سوڭعى وتىز جىلدىڭ ىشىندەگى ەكى ەل اراسىن جالعاعان تۇركى كەڭەسى, تۇركسوي سياقتى حالىقارالىق ۇيىمدار مەن بيزنەس-قۇرىلىمداردىڭ مادەني, گۋمانيتارلىق, ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ تامىرىن تەرەڭگە جايعانىنا كۋامىز. وتىز جىل تولعالى وتىرعان تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاشقى بولىپ مويىنداعان تۇركيا بولعانى اقجولتاي قادام رەتىندە جۇرتىمىزدىڭ جادىندا قالدى. وسى رەتتە ەكى ەل ىنتىماعىنىڭ باسىندا جۇرگەن تۇركيانىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى ۋفۋك ەكيدجي مىرزاعا ءىلتيپاتىمىزدى بىلدىرە وتىرىپ, بىرنەشە سۇراقتارىمىزعا جاۋاپ بەرۋىن وتىنگەن ەدىك.
– ەلشى مىرزا! ەكى ەلدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق قارىمقاتىناسىنا قىسقاشا شولۋ جاساساق, ورتا ازيا ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا قانداي دەڭگەيگە كوتەرىلدى؟ تۇرىك ينۆەستورلارىنىڭ ۇلەسى مەن كولەمى قانداي؟ الداعى ۋاقىتتا قانداي سالالارداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتىپ, قاي باعىتقا باسىمدىق بەرۋ قاجەت دەپ سانايسىز؟
– تۇركيا-قازاقستان قاتىناستارى ساۋدا, ينۆەستيتسيا, مادەنيەت, تۋريزم, دەنساۋلىق ساقتاۋ, ءبىلىم جانە اسكەري ىنتىماقتاستىق سياقتى كوپتەگەن سالالاردا ءوزارا تيىمدىلىك نەگىزىندە دامىپ كەلەدى. ءبىز, ارينە, بۇعان كۋا بولىپ وتىرعانىمىزعا قۋانىشتىمىز. دەگەنمەن ەلدەرىمىز اراسىنداعى بايلانىستاردى ودان دا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋگە الەۋەتىمىزدىڭ جەتكىلىكتى ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. ءبىزدىڭ ماقسات – ىنتىماقتاستىعىمىز بەن قارىم-قاتىناستارىمىزدى ءارتاراپتاندىرۋ جانە ارتتىرۋ. قازاقستان ورتالىق ازياداعى ءبىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى سەرىكتەسىمىز دەپ ايتا الامىن. بۇعان ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق قاتىناستارىمىز جاقسى مىسال بولا الادى. 2020 جىلى ەكىجاقتى ساۋدا كولەمى پاندەميا جاعدايىنا قاراماستان 3 ميلليارد اقش دوللارىنان اسىپ ءتۇستى. الايدا ءبىز بۇل ساندى ودان دا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ورتاق ماقساتىمىز – ساۋدا كولەمىن 10 ميلليارد اقش دوللارىنا جەتكىزۋ. تۇركيا – قازاقستان ەكونوميكاسىندا ماڭىزدى ينۆەستور ەلدەردىڭ ءبىرى. تۇركيادان قازاقستانعا سالىنعان ينۆەستيتسيالاردىڭ جالپى كولەمى 4,2 ميلليارد اقش دوللارىنان اسادى دەپ بولجانۋدا. قازاقستان دا تۇركياعا ينۆەستيتسيا كۇيۋدا; ونىڭ جالپى كولەمى شامامەن 1 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. قازاقستاندا تۇرىك كاپيتالىمەن جۇمىس جاسايتىن كومپانيالار سانى 2500-دەن اسادى. سونداي-اق مەردىگەرلىك شارتى بويىنشا تۇرىك كومپانيالارىنا جۇكتەلگەن مەملەكەتتىك جوبالاردىڭ قۇنى 30 ميلليارد دوللارعا جەتكەن.
