ەل بويىنشا 2 يپوتەكالىق ۇيىم, 21 ەكىنشى دەڭگەيلى بانك جانە 924 ميكروقارجى ۇيىمى بار. بۇل – قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ رەسمي دەرەگى. قازىر قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ تۇتىنۋشىسى قالىڭ. ماسەلەن, ۇلتتىق بانكتىڭ مالىمەتىنشە, 2023 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە 7,9 ميلليون ادام تۇتىنۋشىلىق كرەديت الدى. 2024 جىلعى 1 قاڭتاردا 8,5 ميلليون ادامنىڭ بانكتەر مەن قارجى ۇيىمدارىنا 19 تريلليون تەڭگە قارىزى قالىپتاستى. ءوز كەزەگىندە, بانكتەر قارىزدى كوللەكتورعا وتكىزىپ جىبەرەدى. ناتيجەسىندە كوللەكتورلار بورىشكەرلەردى ءجيى مازالاپ, قورقىتىپ-ۇركىتىپ, قارىزدى وندىرۋگە كۇش سالادى. ءبىز سالانى رەتتەيتىن اگەنتتىكپەن جانە زاڭگەرلەرمەن حابارلاسىپ, بورىشكەرلەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدىڭ ءمان-جايىن بىلدىك.
موراتوري ەنگىزىلە مە؟
2016 جىلى رەجيسسەر الەكسەي كراسوۆسكيدىڭ «كوللەكتور» كينوسىندا بانككە قارىزىن ۋاقىتىلى وتەمەگەن كليەنتتى نىساناعا الىپ, قوقان-لوقى كورسەتىپ جۇرگەنىن كورەسىز. رەسەيدە تۇسىرىلگەن ءفيلمنىڭ سيۋجەتى ءبىزدىڭ ەلگە دە ۇقساس. كوللەكتور بانك الدىنداعى مىندەتىن دۇرىس ورىنداماعان بورىشكەردى ءجيى مازالاپ, بوپسالاپ, سەس كورسەتىپ, قارىزدى ءوندىرۋدىڭ ءتۇرلى ءادىس-ءتاسىلىن قولدانادى. زاڭ تۇرعىسىنان ءبىلىمى از ادامدار پسيحولوگيالىق قىسىمدى كوتەرە الماي, ءوز-وزىنە قول جۇمساعان جاعدايلار از ەمەس. 2023 جىلى 12 قازاقستاندىق كرەديت بەرەشەگى سالدارىنان ءوز-وزىنە قول جۇمسادى. 40 ازامات كرەديتىن وتەۋگە قاجەتتى اقشانى الۋ ماقساتىندا ءتۇرلى قىلمىسقا باردى.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ىسكە ارالاسىپ, پارلامەنتكە كوللەكتورلىق اگەنتتىكتەردىڭ ءىسىن قايتا قاراپ, زاڭدى قاتاڭداتۋدى تاپسىردى. 2023 جىلى ەل ازاماتتارىنىڭ تولەم قابىلەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە بانكروتتىعى تۋرالى زاڭ شەڭبەرىندە كوللەكتورلىق قىزمەتتى رەتتەۋ قاتاڭدادى. بىراق كوللەكتورلار ايىلىن ءالى جيار ەمەس. كوپ جاعدايدا كوللەكتورلار ءوزىن تەرگەۋشى نەمەسە پروكۋرور رەتىندە تانىستىرىپ, ءتۇرلى تاسىلمەن بورىشكەرگە قىسىم جاسايدى. كەڭ تاراعان ءتۇرى – تۇرعىن ءۇيىن نەمەسە جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ باسقا ءتۇرىن تارتىپ الاتىنىن نەمەسە بانكتەگى ەسەپ شوتىن بۇعاتتاپ تاستايتىنىن ايتىپ, قورقىتادى. شىن مانىندە, بانكتەردەگى شوتتى تەك سوت, پروكۋراتۋرا, تەرگەۋ, كەدەن, سالىق ورگانى عانا بۇعاتتاي الادى. ادۆوكاتتار, كوللەكتورلار جانە زاڭگەرلەردە مۇنداي وكىلەتتىلىك جوق.
