ءۇندىستاننىڭ جاڭا تاريحىن قۇرايتىن ەۋروپالىقتار ءداۋىرىن اعىلشىندار تۇيىقتايدى. ۇندىستانعا ءبىرىنشى بولىپ جول اشقان پورتۋگالدىقتار بولسا, اعىلشىننىڭ وست-ينديا كومپانياسىنىڭ تاريحى 1600 جىلدان باستالادى. 1757 جىلى پلەسسيس شايقاسى اعىلشىنداردىڭ ءۇندىستاندى جاۋلاۋىنىڭ باستاپقى نۇكتەسى بولىپ سانالادى, بۇل كەزدە اعىلشىن قولباسشىسى روبەرت كلايۆ بەنگال بيلەۋشىسى سيرادج-ۋد-دۋلانىڭ اسكەرىن جەڭگەن. ءۇندىستاندا بريتان بيلىگىنىڭ ورناۋى 1856 جىلى اياقتالدى. سودان باستاپ ءۇندىستان بريتاندىق وتارشىلداردىڭ «ءىنجۋ-مارجانىنا» اينالدى. ۇندىلەردى بۇل جاعداي قاناعاتتاندىرا قويمايدى. حح عاسىردىڭ ۇلى ويشىلى موحانداس كارامچاند گاندي (ماحاتما گاندي) بوستاندىققا اپاراتىن جول «احيمسا» (زورلىق-زومبىلىقسىز) ارقىلى وتەدى دەپ ەسەپتەدى. ول بويكوت جانە ارەكەتسىزدىك كۇش پەن قارۋلى كۇرەس ادىستەرىنە قاراعاندا الدەقايدا ءتيىمدى بولىپ ءۇندى حالقى تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزدى.
ءۇندىستاننىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى شۋبدارشيني تريپاتي حانىممەن سۇحباتىمىز ءۇندىستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 75 جىلدىعى قارساڭىندا ءوتتى. وسى ورايدا ەلشى حانىممەن بىرگە ەكى ەلدىڭ بۇگىنگى كۇنگى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىنە قىسقاشا شولۋ جاساعان ەدىك.
– قازىرگى ءۇندىستان وسى قىسقا مەرزىمدە بارلىق سالادا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. ءۇندىستان زاماناۋي ەكونوميكانى, دەموكراتيا نەگىزدەرىن قۇردى, ميلليونداعان ادامدى كەدەيلىكتەن شىعاردى, عارىشتا, عىلىمدا اسەرلى جەتىستىكتەرگە جەتتى جانە سەنىمدى سىرتقى ساياساتتى دامىتتى. بۇگىنگى تاڭدا ءۇندىستان قارقىندى دامىعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق الەۋەتى ارقىلى الەم ساناساتىن الىپ ەلگە اينالدى. سول سياقتى, ءۇندىستان جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا, تەلەكوممۋنيكاتسيا, كليماتتىڭ وزگەرۋى ماسەلەلەرى جانە عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ باسقا دا ساباقتاس سالالارىندا كەرەمەت جەتىستىكتەرگە جەتتى.
– وسى 75 جىل ىشىندە ءۇندىستان بريتاندىق كولونيادان تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ قالاي وزگەردى؟
– ءۇندىستان ۇزاق جولدان ءوتتى. جوعارىدا ايتقانىمداي, ءۇندىستان بارلىق سالادا ءوزىنىڭ ءوسۋى مەن دامۋىندا وراسان زور جەتىستىكتەرگە جەتتى. ءۇندىستاننىڭ ءوسۋ تراەكتورياسى ونىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پارامەترلەرىن كۇرت جاقسارتۋدان باستاپ الەمدەگى جەتەكشى ەلگە اينالعانعا دەيىنگى جولى اسەرلى جانە نازار اۋدارارلىق. العاشقى سايلاۋ ايەلدەر ءۇشىن تەڭ سايلاۋ قۇقىعىمەن ەرەسەكتەردىڭ جالپىعا بىردەي سايلاۋ قۇقىعىمەن وتكىزىلدى. ءۇندىستان ءوزىنىڭ ءبىلىمىن, داعدىلارىن جانە مۇمكىندىكتەرىن ۆاسۋدحايۆ كۋتۋمباكامەن ىلىمىنە ساي بۇكىل الەممەن ءبولىسۋ داستۇرىنە يە بولدى, بۇل بۇكىل الەم – ءبىر وتباسى ەكەنىن بىلدىرەدى جانە ولاردىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن باسقا ەلدەرگە جۇگىندى. ەڭ سوڭعى مىسال, جاھاندىق پاندەميا كەزىندە ءۇندىستاننان گۋمانيتارلىق كومەك, ساراپتاما, ءدارى-دارمەك جانە ۆاكتسينالار رەتىندە 150-دەن استام ەلگە جەتتى. ءۇندىستان قازىر الەمدەگى ەڭ جىلدام دامىپ جاتقان ءىرى ەكونوميكالاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى, الداعى 10-15 جىلدا الەمدەگى ۇزدىك ءۇش ەكونوميكانىڭ ءبىرى بولۋعا دايىن. بۇل ەل كوپتەگەن شەتەلدىك كومپانيالار Make in India ء(ۇندىستاندا جاسالعان) جانە Digital India (تسيفرلىق ءۇندىستان) سياقتى باعدارلامالار ارقىلى بيزنەس اشاتىن شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار ءۇشىن تارتىمدى ورىنعا اينالدى. بۇل ەل – ەڭ ءىرى IT قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى. ءۇندى تەحنولوگيالىق كومپانيالارى ءوسۋدى ىنتالاندىردى, جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا, دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ءبىلىم بەرۋگە كومەكتەستى.