مەنىڭ ويىمشا, بىرلەسكەن ينۆەستيتسيالار تۇرعىسىنان جەكەلەگەن سەكتورلاردا بايلانىستار ورناتۋ پايدالى بولۋى مۇمكىن. قازاقستان – كومىرسۋتەگى ەنەرگيا كوزدەرىنەن باسقا, جەل مەن كۇن ەنەرگياسى تۇرعىسىنان الەۋەتى بار ەل. جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى سالاسىندا دا ىنتىماقتاسۋعا مۇمكىندىكتەر بار. سول سياقتى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ءارتۇرلى ءبىلىم مەن تاجىريبەمىزدى قولدانا وتىرىپ, ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىكتەر تۋعىزا الامىز. بۇدان بولەك, بولاشاقتا جوعارى تەحنولوگيالىق ونىمدەر سالاسىندا ىنتىماقتاستىق ورناتىلۋى مۇمكىن.
– قاراپايىم تۇرعىندار دەڭگەيىندەگى بايلانىستار تۋرالى نە دەيسىز؟ ەكى جىلعا سوزىلىپ بارا جاتقان ىندەت ەكى ەل اراسىنداعى تۋريزم سالاسىنا ءبىرشاما وزگەرىستەر ەنگىزدى. كەلەشەكتە مادەنيگۋمانيتارلىق بايلانىستار قالاي تۇزىلەدى دەپ ويلايسىز؟ ەلشىلىك ۇسىنىپ وتىرعان ناقتى جوبالار بار ما؟
– شىن مانىندە, ءبىزدىڭ حالىقتارىمىز دەڭگەيىندەگى قارىم-قاتىناس وتە جاقسى دەپ ايتۋعا بولادى. ەكى حالىق ءبىر-ءبىرىن جاقسى كورەدى, قۇرمەتتەيدى. دەگەنمەن ءبىر-ءبىرىن ودان ءارى جاقسى ءبىلۋى جانە ءتۇسىنۋى ءۇشىن ءتۇرلى جوبالار جۇرگىزۋگە بولادى.
تۇركيا قازاقستان ازاماتتارىنىڭ دەمالىس ءۇشىن ەڭ ءجيى تاڭدايتىن ەلدەردىڭ باسىندا تۇر. ىندەتكە دەيىن تۇركياعا جىلىنا 400 مىڭعا جۋىق قازاقستاندىق ازامات بارسا, 2020 جىلى پاندەمياعا بايلانىستى 140 مىڭعا جۋىعى بارعان ەكەن. قازاقستان ازاماتتارىنىڭ تۇركياداعى ەڭ جاقسى كورەتىن قالالارى – انتاليا, ىستانبۇل, يزمير جانە مۋگلا.
اسىرەسە, دەمالىس ورىندارىنان باسپانا ساتىپ الاتىن قازاقستاندىق ازاماتتار سانى دا كوبەيگەن. سوڭعى جىلدارى قازاقستان ازاماتتارى تۇركيادان ءۇي ساتىپ العان شەتەلدىكتەر ءتىزىمىنىڭ باسىنا شىققان.
تۇركيا تۋريستىك ماقساتپەن كەلەتىن قازاقستان ازاماتتارىنا ۆيزاسىز رەجيم مەرزىمىن 3 ايعا دەيىن ۇزارتتى. ال قازاقستانعا كەلەتىن تۇرىك ازاماتتارى ءۇشىن بۇل مەرزىم نەبارى 1 اي. سوندىقتان قازاقستان تۇرىك ازاماتتارى ءۇشىن اتالعان مەرزىمدى 3 ايعا دەيىن ۇزارتا الادى.
ەلشىلىگىمىز مادەنيەت, ءبىلىم جانە ونەر سالالارىندا ءىس-شارالار مەن جاستارعا ارنالعان جيىندار وتكىزىپ تۇرادى. مۇنداي بايلانىستار كوبەيگەن سايىن گۋمانيتارلىق قاتىناستارىمىز دا كۇشەيە تۇسەدى.