كوللەكتور – قارىزبەن جۇمىس ىستەيتىن مامان. ياعني بورىشكەر مەن كرەديت بەرۋشى اراسىندا دەلدال قىزمەتىن اتقارادى. قارىز بەرۋشى تولەم مەرزىمى 90 كۇننەن اسىپ كەتكەن جاعدايدا عانا كوللەكتور قىزمەتىنە جۇگىنەدى.
2024 جىلعى 1 قاڭتاردا 8,5 ميلليون ادامنىڭ بانكتەر مەن قارجى ۇيىمدارىنا 19 تريلليون تەڭگە قارىزى قالىپتاستى
جاقىندا پارلامەنت تىڭداۋىندا ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر كوللەكتورعا پروبلەمالىق نەسيەلەردى ساتۋعا ەكى جىلعا موراتوري ەنگىزۋ ۇسىنىلدى. ەگەر زاڭ قابىلدانعان جاعدايدا كوللەكتورلاردان كەلەتىن قاۋىپ ۋاقىتشا توقتايدى.
ءماجىلىس دەپۋتاتى, زاڭگەر ءۇنزيلا شاپاقتىڭ سوزىنشە, سوڭعى جىلدارى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر مەن ميكروقارجى ۇيىمدارى ءوز بالانسىن تازارتۋ ءۇشىن جەكە تۇلعالاردىڭ پروبلەمالىق كرەديتتەرىن ايتارلىقتاي جەڭىلدىكپەن كوللەكتورلارعا بەرۋ پراكتيكاسى قالىپتاستى. 2024 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا ەل بويىنشا 890 مىڭ ادامنىڭ
382 ميلليارد تەڭگە قارىزى كوللەكتورلىق اگەنتتىكتەرگە بەرىلدى. ياعني كوللەكتور ەداۋىر كولەمدە جەكە تۇلعالاردىڭ قارىزىن ساتىپ الىپ, قارىز وندىرۋدە. وسى سەبەپتى تولەم مەرزىمى وتكەن قارىزداردى 24 ايدان كەيىن عانا كوللەكتورلىق اگەنتتىكتەرگە ساتۋىنا رۇقسات بەرۋ ۇسىنىلدى. ءتىپتى بانكتەردىڭ كوللەكتورعا قارىزدى ساتپاۋ جاعى قارالدى. قارجى ينستيتۋتتارىندا بەرەشەك پاكەتى كوبەيگەن جاعدايدا ليتسەنزياسىنان ايىرىلۋى دا مۇمكىن.
مازالاي بەرسە نە ىستەيمىز؟
2017 جىلى قازاقستاندا كوللەكتورلىق قىزمەت زاڭدى تۇردە ەنگىزىلدى. العاشقى كەزدە ەل بويىنشا 10-نان اسا كوللەكتورلىق اگەنتتىك تىركەلسە, 2024 جىلى اقپان ايىندا 187-گە جەتتى. سونىڭ 14-ءى استانا قالاسىندا ءوز قىزمەتىن ىسكە اسىرادى. ەلوردادا گارانت پليۋس, سەكيۋريتي سيستەم, كوللەكتور ينۆەست, كوللەكتور پارتنەرس, Titanium, پارىز, Platinum Collection جانە تاعى باسقا اگەنتتىكتەر ءوز قىزمەتىندە جۇمىس ىستەيدى.
قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ باق-پەن جۇمىس ىستەۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى ازامات كەنجە:
– 2017 جىلعى 6 مامىردا كۇشىنە ەنگەن «كوللەكتورلىق قىزمەت تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىمەن نەگىزى كوللەكتوردىڭ قىزمەتى رەتتەلەدى. 22 باپتان تۇراتىن زاڭدا كوللەكتورلىق اگەنتتىكتىڭ مiندەتتەرi مەن قۇقىعىن جانە ولاردىڭ قىزمەتىن باقىلاۋ جانە تاعى باسقاسى قامتىلدى.