– ەكى ەلدىڭ مادەني-گۋمانيتارلىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق بايلانىستارى قانداي دارەجەدە؟
– ءۇندىستان مەن قازاقستان اراسىنداعى مادەني-گۋمانيتارلىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق اسپەكتىلەردەگى ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستار ۇلى جىبەك جولى كەزەڭىنەن باستاۋ الادى. ءبىزدىڭ ەجەلگى مادەني, ساۋدا جانە وركەنيەتتىك بايلانىستارىمىز بەرىك, ونىڭ ءىزى ورتالىق ازيادا ءالى دە ساقتالعان. سول العاشقى كۇندەردە ساۋدا-ساتتىق, وي-پىكىر, مادەنيەت پەن اقىل-وي الماسۋ قىزۋ ءجۇرىپ جاتتى. بۇگىندە وسى بۇرىنعى «بايلانىستى» زاماناۋي مازمۇنمەن جاڭعىرتۋعا ۇمتىلىس بار. جاۋاپتى ستراتەگيالىق سەرىكتەس رەتىندە ءۇندىستان قازاقستاننىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋعا ۇمتىلادى جانە ءارتۇرلى مامانداندىرىلعان سالالاردا تۇراقتى تۇردە كومەك كورسەتەدى. ITEC باعدارلاماسى اياسىندا كوپتەگەن باعدارلامالار مەن كۋرستار بار, ولاردا 1100-گە جۋىق قازاقستاندىق ءوز ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنا سىندارلى ۇلەس قوسۋى ءۇشىن وقىتىلدى. 2019 جىلدىڭ ماۋسىمىندا ارىس قالاسىنداعى وق-ءدارى قويماسىندا بولعان جارىلىستاردان كەيىن ءۇندىستان قالپىنا كەلتىرۋ وپەراتسيالارىنا كومەكتەسۋ جانە ودان ءارى شىعىندى ازايتۋ ءۇشىن قازاقستاندىق اسكەريلەردى بومبالاردى زالالسىزداندىرۋعا ارنالعان اسا قۋاتتى كوستيۋمدەرمەن قامتاماسىز ەتتى. قازىرگى سوVID-19 پاندەمياسىنىڭ ءورشۋى كەزىندە ءۇندىستان ۇكىمەتى ىندەتپەن كۇرەسۋ ءۇشىن قازاقستانعا گۋمانيتارلىق كومەك رەتىندە گيدروكسيحلوروكين تابلەتكالارىن تەز ارادا جونەلتتى. سول سياقتى, بيىل داعدارىس كەزىندە قازاقستان ۇندىستانداعى پاندەميا جاعدايىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن ارنايى مەديتسينالىق قۇرال-جابدىقتار اكەلدى, بۇل ءۇشىن ءبىز قازاقستان حالقىنا العىسىمىزدى بىلدىرەمىز.
نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى سۆامي ۆيۆەكاناندا مادەني ورتالىعىندا ءۇندى مۋزىكاسىمەن, كلاسسيكالىق بيلەرمەن, يوگامەن جانە قويىلىمدارمەن ۇنەمى شۇعىلدانا وتىرىپ بۇكىل قازاقستان بويىنشا ءۇندى مادەنيەتىنىڭ جەرگىلىكتى قوعاممەن بايلانىسىن قامتاماسىز ەتەدى. سونىمەن قاتار, 2015 جىلدان باستاپ ءبىز حالىقارالىق يوگا كۇنىن تويلاي باستادىق. مۇندا يوگاعا دەگەن قىزىعۋشىلىق وتە جوعارى. باستاپقىدا ءبىز نۇر-سۇلتان جانە الماتى قالالارىندا يوگا كۇنىن تويلاۋدى جوبالاعان ەدىك. الايدا وتكەن جىلى ءبىز ونى 10-نان استام قالادا اتاپ وتتىك. ءبىزدىڭ الماتىداعى وكىلدىگىمىز يوگا ساباقتارىن دا ۇسىنادى. سونىمەن قاتار, بىزدە مادەني الماسۋ باعدارلامالارىمىز بار. مۇندا ءۇندىستاننان مۋزىكالىق جانە بي ۇجىمدارى, سونداي-اق قازاقستاننان ارتىستەر ۇندىستانعا كەلەدى. سونىمەن قاتار, ءۇندىستان قازاقستان ستۋدەنتتەرىنە ءۇندىستاننىڭ مادەني بايلانىستار جونىندەگى كەڭەسى باعدارلامالارى ارقىلى ءتۇرلى پاندەر بويىنشا گرانتتار ۇسىنادى.
