قويان جىلىنىڭ قىسىنان قىسىلىپ شىققان قازاقستاندىقتاردى «سۋ مول بولادى, ەگىن بىتىك وسەدى» دەپ سيپاتتالاتىن ۇلۋ جىلى قاپتاعان قارعىن سۋمەن قارسى الدى. ەلدىڭ كوپ ءوڭىرىن سۋ باسىپ, 10 وبلىستا توتەنشە جاعداي جاريالاندى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جاعدايدى ۇزاق جىلدان بەرى بولماعان, كولەمى جاعىنان سوڭعى 80 جىلدان بەرگى ەڭ ءىرى تابيعي اپات دەپ سيپاتتادى.
ماسەلەنىڭ قاينارى قايدا؟
8 ساۋىردەگى جاعداي بويىنشا اقمولا, اقتوبە, اتىراۋ, قوستاناي, پاۆلودار, سولتۇستىك قازاقستان, باتىس قازاقستان وبلىستارىندا 3702 تۇرعىن ءۇي, 562 اۋلا, 1822 ساياجاي تاسقىن سۋدىڭ استىندا قالسا, 73 عيمارات پەن 155 اۆتوجولدى سۋ باسىپ, 80 مىڭعا جۋىق ادام ەۆاكۋاتسيالانعان. ارينە, بيىلعى اپاتتىڭ اسا اۋىرلىعى بولماسا, بۇل جاعداي ەلىمىزدە جىلدا قايتالانادى. جىل سايىن تاسقىننان ساقتانۋعا ەل بيۋدجەتىنەن قىرۋار قارجى بولىنگەنمەن, ودان شىققان ناتيجە جوق. كوكتەمدە كولكىگەن سۋدىڭ ورتاسىندا قالساق, جازدا سۋدىڭ تاپشىلىعىن كورىپ تىپىرلاپ وتىرامىز.
ارينە, اپاتتىڭ بولۋىنا بايلانىستى كەيبىرەۋلەر جەرگىلىكتى اكىمدىكتى كىنالاسا, جۇرتتىڭ ءبىرازى توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنىڭ ەشتەڭەگە دايىن بولمايتىنىن العا تارتادى. ەندى بىرەۋلەر ۇكىمەتتىڭ تاسقىنعا شارتتى تۇردە, قاعاز جۇزىندە عانا دايىندالعانىن (پرەمەر-مينيستر ولجاس بەكتەنوۆ 20 اقپانداعى ۇكىمەت وتىرىسىندا «كوكتەمگى تاسقىنعا تەك قاعاز جۇزىندە دايىن بولعان بولىپ شىعامىز» دەگەن بولاتىن) سىنعا السا, زيالى قاۋىم وكىلدەرى مۇنىڭ تۇپكى سەبەبىن جەمقورلىق پەن سۋ سالاسىندا جۇرگەندەردىڭ بىلىمسىزدىگىمەن بايلانىستىرادى. مامانداردىڭ تاپشىلىعىنان, مەملەكەتتىڭ سۋ ىسىنە ستراتەگيا تۇرعىسىنان كوڭىل بولمەۋىنەن كورىپ جاتقاندار دا بار.