كوللەكتورلار بەرەشەكتى سوتقا دەيىن ءوندىرىپ الۋ جانە رەتتەۋ قىزمەتىن ىسكە اسىرادى, سونداي-اق كرەديتورعا بايلانىستى اقپارات جينايدى. اگەنتتىك بورىشكەرمەن جانە ونىڭ وكىلىمەن ساعات 08-21.00-گە دەيىن تەلەفون ارقىلى سويلەسۋگە, جەكە كەزدەسۋگە شاقىرۋعا نەمەسە ۇيالى تەلەفون ارقىلى ماتىندىك, دىبىستىق حابار جىبەرە الادى. كوللەكتور رەتىندە تانىستىرعان قىزمەتكەر اگەنتتىكتىڭ تىركەۋ ءنومىرى, مەكەنجايى, ءوزىنىڭ اتى-ءجونى جانە كرەديتوردىڭ اتاۋى تۋرالى اقپارات بەرۋى مىندەتتى. ءارى بورىشكەردى اپتاسىنا 3 رەتتەن ارتىق مازالاۋعا قۇقىعى جوق, – دەپ ءتۇسىندىردى.
كوللەكتورلاردان قىسىم كورگەن ادامدار از ەمەس. استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى سامات ايتجاننىڭ ايتۋىنشا, 2005 جىلى «اليانس بانكتەن» كرەديت الادى. قارجىلىق قيىندىقتارعا بايلانىستى كرەديتىن تولەي المايدى. 2008 جىلى اقش-تاعى بىرنەشە ءىرى بانكتىڭ بانكروتتىعى امەريكالىق بانك جۇيەسىن كۇيزەلىسكە ۇشىراتىپ, ناتيجەسىندە الەم ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسىنا كەرى اسەر ەتتى. ايالدامالارداعى شاعىن كەڭسەلەرىندە كرەديتتى تەگىن اقشاداي تاراتقان «اليانس بانك» جابىلدى. «كرەديتتەن قۇتىلدىم-اۋ!» دەپ جۇرگەندە, كوللەكتور حابارلاسىپ, بوپسالاپ, قورقىتىپ, مويىنداتىپ, قارىزىن وتەۋدى مىندەتتەيدى. مىنە, وسىنداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل سۇراققا قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ رەسمي وكىلى ازامات كەنجە:
– كوللەكتورلار بورىشكەرمەن جانە ونىڭ وكىلىمەن بايلانىسۋ كەزىندە جوسىقسىز ارەكەتتەر – بورىشكەردىڭ ار-نامىسىنا, قادىر-قاسيەتىنە, ىسكەرلىك بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋگە جانە مالىمەتتەردى تاراتۋعا, قىسىم كورسەتۋگە, جەكە باسىن قورلاۋعا, قۇجاتتاردى بۇرمالاۋعا, بوپسالاۋعا بولمايدى. 2021 جىلى مامىر ايىندا زاڭنامالىق دەڭگەيدە بورىشكەرمەن, ونىڭ وكىلدەرىمەن ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ بارلىق جاعدايىن مىندەتتى اۋديو جانە بەينە تىركەۋدى, كوللەكتورلىق اگەنتتىكتەرگە تىركەلمەگەن نومىرلەردەن بايلانىسۋعا تىيىم سالۋدى كوزدەيتىن قوسىمشا شەكتەۋ ەنگىزىلدى. ەگەر كوللەكتور جوسىقسىز ءىس-قيمىلدى قولدانسا, بورىشكەر ءبىزدىڭ اگەنتتىككە شاعىمدانۋعا قۇقىلى, – دەپ جاۋاپ بەردى.
راسىندا, كوللەكتورلار كوپ جاعدايدا «اليانس بانكتەن» 2005-2013 جىلى كرەديت الىپ, تولەمەگەندەردى مازالادى. بۇل بانك 2011-2014 جانە 2015-2018 جىلى كوللەكتورلىق اگەنتتىكتەرگە كرەديتتەردى ءوندىرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتتى ساتادى. ياعني كرەديتتەر بانك بالانسىنان شىعارىلدى. الايدا كوللەكتورلار قۇقىقتىق-قارجىلىق ساۋاتتى تومەن ادامداردى قورقىتىپ, قارجى وندىرەدى.
