قازاقستان مەن نيدەرلاندى اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىس جىل ساناپ نىعايۋدا. قازاقستان نيدەرلاندىعا مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرى, فەرروقورىتپالار, تيتان مەن ودان جاسالعان ونىمدەردى ەكسپورتتايدى. ال ءبىز بۇل ەلدەن ءدارى-دارمەك, ماشينالار مەن قۇرال-جابدىقتار, جوعارى تەحنولوگيالىق اسپاپتار مەن قۇرالدار جانە اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ساتىپ الامىز. نيدەرلاندى – قازاقستانداعى ەڭ ءىرى ينۆەستور بولسا, ول ءوز كەزەگىندە ەۋروپانىڭ لوگيستيكالىق حابى, اگروونىمدەر ەكسپورتى بويىنشا الەمدە ەكىنشى ورىندا. ازاتتىعىمىزدى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ مويىنداعان كورولدىك ەلدىڭ جاھاندىق باستامالارىنا دا ءار كەز قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. وسى ورايدا نيدەرلاندى كورولدىگىنىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى اندرەي كارستەنسپەن سۇحباتتاسىپ, ەلىمىز بەن ەلوردا جايلى ويلارىن سۇراپ بىلدىك.
– ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسى قانداي دەڭگەيگە كوتەرىلدى؟ 30 جىلداعى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دامۋ جولىنا, وزگەرىستەرگە قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ الداعى ۋاقىتتا قانداي سالالارداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ, باسىمدىق بەرۋ قاجەت دەپ سانايسىز؟
– نيدەرلاندى پەن قازاقستان 30 جىلدان بەرى ءوزارا سەنىمدى سەرىكتەستەر بولىپ كەلەدى. ەلشىلىك قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن 100-دەن استام نيدەرلاندتىق كومپانيامەن اقپارات الماسۋ جانە ولارعا قازاقستاندا بيزنەس جۇرگىزۋگە قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن بايلانىستا. نيدەرلاندتى قازاقستانداعى ەڭ ءىرى ينۆەستورعا نيدەرلاند ۇكىمەتى ەمەس, جەكە كومپانيالار اينالدىرعانىن ناقتىلاعان ءجون. سوڭعى بەس جىلدا نيدەرلاند كومپانيالارى قازاقستانعا 30 ميلليارد ەۋرودان استام ينۆەستيتسيا سالدى.
ءداستۇر بويىنشا ەكونوميكا تىرەگى بولىپ تابىلاتىن قازبالى ەنەرگەتيكا سەكتورى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە اۋىسىپ, مۇناي وندىرىسىنە از تاۋەلدى بولادى. قازاقستان ءوز ەكونوميكاسىن اۋىل شارۋاشىلىعىنا باسا نازار اۋدارا وتىرىپ ءارتاراپتاندىرادى, بۇل سالادا نيدەرلاند تاعى دا كوپ نارسە ۇسىنا الادى. نيدەرلاندىداعى قازاقستان ەلشىلىگىمەن بىرگە ءبىز ىنتىماقتاستىعىمىزدى نىعايتۋ ءۇشىن بار كۇشىمىزدى سالامىز. بۇدان باسقا, جاسىل تەحنولوگيالار, ينجينيرينگ, بايلانىس, قارجى, قىزمەت كورسەتۋ جانە مەديتسينا, دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىندا ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ ءۇشىن الەۋەت بار.
قازاقستان قوعامى ادام قۇقىقتارىن ودان ءارى نىعايتۋعا كومەكتەسەتىن پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ رەفورمالار باعدارلاماسىمەن رۋحتاندىرىلعان جانە وتپەلى كەزەڭدە تۇر. ءبىز بۇل دامۋدى قۇپتايمىز جانە قولدايمىز, ويتكەنى ادام قۇقىقتارى ءبىزدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىمىزدىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى بولىپ تابىلادى. قوعامنىڭ, اتاپ ايتقاندا, جاستاردىڭ بارعان سايىن اشىق بولا باستاعانى قۋانتادى. سول سياقتى قازاقستان ەكونوميكاسى اشىقتىقتى ارتتىرۋدا ايتارلىقتاي پروگرەسكە قول جەتكىزۋدە, بۇل – ودان ءارى دامۋ مەن ىنتىماقتاستىقتىڭ كىلتى.
