىڭ شىعارعان ۇكىمىن اتقارۋمەن اينالىساتىن زاڭدى تۇلعالاردى مەڭزەيدى. ءبىزدىڭ ەلدە جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ العاشقى لەگى 2011 جىلى پايدا بولسا, 2016 جىلدىڭ باستاپ سوت ورىندارىنىڭ قىزمەت كورسەتۋ, تالاپ ەتۋ تۋرالى قۇجاتتارىنىڭ باسىم بولىگى جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ قۇزىرىنا بەرىلدى. سودان كەيىن بارىپ جەكە سوت ورىنداۋشى قىزمەتىنە قاراي ويىساتىنداردىڭ سانى دا ارتا باستادى.
ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەس, تەك قانا زاڭعا باعىناتىن جەكە سوت ورىنداۋشىلارى مەملەكەتتەن, ياعني بيۋدجەتتەن جالاقى المايدى. ولار مەملەكەت قازىناسىنا قايتارىلعان قارجىدان بەلگىلى ءبىر پايىزىن الىپ وتىرادى. اليمەنت جانە تولەنبەگەن جالاقىنى ءوندىرىپ الۋ سەكىلدى ماسەلەلەر ورىندالعان جاعدايدا عانا ولارعا سىياقى تولەنەدى. سوندىقتان دا ولار ءىستى جەدەل شەشۋگە نەمەسە سوت ۇكىمىن تەز ورىنداۋعا تىرىسادى.
جەكە سوت ورىنداۋشىسىنىڭ قىزمەتىنە اقى تولەۋ مولشەرلەرىن بەكىتۋ تۋرالى قاۋلىدا جەكە سوت ورىنداۋشىلاردىڭ اقىسى رەتىندە مۇلىكتىك (اقشالاي) سيپاتتاعى اتقارۋشىلىق قۇجاتتارى ءۇشىن 60 اەك-كە دەيىن بولسا – ءوندىرىپ الۋ سوماسىنىڭ 25 پايىزى مولشەرىندە; 60 اەك-تەن 300 اەك-كە دەيىن بولسا – ءوندىرىپ الۋ سوماسىنىڭ 20 پايىزى مولشەرىندە; 20 000 اەك-تەن جوعارى بولسا – ءوندىرىپ الۋ سوماسىنىڭ 3 پايىزى مولشەرىندە بولادى (ىقشامدالىپ الىندى) دەپ بەلگىلەنگەن. سوسىن دا جەكە سوت ورىنداۋشىلار كوبىندە سوماسى قوماقتى, تەز ورىنداۋعا ءتيىمدى سوت ۇكىمدەرىن اتقارۋعا تىرىسادى. الايدا «التىن كورسە, پەرىشتە جولدان تايادى» دەگەندەي, ماسەلەنىڭ ءبىر شەتى ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق تابىسىنا تىرەلىپ جاتقاندىقتان, جەكە سوت ورىنداۋشىلار بۇگىنگى تاڭدا سوت ۇكىمىن اتقارۋ بارىسىندا ءارتۇرلى جولسىزدىقتارعا دا باراتىنى دا جاسىرىن ەمەس. ايتالىق, بىرەۋدىڭ شوتىن يەسىنە ەسكەرتپەستەن بۇعاتتاپ تاستاۋ, تەلەفون شالىپ ەسكەرتكەنى ءۇشىن اقى تالاپ ەتۋ, بانكتەرمەن استاسىپ, نەسيەسى بار ازاماتتارعا قىسىم كورسەتۋ, قارىزىن تولەتۋ ءۇشىن مۇلكىن ارزانعا ساتتىرۋ سىندى ارەكەتتەرگە جەكە سوت ورىنداۋشىلار ءجيى بارادى. مىنە, وسى جاعدايعا بايلانىستى ەلىمىزدەگى كەيبىر سوت ورىنداۋشىلارىن «بوپسالاۋشى, دەلدال, ياعني رەسمي تىركەلگەن مەملەكەتتىك الاياقتار» دەپ اتاعان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ مۇشەسى, زاڭگەر ءارى قوعام بەلسەندىسى ايگۇل ورىنبەك جەكە سوت ورىنداۋشىلاردىڭ مىندەتىن پروكۋراتۋراعا بەرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. «جەكە