«كوللەكتورلىق كومپانيانىڭ قورلىعىن كورگەن ادامنىڭ ءبىرىمىن. وتباسىلىق جاعدايعا بايلانىستى بانكتەن نەسيە العان ەدىك. ءبىر جاعدايعا بايلانىستى ءۇش ايدىڭ تولەمىن تولەي المادىق. بانك وكىلىنە جاعدايىمىزدى ءتۇسىندىرىپ ايتقان ەدىك. بىراق ولار ءبىزدىڭ نەسيەلىك جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى كوللەكتورلىق كومپانياعا اۋىستىرىپ جىبەردى. كوللەكتورلار ءبىزدى قورقىتتى, ايتپاعان سوزدەرى قالمادى. ءبارىبىر ءبىزدىڭ تولەيتىن جاعدايىمىز بولمادى. ال ايىپپۇل مەن ۇستەمەنى قوسقاندا قارىزىمىز 680 مىڭعا جەتىپتى. سودان سوتقا جۇگىندىك. جۇمىسسىز بولعاندىقتان, تولەي الماعاندىعىمىز جونىندە سوتقا ارىز جازدىق. بانك پەن كوللەكتورلىق كومپانيانىڭ ۇستەمەلەرى مەن ايىپپۇلى الىنىپ, 356 مىڭ تەڭگە تولەۋ كەرەكتىگىمىز جونىندە سوت شەشىمى شىقتى. قازىر ايىنا 20 مىڭ تەڭگە تولەپ كەلەمىز. وسىلايشا, كوللەكتورلار قورلىعىنان قۇتىلدىق» دەيدى استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى ءجاميلا ق.
– كوللەكتورلار ءۇش جىلدىق تالاپ قويۋ مەرزىمى ءوتىپ كەتكەن قارىزدى ءتۇرلى ايلا-امالمەن قورقىتىپ, بورىشكەرگە قارىزدى مويىنداتادى. ەگەر مويىنداعان بولسا, وندا ءۇش جىلدىق تالاپ قويۋدىڭ مەرزىمى جاڭارادى. وسى جاعدايدا كوللەكتورلىق اگەنتتىكتەر دەرەۋ سوتقا وڭايلاتىلعان تارتىپپەن (بورىشكەردىڭ قاتىسۋىنسىز قىسقا مەرزىمدە) تالاپ-ارىز جولدايدى.
بورىشكەر ەگەر كوللەكتور پاتەرگە رۇقساتسىز كىرسە نەمەسە زاڭعا قارسى باسقا ارەكەت جاساسا, قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا ءوتىنىش جازا الادى. سونداي-اق اۋديو نەمەسە بەينە مەديادا كوللەكتورلارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ بۇكىل پروتسەسىن جازىپ الۋعا جانە وسى ماتەريالدى سوتتا دالەل رەتىندە پايدالانۋعا بولادى جانە سوت ارقىلى مورالدىق وتەماقى تالاپ ەتۋگە قۇقىعى بار, – دەيدى زاڭگەر داۋلەت تۇراباەۆ.
P.S: «حاننان قارىز الما – باسىڭ كەتەدى, بايدان قارىز الما – مالىڭ كەتەدى, دوسىڭنان قارىز الما – بەرەكەڭ كەتەدى» دەگەن ەسكىدەن قالعان ءتامسىل بار. بايدىڭ ءبارى قايىرىمدى ەمەس, دوستىڭ ءبارى قارجىلى ەمەس. حالىقتىڭ قارىز سۇراپ باراتىن جەرى – بانك. ەگەر قارىزدى تولەي الماساڭىز, الدىمەن بانك قىزمەتكەرى حابارلاسادى. تالاپتى ورىنداماساڭىز, ءىسىڭىز كوللەكتورلارعا ءوتىپ, ۇزدىكسىز قوڭىراۋدىڭ استىندا قالاسىز. وعان كونبەسەڭىز, كوللەكتورلىق قىسىمعا دايىن بولىڭىز. ەڭ دۇرىسى, بانكتەرمەن دوس بولماۋ كەرەك-اق. بىراق ايتۋعا ءبارى وڭاي!