– قازاقستان ەكونوميكاسىنا تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار كولەمى ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتا 30,4 پايىزعا ارتىپ, $11,1 ملرد دوللاردى قۇرادى. ەڭ ءىرى ينۆەستور نيدەرلاندى بولدى. بۇل ەلدەن كەلگەن ينۆەستيتسيالار اعىنى 3,3 ملرد دوللاردى قۇرادى. قازاقستان نيدەرلاندىعا ينۆەستيتسيا بويىنشا نەسىمەن تارتىمدى؟
– ءسىز وتە دۇرىس ايتاسىز, نيدەرلاندى – قازاقستانداعى ەڭ ءىرى ينۆەستور. كوپتەگەن جىلدار بويى ءبىز, نەگىزىنەن, تابيعي رەسۋرس, شيكىزات ءوندىرۋ سەكتورىنا نازار اۋداردىق, بىراق قازىر اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ماڭىزدىلىعى ارتىپ كەلەدى, ويتكەنى قازاقستان ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. بۇل نيدەرلاندىداعى جاعدايعا سايكەس كەلەدى. ەلىمىزدە 17 ميلليوننان استام حالىق تىعىز ورنالاسقانىن جانە ءبىز ۇلتتىق كليماتتىق مىندەتتەمەلەرىمىزدى ورىنداۋعا بەل بۋعانىمىزدى ەسكەرە وتىرىپ, بىزگە نيدەرلاندتاعى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ەكولوگيالىق زاردابىن ازايتۋ كەرەك. سوندىقتان ءبىز ءوز ەلىمىزدەگى ءوندىرىستى ودان ءارى كەڭەيتۋدەن قازاقستان سياقتى باسقا ەلدەرگە ازىق-تۇلىك يمپورتىنىڭ ورنىنا ءوزىن تاماقتاندىرۋعا كومەكتەسۋ ءۇشىن وسىمدىك شارۋاشىلىعىن ۇلعايتۋ جانە ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن زاماناۋي تاجىريبەنى, جابدىقتار مەن تەحنولوگيالاردى ەكسپورتتاۋعا كوشەمىز. مۇنداي ىنتىماقتاستىق قازىردىڭ وزىندە باۋ-باقشا, جىلىجاي, ءسۇت جانە قۇس شارۋاشىلىعى سياقتى سالالاردا قارقىن الۋدا.
تاعى ءبىر ەلەمەنت, كوپتەگەن ترانسۇلتتىق كومپانيالار, سونىمەن قاتار قازاقستاننان شىققان كومپانيالار دا وزدەرىنىڭ زاڭدى ورنى رەتىندە نيدەرلاندىنى تاڭدايدى. مۇنىڭ سەبەبى – ءبىزدىڭ قولايلى شەتەلدىك ينۆەستيتسيالىق احۋالىمىز بەن ينفراقۇرىلىمىمىز, سونىڭ ىشىندە سالىق رەجيمى.
– قازاقستاندا قاي ۋاقىتتان بەرى تۇراسىز؟ ءسىزدىڭ ەلدىڭ قاراپايىم تۇرعىنى قازاقستان تۋرالى بىلە مە؟ ەلىمىزگە العاش كەلگەن كەزدەگى اسەرىڭىز قانداي بولدى؟
– مەن بۇل قىزمەتكە 2019 جىلدىڭ تامىز ايىندا كەلدىم. العاش رەت قازاقستانعا وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىندا اياق باسقانمىن. قانشا جىلدان كەيىن قازاقستانعا كەلىپ, وزگەرىستى كورىپ, ۇلكەن ايىرماشىلىقتى بايقادىم. سول كەزدە قاتتى تاڭعالعانىم بار. ادەمى, جاڭا استانا عانا ەمەس, ينفراقۇرىلىم, قوعامدىق ءومىر, قىزمەت كورسەتۋ جانە جالپى ءال-اۋقات دەڭگەيى, ءتىپتى مەنتاليتەت تە سول كەزدەگى جاعدايدان مۇلدەم وزگەشە بولدى. 30 جىل ىشىندە قازاقستان كۇتكەنىمنەن الدەقايدا اسىپ ءتۇستى! ەكى ەل اراسىندا قاراپايىم ادام ويلاعاننان الدەقايدا كوپ ۇقساستىق بار دەپ ويلايمىن. ماسەلەن, جۇرەگىمىزگە جاقىن قىزعالداقتار, تۇرعىنداردىڭ سانى دا ۇقساس. ءازىل مەن قوناقجايلىلىعىمىز دا ساي كەلەدى.