تاسقىننان ساقتانۋ دايىندىعىنىڭ ناشارلىعى مەن سالعىرتتىقتان سىرت, قاردىڭ مول جاۋعانى, جەر توڭىنىڭ قالىڭدىعى, كۇننىڭ كۇرت جىلىنۋى دا قارعىن سۋعا قاقالىپ, سەلگە كەتۋىمىزگە سەبەپ بولعانى راس. بىراق بۇل اپاتتىڭ سالدارى عانا. ال سەبەبىنە كەلسەك:
بىرىنشىدەن, تاسقىننان ساقتانۋ جۇمىسى قاڭتار, اقپان ايلارىندا ەمەس, جاز, كۇز ايلارىندا ىستەلۋى كەرەك ەدى. قىستا گيدرومەليوراتسيا زەرتتەۋلەرى جۇرگىزىلىپ, ورىستەگى جىلقى تۇلىگى قىرىلا باستاعان كەزدە-اق كوكتەمنىڭ قانداي بولارىن ەرتە مولشەرلەمەي, «تابيعات توسىن مىنەز تانىتتى» دەۋ جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارۋدان باسقا ەشتەڭە ەمەس. ماسەلەن, بىلتىر قىركۇيەكتە استانادا سۋ تاسقىنى قاۋپى بار ۋچاسكەلەر كوميسسيا تەكسەرۋىنەن ءوتىپ, 20 ۋچاسكە بويىنشا اۋدان اكىمدەرىنە قاجەتتى شارالار قابىلداۋ تۋرالى ۇسىنىم بەرىلگەن. سونىڭ ارقاسىندا استاناعا ۇلكەن قاۋىپ تونگەن جوق.
ەكىنشىدەن, بۇل اپات – اتقارۋشى بيلىك پەن ۇكىمەتتىڭ, مينيسترلىكتەردىڭ اراسىندا بايلانىستىڭ, بىرلەسە جۇمىس ىستەپ, قاۋىپتىڭ الدىن الايىق دەگەن يدەيا جوعىنىڭ كورىنىسى. كەرەك دەسەڭىز, توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنىڭ, سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىنىڭ, ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ بىرىنە-ءبىرى سىلتەپ, ودان قالسا, قازگيدرومەت ۋاقىتىلى, الدىن الا ەسكەرتۋ بەرمەدى دەپ جالتارۋىنىڭ ءوزى باسقارۋ جۇيەمىزدە ۇلكەن ماسەلەنىڭ بارىن اڭعارتادى.
ۇشىنشىدەن, ەتەك العان جەمقورلىقتىڭ, ەشقانداي قۇزىرەتى جوق اكىمدەردىڭ قولىندا كۇرەك, اياعىندا سۋ ەتىك جوق بولسا دا, «بىزدە ءبارى جاقسى, تاسقىنعا تاس-ءتۇيىن دايىنبىز» دەپ وتىرىك ەسەپ بەرۋى, ياعني اۋىلدىڭ اۋداندى, اۋداننىڭ وبلىستى, وبلىستىڭ ۇكىمەتتى الداۋىنىڭ سوڭى وسىنداي اپاتقا ۇلاستى.
تورتىنشىدەن, توتەنشە جاعدايدىڭ الدىن الاتىن كەمەلدى قۇرىلىم جوق. بار سەنگەن توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگى توتەنشە جاعداي بولعان كەزدە عانا توبە كورسەتۋدەن اسا المايدى, قاۋىپتىڭ الدىن الۋدا مۇلدەم قاۋقارسىز.
بەسىنشىدەن, سۋدى پايدالانۋ مەن تاسقىننان ساقتانۋدىڭ كەمەلدەنگەن جاڭا جوباسى جوق. سۋ سالاسىن زەرتتەۋ, جوسپارلاۋ جۇمىستارىنىڭ باسىندا سۋدىڭ سىرىن بىلەتىن ماماندار ەمەس, گالستۋگىنا قىلقىنعان شەندىلەر وتىر. سۋ ماماندارىنىڭ ءوز جۇمىسىمەن اينالىسۋىنا قاجەتتى جاعداي جاسالماعان. بۇرىن سوۆحوزعا دەيىن بارىپ قىزمەت ىستەيتىن گيدروتەحنيكتەر تۇگەل تەنتىرەپ كەتكەن. جەراستى سۋلارىن تەكسەرىپ, جاۋىن-شاشىن مولشەرىن قاداعالاپ وتىراتىن گيدروگەولوگيا مەكەمەسى دە توزعانىن جاقىندا تاراعان «قازگيدروگەولوگيا قايتا قۇرىلادى» دەگەن حاباردان اڭعارۋعا بولادى.