سوت ورىنداۋشىلار تەك قوماقتى قارجىنىڭ توبەسى كورىنگەندە, وزدەرىنە كوبىرەك پايىز تۇسەتىن كەزدە عانا جۇگىرەدى. ءتىپتى سەس, بانك, كوممۋنالدىق تولەم الاتىن كومپانيالارمەن استاسىپ, تولەم جۇرگىزبەگەن ادامداردىڭ ەسەپشوتىن بۇعاتتاپ, اقشا بەرسە عانا اشىپ بەرىپ وتىراتىن جەكە سوت ورىنداۋشىلاردى كوزىم كوردى. دەمەك, زاڭ اياسىندا جەكە سوت ورىنداۋشىلارعا كوپتەگەن مۇمكىندىكتەر بەرىلىپ قويعان. ال ولار ونى اسىرا پايدالانادى. ەلەكتر اقىسىنان 13 تەڭگە تولەنبەي قالعانى ءۇشىن كاسىپكەردىڭ شوتىن بۇعاتتاپ تاستاپ, قايتا اشىپ بەرۋ ءۇشىن 20 مىڭ تەڭگە سۇراۋ قازاقستاننىڭ قاي زاڭىنا سىيادى؟ مۇنىڭ استارىندا بانك, كوممۋنالدىق تولەم قىزمەتى جانە جەكە سوت ورىنداۋشىلار ءوزارا استاسىپ, اقشا جاساۋ سىندى الاياقتىق جاتىر» دەپ اشىپ ايتقان ايگۇل ورىنبەك جەكە سوت ورىنداۋشىلار كوپبالالى انالار مەن اليمەنت الا الماي جۇرگەن جالعىزباستى انالارعا دا اۋىز سالىپ وتىرعانىن جەتكىزدى. «سوت ورىندارى بالانىڭ اكەسىنە اليمەنت تالاپ ەتكەن ايەلدىڭ شوتىنا تىكەلەي اۋدارۋعا مىندەتتەپ ۇكىم شىعارىپ بەرۋگە تولىق قۇقىلى. الايدا سوڭعى كەزدەرى جەكە سوت ورىنداۋشىلارى تولەنگەن اليمەنتى الدىمەن ءوزىنىڭ شوتىنا اۋدارتىپ, اي سايىن تۇسەتىن اليمەنتتەن پروتسەنت ۇستاپ قالىپ, قالعانىن اليمەنت تالاپ ەتۋشىگە اۋدارىپ وتىراتىن جاعداي ءجيى كەزدەسىپ ءجۇر. بالانىڭ اكەسىنەن سىرىڭكەلىك العانى ءۇشىن اليمەنتتى ءوندىرىپ بەرمەي جۇرگەن سوت ورىنداۋشىلار دا از ەمەس. بىرىنشىدەن, ونى باقىلاپ وتىراتىن قۇزىرلى ورگان جوق, ەكىنشىدەن, شاعىمدانۋشى ايەلدەر ءوز قۇقىعىن بىلمەيدى. ولاردىڭ مەملەكەت جاعىنان قاراجات بەرىلىپ جاتقان كوپبالالى انالاردىڭ شوتىن بۇعاتتاپ تاستاعانىنا دا كۋا بولدىم. دەمەك, شوتتاردى بۇعاتتاۋدى بيزنەسكە اينالدىرىپ العان سوت ورىنداۋشىلارى وتە كوپ. قارىزىن تولەيىن دەسە, شوتى بۇعاتتالىپ قالعاندىقتان, ءوز اقشاسى بولا تۇرا ەلدەن قارىز سۇراپ جۇرگەن ازاماتتاردى دا كوردىك. قىسقاسى, بەس تەڭگە ءۇشىن شوتتى بۇعاتتاۋ باسسىزدىقتان باسقا ەشتەڭە ەمەس. دەمەك, كەلسە-كەلمەس شوتتى بۇعاتتاۋدى دوعارۋ كەرەك. ياعني شوتتى بۇعاتتاۋدىڭ مولشەرى بەلگىلەنۋى ءتيىس» دەيدى زاڭگەر.
جۇرتشىلىقتىڭ ايتقانىنا جۇگىنسەك, حالىق سوت ورىنداۋشىلاردىڭ قازىر يەسىنە ءبىر اۋىز
«التىن كورسە, پەرىشتە جولدان تايادى» دەگەندەي, ماسەلەنىڭ ءبىر شەتى ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق تابىسىنا تىرەلىپ جاتقاندىقتان, جەكە سوت ورىنداۋشىلار بۇگىنگى تاڭدا سوت ۇكىمىن اتقارۋ بارىسىندا ءارتۇرلى جولسىزدىقتارعا دا باراتىنى دا جاسىرىن ەمەس
ەسكەرتپەستەن شوتىن بۇعاتتاپ تاستايتىنىنا نارازى.