– تۇركيا – ءتۋريزمى دامىعان ەلدەردىڭ ءبىرى. ەل ەكونوميكاسىندا زور ۇلەسى بار ءتۋريزمدى دامىتۋدىڭ وڭ تاجىريبەسىمەن بولىسسەڭىز…
– تۇركيا – الەمدەگى ماڭىزدى تۋريزم ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى. پاندەمياعا دەيىن جىلىنا ورتا ەسەپپەن 40-45 ميلليون شەتەلدىك تۋريست تۇركياعا كەلەتىن. بۇل كورسەتكىش 2019 جىلى شامامەن 45 ميلليون بولسا, 2018 جىلى شامامەن 40 ميلليون بولعان ەدى. تۋريزم بۇكىل الەم بويىنشا COVID-19 ىندەتىنەن ەڭ كوپ زارداپ شەككەن سالالاردىڭ ءبىرى بولدى. وتكەن جىلى پاندەمياعا بايلانىستى تۇركياعا شەتەلدىك تۋريستەر سالىستىرمالى تۇردە از كەلدى, دەگەنمەن بۇل كورسەتكىش 13 ميلليون ادامدى قامتىعان. بيىل تۇركياعا كەلەتىن شەتەلدىك قوناقتاردىڭ سانى تاعى دا ارتادى دەپ كۇتىلۋدە.
ەپيدەميالىق پروتسەسس ساياحات ۇعىمىنا جاڭا تەندەنتسيالار ەنگىزدى دەۋگە بولادى. مىسالى, ادامداردىڭ كوپ شوعىرلانعان جەرلەردەن اۋلاق بولۋعا بەيىمدىلىگى, جەكە ۆيللالار جالداپ, شاعىن توپتارمەن ياحتا تۋرلارىن جاساپ, كەرۋەن فورماتىنداعى قوناقۇيلەردى جالعا الۋى تابيعات تۋ ريزمىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتقانىن كورسەتىپ وتىر.
ارينە, تۋريزم تۋرالى ايتىلعاندا, ويعا تابيعات پەن تەڭىزدەن بولەك نارسەلەر دە تۇسەدى. تۇركيا دەنساۋلىق ساقتاۋ, عىلىمي كونفەرەنتسيا, تاريح, ءدىني جانە مادەني تۋريزم سياقتى سالالاردا دا جوعارى دەڭگەيگە جەتكەن.
– ەكى ەل اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستىڭ ورنى ەرەكشە دەپ سانايمىز. سەبەبى ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىمىز – سونىڭ دالەلى. وسى باعىتتاعى ادەبي-رۋحاني دوستىق بايلانىس قالاي دامۋى كەرەك؟ مىسالى, ءرۋميدىڭ تۇركيا جەرىندەگى ياساۋي ءىلىمى, يۋنۋس ەمرە سياقتى شايىرلاردىڭ مۇراسى بىزدە از ناسيحاتتالىپ جاتقان جوق پا؟
– ءسىز ايتقانداي, باۋىرلاس حالىقتار اراسىنداعى رۋحاني قارىم-قاتىناستاردىڭ ورنى بولەك. ءبىزدىڭ ءدىنىمىز, ءتىلىمىز, تامىرىمىز ءبىر. بىزدە اباي, ءال-فارابي, قوجا احمەت ياساۋي, يۋنۋس ەمرە, حادجي بەكتاش-ي ۆەلي سياقتى كوپتەگەن رۋحاني جانە ادەبي تۇلعالار بار. بۇل قۇندىلىقتار ءبىرتۇتاس دۇنيەنىڭ بولىكتەرى بولىپ تابىلادى, ولار ءبىزدىڭ سەنىم مەن مادەنيەت الەمىمىزدى قالىپتاستىردى جانە بايىتتى. وسى سەبەپتى ءبىز ولاردىڭ ءبارىن ريزاشىلىقپەن ەسكە الامىز.