التىنشىدان, 30 جىل بويى جاڭادان دامبا سالىپ, تاسقىننان ساقتانۋ, قارعىن سۋدى پايدالانۋ جۇمىسى جۇرگىزىلمەگەن. اتىز-ارىق, توعان قۇرىلىسىنا كوڭىل بولىنبەگەن.
جەتىنشىدەن, قالا سالعاندا جانە ەلدى مەكەندەردىڭ باس جوسپارىن جاساعاندا تاسقىننان ساقتانۋ ماسەلەسى ەسكەرۋسىز قالىپ, سۋ اعارلارعا دەيىن قۇرىلىس سالىپ, سۋ جولدارى بوگەلىپ قالعان. جولدىڭ سۋ جينالاتىن بولىگىنە كوپىر سالىنىپ, قۇبىرلار قويىلماعان. كەڭەس زامانىنداعى كەيبىر جول بولىكتەرى ويقىلداپ, سۋ اعار قالدىراتىن ءداستۇر ۇمىتىلعان. اۋىل اراسىنداعى سۋ سىرتقا اعىپ شىعاتىن سۋ اعار جوق.
ءبىر ماقالاعا جۇك بولاتىن وسى 7 سەبەپتىڭ استارىندا جاتقان ماسەلە از ەمەس. بۇل سەبەپتەردى ءبىز ويدان شىعارىپ وتىرعان جوقپىز, قاراپايىم حالىق تا, ماماندار دا, ءتىپتى دەپۋتاتتار دا ۇدايى ايتىپ كەلەدى. وكىنىشتىسى, مۇنى تىڭدار قۇلاق جوق. ماسەلەن, بيىل استانادا قاڭتار ايىندا سۋ تاسقىنىنا قارسى ءىس-شارالار ايلىعى باستالدى. تۇرعىن ءۇي سەكتورىنىڭ تۇرعىندارى قاجەتتى اقپاراتپەن قامتىلىپ, قاۋىپتى ۋچاسكەلەردە 120 رەيد جۇرگىزىلدى. 55 مىڭ مەتردەن اسا ارىق-ناۋا جەلىسى, 9 مىڭ مەتردەن اسا كوللەكتور, 2 مىڭ جاڭبىر قابىلداۋ قۇدىعى تازارتىلدى. كوپ وڭىردە وسىنداي جۇمىس اتقارىلماعان.
ماماندار نە دەيدى؟
ناريمان قىپشاقباەۆ, ەكس–مينيستر:
– قاردىڭ قالىڭ جاۋعانى, كۇننىڭ جىلىنۋى بيىل عانا بولعان جايت ەمەس. اڭگىمە سۋ ماسەلەسىنە نازار اۋدارماۋدا جاتىر. سۋدى زەرتتەيتىن, اۋا رايىن باقىلايتىن عىلىمي مەكەمەلەر بار. بىراق بىزدە جۇيە دۇرىس جۇمىس ىستەمەيدى, جاۋاپتى ورىنداردىڭ اراسىندا ناقتى بايلانىس جوق. كەيىنگى 30 جىلدا سۋ ماسەلەسىن قاداعالاپ وتىرعان وبلىستىق, اۋداندىق دەڭگەيدەگى سۋ شارۋاشىلىعى مەكەمەلەرى جابىلىپ, سۋ ماماندارى قاڭعىپ كەتتى. سوندىقتان پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن جاڭادان قۇرىلعان سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىن كۇشەيتىپ, ونىڭ وبلىستىق, اۋداندىق دەڭگەيدەگى سۋ شارۋاشىلىعى مەكەمەلەرىنىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ كەرەك. استانادا وتىرىپ سۋدى باقىلاۋ «تۇيە ۇستىنەن سيراق ۇيتكەنمەن» بىردەي, سۋ ماماندارىنىڭ دەنى اۋىلدا بولۋى كەرەك. ويتكەنى سۋ سوندا, كانال سوندا, ەگىستىك جەر سوندا ەمەس پە?!