– ەلوردامىز سىزگە نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ ءسىزدىڭ ەلدىڭ استاناسىنان نە ۇيرەنۋگە بولادى؟ باس قالامىزدى دامىتۋدا نەنى ەسكەرگەن ءجون دەپ ويلايسىز؟
– نۇر-سۇلتان – زاماناۋي, جايلى جانە سەرپىندى قالا, ونىڭ امستەردام سياقتى ءىرى حالىقارالىق قوعامداستىعى جانە كوپتەگەن كورىكتى جەرلەرى مەن كەلۋشىلەرى بار. ال ءبىزدىڭ پارلامەنتتىڭ, ۇكىمەتتىڭ جانە ەلشىلىكتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمدار سياقتى ءتيىستى مەكەمەلەردىڭ ورنى گااگا بولىپ تابىلادى. ەكى قالا (امستەردام جانە گااگا) دا بۇكىل ەل سياقتى وتە جاقسى ۆەلوسيپەد ينفراقۇرىلىمىنا يە. ونىڭ سەبەبى – ءبىز نيدەرلاندتا ءبارىمىز ۆەلوسيپەدپەن جۇرەمىز, بۇل ءبىزدىڭ دەنساۋلىعىمىزعا, قورشاعان ورتاعا جانە ت. ب. ءۇشىن پايدالى. نۇر-سۇلتان مەن الماتىنىڭ ۆەلوسيپەد ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋدا ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتكەنىن كورۋ وتە جاقسى, جاقىن ارادا ۆەلوسيپەدپەن ءجۇرۋ ءۇشىن قالا ىشىندەگى جانە ودان تىس بايلانىستار بۇدان دا كوپ بولاتىنىنا سەنەمىن. قازاقستاندا دا سولاي بولۋى مۇمكىن جانە بولۋى كەرەك. بۇل – پەيزاج سياقتى قولايلى جاعدايلاردى پايدالانۋ جانە الەكساندر ۆينوكۋروۆ پەن Astana Pro Team كومانداسىنىڭ تاماشا جەتىستىكتەرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ, ادامداردى ىنتالاندىرۋ ماسەلەسى. الداعى كوكتەمدە ءبىز سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ, ۆەلوسيپەدپەن ءجۇرۋ مەن جول قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا نۇر-سۇلتان مەن الماتى قالالارىندا ۆەلوتۋر ۇيىمداستىرامىز.
– ەلشى مىرزا, قازاقستاندا دەمالىس وتكىزۋ سىزگە ۇناي ما؟ وسى سالادا قانداي كەمشىلىكتەر بار؟
– ءيا, مەن كوپ ساياحاتتايمىن جانە قازاقستاندا قاراعاندى, پەتروپاۆل, اتىراۋ, اقتاۋ, ورال, اقتوبە, تاراز, شۋ, اقساي, شىمكەنت, قىزىلوردا, بالقاش جانە بايقوڭىر سياقتى كوپتەگەن جەرلەردە بولدىم. مەن قازاقستاننىڭ تابيعاتىن جاقسى كورەمىن. سۇيىكتى ورىندارىمنىڭ ءبىرى – ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى بوزجىرا شاتقالى – جەر بەتىندەگى كەرەمەت, قول تيمەگەن جانە بىرەگەي ورىن. بوزجىرا شاتقالىندا مەن ءوزىمدى ايعا بارىپ كەلگەندەي سەزىندىم. قازاقستاندا اۋە قاتىناسى جاقسى جولعا قويىلعان, قازاقستاندىق كومپانيالار كەرەمەت قىزمەت كورسەتەدى. سونىمەن قاتار مەن پويىزبەن, كولىكپەن جانە ۆەلوسيپەدپەن مۇمكىندىگىنشە ءجيى ساياحاتتاعاندى ۇناتامىن!