– ءبىر جولى «استانا سۋ ارناسى» اي سايىنعى تولەمدى قاتە ەسەپتەپ, ماعان 90 مىڭ تەڭگە قارىزسىڭ دەگەن قاعاز جىبەردى. اتالعان مەكەمەگە بارىپ, قايتالاي ەسەپتەسكەننەن كەيىن «استانا سۋ ارناسى» تۇسىنبەۋشىلىك بولعانىن ايتىپ, مەنەن كەشىرىم ءوتىندى ءارى ەشقانداي قارىزى جوق دەگەن قاعاز بەردى. بىراق ءۇش ايدان كەيىن سوت ورىنداۋشىلار شوتىمدى بۇعاتتاپ تاستادى. الدىن الا حابارلاسىپ, ەسكەرتكەن دە جوق. سونىمەن سوت ورىنداۋشىنى تاۋىپ, بارلىق دالەلدەرىمدى كورسەتىپ ەدىم, سول جەردە بانككە تەلەفون شالىپ شوتىمدى قايتا اشىپ بەردى. وسى دۇرىس پا؟! ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن تەكسەرمەي تۇرىپ, بىرەۋدىڭ شوتىن بۇعاتتاپ تاستاۋ قاتتىراق ايتساق, «قاراقشىلىق» ەمەس پە, تىم قۇرىسا, تەلەفون شالىپ, ءمان-جايدى سۇراپ, ەسكەرتۋگە بولادى عوي, – دەيدى ەلوردا قالاسىنىڭ تۇرعىنى قۇناپيا داۋىتقانۇلى.
ايتىپ ايتپاي, جۇرتتىڭ كوبى سوت ورىنداۋشىلاردىڭ يەسىنە ەسكەرتپەي تۇرىپ شوتتى بۇعاتتاۋىنا نارازى. باق بەتتەرىندەگى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, سوت ورىنداۋشىلارى قارىز يەسىنە تەلەفون شالىپ ەسكەرتسە, قارىز يەسى وعان 1200 تەڭگە تولەۋى كەرەك ەكەن. قازاقستاندا ەڭ قىمبات حابارلاما (SMS) 17 تەڭگە تۇرادى. ەندەشە, جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ «ەڭبەگى» قانشالىق قىمبات ەكەنىن ەسەپتەي بەرىڭىز. بىراق سوت ورىنداۋشىلار ءۇشىن بۇل اقشادان گورى الدىمەن شوتىن بۇعاتتاپ, سول سومادان ءوز پايىزىن الۋ ءتيىمدى بولعاندىقتان, ارينە, ولار قارىز يەسىنە ەسكەرتىپ, دايىن «تاماعىنان» ايىرىلعىسى كەلمەيدى دە, بىردەن شوتقا اۋىز سالۋ ادەتكە اينالعان.
قىسقاسى, جەكەلەردىڭ شوتى قالاعان ادام بۇعاتتاي بەرەتىن نارسە ەمەس. ونى ازاماتتار بەرەشەگىن ادەيى تولەمەي, قارىزىن ۇزاققا سۇيرەپ ءجۇرىپ العان كەزدە, قۇزىرلى ورىندار زاڭدى تۇردە شەشىم شىعارعاننان كەيىن بارىپ بۇعاتتاۋ كەرەك. ول استە جەكە سوت ورىنداۋشىلاردىڭ اقشا وندىرەتىن تاسىلىنە اينالماۋى ءتيىس. سونىمەن بىرگە, سوت ورىنداۋشىلار بانك, كوممۋنالدىق تولەم قىزمەتى ورىندارىندارىمەن استاسىپ, تۇرعىنداردى قىسپاققا الۋىنا زاڭ بويىنشا شەكتەۋ قوياتىن مەزگىل جەتتى. ويتكەنى بۇل «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەتتىڭ» زاڭىنىڭ بەدەلىنە نۇقسان جەتكىزىپ, حالىق جۇرەگىندە «ۇكىمەت كەرەڭ, زاڭ سايقال» دەگەن ۇعىم تۋدىرادى.