يسلام ابىشەۆ, سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىن
ۇزاق جىل باسقارعان مامان:
– بۇل اپات جاۋاپسىزدىقتان تۋىندادى. اپاتتان قۇتقاراتىن ەڭ ماڭىزدى نارسە – جاۋاپكەرشىلىك. بىراق بىزدە نەمقۇرايدىلىق پەن كوزالداۋشىلىق باسىم. ماسەلەن, تاسقىننان ساقتانۋعا دايىندىق جۇمىستارىن قاڭتار–اقپاندا ەمەس, جازدا جاسايدى. ول دايىندىقتى تىكە اۋدان, وبلىس اكىمدەرى جۇرگىزۋى كەرەك ەدى. قاپتاعان قارعىن سۋ كەلگەندە توپىراقتان «دامبا» سالۋدىڭ قاجەتى قانشا?! سۋ كەلىپ قالۋى مۇمكىن دەپ الدىن الا ويلانۋ كەرەك قوي. سۋ اعاتىن جەردە قۇبىر بار ما, كوپىر بار ما, سۋ كانالدارى بىتەلىپ قالعان جوق پا دەگەن ماسەلەنى قاداعالاۋ ۇلكەن ءبىلىمدى, مول قاراجاتتى قاجەت ەتەتىن جۇمىس ەمەس قوي. بىزدە مامان تاپشىلىعى دا بار, بىراق مۇلدەم جوق ەمەس, ەڭ باستىسى, بار ماماندى ۇتىمدى پايدالانبايمىز. وسى ۋاقىتقا دەيىن قانشاما سۋ اپاتى بولسا دا, سول ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك ارقالاپ, سوتتالىپ كەتكەن باسشى, جاۋاپتى تۇلعانى كوردىڭىز بە? جوق, سەل, ءورت باسىلعان سوڭ ءبارى ۇمىت بولادى. 2017 جىلى مەن سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ تۇرعان كەزدە قازاقستانداعى ەلدى مەكەندەردى تاسقىن سۋدان قالاي قورعاۋ كەرەك, قارعىن سۋدى قالاي پايدالانامىز, نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سۇراقتاردىڭ بارىنە جاۋاپ بەرىپ, جوسپارىن جاساپ, مەملەكەتتىڭ قاۋلىسىمەن بەكىتكەن ەدىك. وكىنىشكە قاراي, سول جوسپار بويىنشا 2017 جىل مەن 2018 جىلدىڭ باسىندا ءبىراز جۇمىس ىستەلدى دە, سوڭىنان مۇلدەم توقتاپ قالدى. نەگە توقتاپ قالعانى بەلگىسىز, ول نەگە ورىندالمايدى دەپ سۇراعان ادام دا جوق.
نۇرلان جالەلۇلى, سۋ مامانى:
– مەن قىتايدا 20 جىل سۋ شارۋاشىلىعى سالاسىندا قىزمەت ىستەپ, سۋ جاعدايىن باقىلاۋ, تاسقىننان ساقتاۋ جۇمىستارىمەن اينالىستىم. شەتەلدە ەڭ الدىمەن تاسقىننان ساقتانۋ جۇمىسى ەسكەرىلەدى. ماسەلەن, شانحاي قالاسىندا تاسقىننان ساقتانۋدىڭ 50 جىلعا, ءۇرىمجى قالاسىندا 30 جىلعا جوسپارى جاسالعان. ال قازاقستاندا 1 جىلعا دا جوسپار جوق بولىپ شىقتى. مامان جوق دەگەنگە سەنبەيمىن, جۇبايىم ەكەۋمىز كەلە سالىپ ءوز ماماندىعىمىز بويىنشا جۇمىس ىستەيىك دەپ قانشاما مەكەمەگە باردىق. ءبارى «بىزدە مامان تولىق» دەپ قايتارعان. شىن مانىندە, قازاقستاندا مامان دا, مۇمكىندىك تە جەتكىلىكتى, تەك دۇرىس نيەت جوق ەكەن. قازاقستاندا سۋ جوق دەپ زارلايمىز دا, كوكتەمدە توپان سۋدان زارداپ شەگەمىز. سۋ تاپشىلىعى بار ەلدەر جاڭبىردىڭ ءار تامشىسىن پايدالانىپ, قار جينايدى. ال ءبىزدىڭ سۋ وزەنمەن اعىپ, باسقا ەلگە كەتەدى. ياعني ءبىز سۋدىڭ قادىرىن دە, قاۋپىن دە بىلمەيمىز.