– قالانىڭ قاي جەرىندە دەمالعاندى ۇناتاسىز؟
– ماعان ەسىل وزەنىنىڭ جاعالاۋى ۇنايدى. مادەنيەتتەن (مۋزىكا مەن ولەڭ جازۋ) باسقا مەن سپورتپەن اينالىسقاندى ۇناتامىن. مەن بىرنەشە مارافونعا قاتىستىم, ەڭ سوڭعىسى نۇر-سۇلتان قالاسىندا قىركۇيەك ايىندا ءوتتى. نۇر-سۇلتاندا اسىراپ العان ءيتىم بار, سىرتتا بىرگە جۇگىرەمىز. ارينە, ۆەلوسيپەدتى كوپ تەبەتىنىمدى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. قىستا ەسىل وزەنىندە شاڭعى تەبۋدى وتە جاقسى كورەمىن.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, وسى زامانعى ساياساتكەر قانداي بولۋى كەرەك؟ قانداي قاسيەتتەرگە يە بولۋ ماڭىزدى؟ ءوز ەلىڭىزدى جانە قازاقستاندى ءبىر اۋىز پىكىرمەن, سوزبەن قالاي سيپاتتار ەدىڭىز؟
– باسقالارعا جارقىن ۇلگى بولا وتىرىپ, ادال, دايەكتى جانە اشىق بولۋ ماڭىزدى. ەكى ەلدە دە تازا جەل مەن اشىق جەر كوپ, بۇل ءبىزدىڭ اشىقتىعىمىزدا كورىنىس تابادى. ەندەشە «اشىق» دەگەن ءسوزدى ورتاق بەلگىمىز دەپ الايىق!
– قازاقستان ازاماتتارىنا نيدەرلاندقا بارۋى ءۇشىن شەنگەن ۆيزاسىن الۋ بۇگىندە وڭاي شارۋا ەمەس. ۆيزا الۋ قاشان جەڭىلدەيدى؟
– پاندەمياعا بايلانىستى ۇزاق ۋاقىت بويى شەنگەن ۆيزاسىن الۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. الايدا بۇگىن دە ساياحاتتاي الاتىن ادامدار سانى وتە شەكتەۋلى. دەگەنمەن توننەلدىڭ سوڭىندا جارىق بار دەگەن سياقتى, اۆستريا ەلشىلىگى بىرقاتار ەلدەرگە, سونىڭ ىشىندە نيدەرلاندقا بەلگىلى ءبىر كريتەريلەرگە سايكەس كەلەتىن شەنگەن (قىسقا مەرزىمدى) ۆيزاسىن بەرەتىن كەڭسە رەتىندە قىزمەتىن قايتا جالعاستىرۋدا.
– ءبىزدىڭ گازەت ارقىلى استانالىقتارعا قانداي تىلەك ايتاسىز؟
– مەن سىزدەرمەن بىرگە بولعان ءاربىر كۇننەن ءلاززات الامىن جانە بارشا قازاقستاندىقتارعا, استانالىقتارعا جارقىن بولاشاق تىلەيمىن!
قىسقاشا ومىردەرەك:
اندرەي كارستەنس نيدەرلاندىنىڭ مەپپەل قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. نيكولەتت فوحتەلووگە ۇيلەنگەن. ءۇش بالاسى بار. ۋترەحت ۋنيۆەرسيتەتىندە كوممەرتسيالىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قۇقىق ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم العان. گوللاند, اعىلشىن, ورىس, نەمىس, فرانتسۋز تىلدەرىندە ەركىن سويلەيدى. قازىرگى تاڭدا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدە. ول ەڭبەك جولىن 1988 جىلى نيدەرلاندىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن باستادى. ديپلوماتيالىق مانسابىندا گااگادا, بريۋسسەلدە, اۋعانستاندا, گرۋزيادا, سلوۆاكيادا جانە رەسەيدە جۇمىس ىستەگەن. 2019 جىلى ول نيدەرلاندى كورولدىگىنىڭ قازاقستانداعى, قىرعىزستانداعى جانە تاجىكستانداعى ەلشىسى بولىپ تاعايىندالدى. ەلشى بيزنەس جانە ادام قۇقىقتارى ماسەلەلەرىن شەشۋگە بەلسەندى ارالاسادى.