ءبىز تاريحىمىزداعى وسى ماڭىزدى رۋحاني جانە ادەبي قايراتكەرلەردى بىرگە زەرتتەۋ, ءتۇسىنۋ, ءتۇسىندىرۋ جانە ناسيحاتتاۋ ارقىلى جانە وسى باعىتتا ءىس-شارالار جۇرگىزۋ ارقىلى قارىم-قاتىناستارىمىزدى ودان ءارى تەرەڭدەتە الامىز. بۇل سالادا شتاب-پاتەرى نۇر-سۇلتان قالاسىندا ورنالاسقان حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى جەمىستى جۇمىس اتقارىپ كەلەدى.
مىسالى, بيىل تۇركيادا «يۋنۋس ەمرە جانە تۇرىك ءتىلى جىلى» بولىپ جاريالاندى. وسىعان بايلانىستى ءبىز نۇر-سۇلتان قالاسىندا يۋنۋس ەمرەنىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتۋ بويىنشا اكىمدىكپەن جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىرمىز. ءوز كەزەگىندە تۇركيانىڭ كوپتەگەن قالالارىندا ابايدىڭ ەسكەرتكىشتەرى ورناتىلعان.
قوجا احمەت ياساۋي تۇركى سوپىلىق ءداستۇرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى بولعان جانە عاسىرلار بويى تۇركىلەردىڭ رۋحاني ومىرىنە باعدار بەرىپ كەلگەن. ياساۋيدەن ءبىر عاسىر كەيىن ءومىر سۇرگەن يۋنۋس ەمرە انادولىدا بۇل ءداستۇردىڭ جالعاۋشىسى بولدى. ول تولەرانتتىلىق, ماحاببات پەن گۋمانيزمنىڭ نىشانى بولا ءبىلدى. ءسىز ايتقانداي, قازاقستاندا وسى ماڭىزدى تۇلعالاردى ناسيحاتتاۋ باياۋ ءجۇرىپ جاتقان سياقتى.
ءياساۋيدى قازاقستاندا تۇركىستان قالاسىنان تىس جەرلەردە جۇرتشىلىق جاقسى بىلمەيدى جانە ناسيحاتتامايدى, مىسالى, مەن ونىڭ ەسكەرتكىشىن ەش جەردەن كەزدەستىرمەپپىن.
– ەلىمىزگە العاش كەلگەن كەزدەگى اسەرىڭىز قانداي بولدى؟ ەلوردامىز سىزگە نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ ءسىزدىڭ ەلدىڭ استاناسىنان نە ۇيرەنۋگە بولادى؟ باس قالامىزدى دامىتۋدا نەنى ەسكەرگەن ءجون دەپ ويلايسىز؟ قالانىڭ قاي جەرىندە دەمالعاندى ۇناتاسىز؟
– قىزمەت بابىمەن قازاقستانعا العاش رەت كەلىپ وتىرمىن. قازاقستانعا كەلە جاتقاندا وسىندا جۇمىس جاسايتىنىمىزعا بۇكىل وتباسىمىز بولىپ قۋاندىق. وسى ۋاقىت ىشىندە ءبىز ءوزىمىزدى وسىنداعى قالىپتى ءومىر اعىمىنا بەيىمدەپ ۇلگەردىك. اتا جۇرتىمىزدا جۇمىس ىستەۋ – ءبىز ءۇشىن باقىت پەن ماقتانىش.