اسقار ءابيروۆ, ينجەنەر–گيدروتەحنيك:
– سۋ تاسقىنى بەلگىلى مەرزىمدە قايتالانىپ وتىرادى. بىراق سودان دۇرىس قورىتىندى شىعارماعاندىقتان, بيىلعىداي اپاتقا ۇشىراپ وتىرمىز. سوۆحوز, كولحوزداعى گيدروتەحنيكتەردىڭ ورنىن جويىپ تاستاعان. بىزدە سۋ مامانى جوق ەمەس, بار, بىراق ولارعا جۇمىس ىستەتپەيدى. مەن دە گيدروتەحنيكپىن, ەلىمىزدى سۋ باسىپ جاتىر, ال مەن جۇمىسسىز ءجۇرمىن. 2022 جىلى ەلىمىزدە سۋ كەڭەسى قۇرىلدى. سول كەڭەس قايدا? ولار نە ىستەدى ەكى جىلدان بەرى?
جەكەمەنشىك جەتىستىرمەيدى
ەلىمىزدە سۋدى جينايتىن, ساقتايتىن, بۇراتىن گيدروتەحنيكا نىسانىنىڭ سانى 1,5 مىڭنان اسادى. ونىڭ 405-ءى – سۋ قويماسى, 250-گە جۋىعى – دامبا, پلوتينا سانى 460-تان اسادى, توعاننىڭ 270-تەيى بار, سوسىن 120-عا جۋىعى – سۋ تورابى. سوڭعى تەكسەرىس ناتيجەسىندە گيدروتەحنيكا قۇرىلىسىنىڭ 500-دەن استامى جوندەۋدى قاجەت ەتەتىنى انىقتالعان.
وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا ءماجىلىس دەپۋتاتى باقىتجان بازاربەك ۇكىمەت باسشىسىنىڭ اتىنا ساۋال جولداپ, ەلىمىزدەگى سۋ نىساندارىنىڭ 333-ءى رەسپۋبليكالىق مەنشىكتە, 895-ءى كوممۋنالدىق مەنشىكتە, 228-ءى جەكەمەنشىكتە بولسا, 22-ءسى يەسىز ەكەنىن العا تارتىپ, «سۋ قويمالارى – ەڭ باستى ستراتەگيالىق نىسان. ەلىمىزدەگى ماڭىزدى سۋ ساقتاۋ نىساندارى كوپشىلىگىنىڭ جەكەشەلەنىپ كەتكەنى ءبىزدى قاتتى الاڭداتادى. قانشاسىنىڭ توزىعى جەتىپ تۇر, ونى نىعايتۋ بويىنشا قانداي شارالار قولعا الىنعان, ول جاعى دا بەيمالىم. مەملەكەتتىك جەر كاداسترى بازاسىندا تابيعي جولمەن قالىپتاسقان كولدەر دە جەر تەلىمى رەتىندە بەرىلىپ كەتكەن. سوندىقتان ولاردى تەز ارادا مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەت» دەپ دابىل قاققان ەدى.
ءماجىلىس دەپۋتاتى سەرگەي پونومارەۆ 27 ناۋرىزدا ۇكىمەت مۇشەلەرىنە جولداعان دەپۋتاتتىق ساۋالىندا: «توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنىڭ اقپانداعى دەرەگى بويىنشا ەلدە 537 گيدروتەحنيكا قۇرىلىسىن جوندەۋ قاجەت, ونىڭ 8-ءى يەسىز. 200-دەن استام بوگەتتىڭ قۇجاتى جوق جانە ولاردىڭ قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى قانداي ەكەنى بەيمالىم. سۋدان قورعايتىن ايماقتاردا زاڭسىز قۇرىلىستار سالىنعانى دا ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى ماسەلە» دەپ اشىنا ايتتى.