ءومىرىنىڭ ماڭىزدى بولىگىن ءارتۇرلى ەلدەردە وتكىزگەن ادام رەتىندە مەن نۇر-سۇلتاندى قالىپتى, تازا, قاۋىپسىز جانە ءومىر سۇرۋگە ىڭعايلى قالا دەپ ايتا الامىن. قالا قۇرىلىسى باسىنان باستاپ جوسپارلى تۇردە سالىنعان. بۇل جاعىنان ول كوپتەگەن الەم استانالارىنان ەرەكشەلەنەدى. تۇركيانىڭ استاناسى انكارا دا رەسپۋبليكانىڭ قۇرىلۋىمەن استانا بولىپ جاريالانىپ, قۇرىلىسى جوسپارلى تۇردە سالىنعان. بۇگىندە انكارادا 5 ميلليونعا جۋىق حالىق تۇرادى, بۇل بىرقاتار ەلدەردىڭ حالقىنان كوپ. وسى ورايدا مۋنيتسيپالدى قىزمەتتەر, ينفراقۇرىلىم جۇمىستارى مەن ەلدى مەكەندەردى جوسپارلاۋ كەيبىر قيىندىقتار تۋدىرادى. ەكى قالا وسى ماسەلەلەر بويىنشا ءوز بىلىمىمەن جانە تاجىريبەسىمەن بولىسە الادى. سونىمەن قاتار, ەلدەرىمىزدىڭ استانالارى اراسىندا باۋىرلاس قالا قاتىناستارى ورناتىلىپ, ەكىجاقتى بايلانىستار قارقىندى جالعاسۋدا.
نۇر-سۇلتاننىڭ ىشكى ايماعى كەڭ جانە قالا تەگىس جەردە ورنالاسقان. بۇل ەرەكشەلىكتىڭ ارقاسىندا ول – وسۋگە قولايلى قالا. الايدا ول تەز كەڭەيگەن سايىن قالانىڭ بارلىق بولىكتەرىنە بىردەي ساپالى قىزمەتتەردى جەتكىزۋ قيىندىق تۋعىزۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءوسۋدى جۇيەلى باقىلاۋ جانە بىرتىندەپ ىسكە اسىرۋ ماڭىزدى.
قالادا سەرۋەندەۋگە بولاتىن كوپتەگەن جاسىل ايماقتار مەن ساياباقتاردىڭ بولۋى ماڭىزدى ءارى بۇل – جاقسى ەرەكشەلىك. وسىلايشا ادامدار تازا اۋادا دەمالۋعا مۇمكىندىك الادى. ءبىز دە كەيدە وتباسىمىزبەن بىرگە ساياباقتا سەرۋەندەپ, دەمالىپ تۇرامىز. بىزگە, اسىرەسە, پرەزيدەنت ساياباعىندا سەرۋەندەگەن ۇنايدى. مۇندا ءبىز نۇر-سۇلتان قالاسى اكىمدىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ, ماۋسىم ايىندا «تۇركيا-قازاقستان باۋىرلاستىق اللەياسىن» اشتىق.
– ەلشى مىرزا, اڭگىمەڭىزگە راقمەت, ەكى ەلدىڭ التىن كوپىرىندەي قىزمەتىڭىزگە تابىس تىلەيمىز!
ايگۇل ۋايسوۆا
قىسقاشا ومىردەرەك:
ۋفۋك ەكيدجي 1970 جىلى يزميردە دۇنيەگە كەلگەن. 1993 جىلى بۋرساداعى ۋلۋداگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىن ءتامامداپ, 2018 جىلى ۋفۋك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيستراتۋراسىن بىتىرگەن. كاسىبي لاۋازىمىن 1993 جىلى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە باستاعان. وڭتۇستىك افريكا, تايلاند, گەرمانيا جانە اۆستريا سياقتى ەلدەردەگى تۇركيانىڭ ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەرىندە جۇمىس ىستەدى. 2015 جىلى فرانكفۋرتتاعى (گەرمانيا) باس كونسۋل ميسسياسىن اياقتاعان سوڭ, قايتادان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق اپپاراتىندا قىزمەت ەتتى. 2020 جىلعى قاڭتاردان تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى. ەلشى ەكيدجي ۇيلەنگەن, ءبىر بالاسى بار. نەمىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن.