وسى ەكى دەپۋتاتتىڭ سوزىنەن-اق ەلىمىزدەگى سۋ قويمالارىنىڭ جاعدايىن مولشەرلەي بەرىڭىز. اسىرەسە سۋ قويماسى سىندى ماڭىزدى ستراتەگيالىق نىساندى جەكەمەنشىككە بەرۋ مەملەكەت ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ ەمەس پە؟! جەكەلەر اقشا شىعارىپ, ءوز مەنشىگىندەگى سۋ قويماسىن بەكەمدەپ, جىل سايىن كۇتىپ وتىرا ما؟!
قورعانىسقا تونگەن قاۋىپ
قازاقستان – جەرى كەڭ, جان سانى از مەملەكەت بولعانمەن, سۋ تاپشى ەلدىڭ ءبىرى. ەلىمىزدەگى تۇششى سۋدىڭ قورى 539 ملرد تەكشە مەتردى قۇرايدى. مۇنىڭ 101 ملرد تەكشە مەترى وزەندەرگە تيەسىلى. ال ول وزەندەردىڭ 19 پايىزى قىتايدان كەلسە, قالعانى رەسەي, وزبەكستان, قىرعىزستان, تاجىكستان ەلدەرىنە تيەسىلى. بىلايشا ايتقاندا, قازاقستانداعى تۇششى سۋدىڭ 45 پايىزىن باسقا ەلدەردەن كەلەتىن وزەندەر قۇرايدى. بۇل نەنى اڭعارتادى؟ بۇل بىزدە سۋ تاپشىلىعى مەن سۋدان كەلەتىن قاتەردىڭ اسا ۇلكەن ەكەنىن تۇسىندىرەدى.
ەلىمىزدەگى ءىرى وزەندەر سانالاتىن ەرتىس, ىلە, توبىل, تالاس, سىرداريا, جايىق وزەندەرىنىڭ ءبارىنىڭ جوعارعى اعىسىنا ءىرى دامبا, سۋ قويمالارى سالىنعان. ماسەلەن, ەرتىستى بۇرعان قىتاي 365 بوگەۋىن اعىتسا, قازاقستاننىڭ شىعىس ءوڭىرىن شايىپ كەتەدى. جايىق وزەنىنە سالىنعان توسپا جارىلسا, قازاق ەلى توپان سۋدىڭ استىندا قالادى. بىراق سودان ساقتانىپ, مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق قورعانىسى رەتىندە قاراپ, جاسالعان دايىندىق بار ما؟ جوق! اتىراۋ قالاسىن سۋ الىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپ تە وسى جايدى اڭعارتادى. وزبەك ەلىندەگى ساردوبا سۋ قويماسى جارىلعاندا, تۇركىستان وبلىسى ماقتاارال اۋدانىنىڭ ورتالىعى سۋعا كەتكەنىن جاقسى بىلەمىز. وسىدان نە قورىتىندى شىعارىپ, قانداي ساقتىق شاراسى جاسالدى؟! سىرداريانى جوعارى اعىستان بۋىپ الۋدان قۋاڭشىلىقتىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ, كوكتەمدە سۋ كوپ, جازدا سۋ جوق دەپ ويبايلاپ جۇرگەلى قانشاما جىل بولدى! دەمەك, شەتەلدەن كەلەتىن وزەندەردىڭ قاتەرى كوپ. وعان دا مەملەكەتتىك قورعانىس تۇرعىسىنان ءمان بەرەتىن كەز كەلدى. كورشىنىڭ دامباسى ەلدىڭ قايعىسىنا اينالماسىن!