– قازاقستان نارىعى ۇندىستاندىق كاسىپكەرلەر ءۇشىن قانشالىقتى تارتىمدى؟
– ءۇندىستاننىڭ سوڭعى ونجىلدىقتاعى ەكونوميكالىق تابىستارى ونىڭ ورتالىق ازيامەن قارىم-قاتىناسىنىڭ سيپاتىن وزگەرتىپ, جاڭا دەڭگەيگە شىعاردى. ءۇندىستاننىڭ ايماققا بەلسەندى قاتىسۋى ءۇشىن ورتالىق ازيا نارىعىنىڭ تارتىمدىلىعى مەن الەۋەتى ارتتى. قازاقستان نارىعى ۇندىلىك كاسىپكەرلەر ءۇشىن ساپانىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىنا بايلانىستى تارتىمدى. ۇندىستاندىق ينۆەستورلار دا قازاقستاندىق كاسىپورىندارمەن بىرلەسكەن ۇيىمدار قۇرۋعا مۇددەلى, ويتكەنى بۇل جەرگىلىكتى جانە كورشىلەس ەلدەر نارىقتارىنا كەڭ جول اشادى. ءۇندىستان ساۋدا پالاتالارى فەدەراتسياسى مەن قازاقستاننىڭ سىرتقى ساۋدا پالاتاسى ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ ماقساتىندا بىرلەسكەن ىسكەرلىك كەڭەس قۇردى جانە ءبىز ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدانى ودان ءارى ارتتىرۋ ءۇشىن ءالى دە زور الەۋەت بار دەپ ەسەپتەيمىز.
– ءۇندىستان قازاقستاننان قانداي ونىمدەردى الادى؟
– وتكەن جىلداعى ەكىجاقتى تاۋار اينالىمى 2,3 ميلليارد دوللاردان استى. قازاقستان – ورتالىق ازياداعى ءبىزدىڭ ەڭ ءىرى كوممەرتسيالىق سەرىكتەسىمىز. ءۇندىستاننىڭ قازاقستاننان نەگىزگى يمپورتى مۇناي ونىمدەرى, ۋران جانە فوسفور بولىپ تابىلادى.
– ءسىزدىڭ ەلدىڭ قانداي ونىمدەرى قازاقستانعا اكەلىنىپ جاتىر؟
– 2020 جىلى قازاقستان ءۇندىستاننان ءدارى-دارمەك پەن فارماتسەۆتيكالىق ونىمدەردى, ۇيالى جانە سىمسىز جەلىلەرگە ارنالعان تەلەفونداردى, سونداي-اق قۇمدى اك كىرپىشتەر مەن بلوكتارىن يمپورتتادى.
– تۋريزم سالاسىنا پاندەميا قانداي وزگەرىستەر الىپ كەلدى؟
– COVID-19 بۇكىل الەم بويىنشا ادامدارعا دا, بيزنەسكە دە زاردابىن تيگىزدى. ۇندىستانداعى ىندەت قوناقجايلىلىق پەن تۋريزم سەكتورىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. حالىقارالىق جانە جەرگىلىكتى تۋريستەر تابيعي, تاريحي, ءدىني جانە مادەني كورىكتى جەرلەرگە بارۋ باعدارلاماسىنان باس تارتتى. بۇل اۋە قاتىناسى مەن قوناقۇيلەردى برونداۋ قىزمەتىنە كەرى اسەر ەتتى. وسى سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەداۋىر بولىگى جۇمىسسىز قالدى.
الايدا 2021 جىلدىڭ 15 قازانىنان باستاپ ۇندىستانعا چارتەرلىك رەيستەرمەن كەلەتىن شەتەلدىكتەر ءۇشىن جاڭا تۋريستىك ۆيزالاردى بەرۋدى باستاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. تۇراقتى كوممەرتسيالىق رەيستەرمەن كەلەتىندەر 15 قاراشادان باستاپ مۇنى ىسكە اسىرا الادى. وسىنداي شەشىم جاريالاندى, ويتكەنى ىندەت ءوسىمى الدەقايدا از جانە ءۇندىستان قاڭتاردا ۆاكتسيناتسيا باعدارلاماسى باستالعاننان بەرى تۇرعىندارعا ەكپەنىڭ 1 ميلليارد دوزاسىن سالدى.
– ءۇندىستان ۇكىمەتى قوعامداعى ءدىني توزىمدىلىك پەن كونفەسسياارالىق كەلىسىم ماسەلەلەرىن قالاي شەشەدى؟
– اتا زاڭىمىزدا بارلىق كونفەسسيالاردىڭ تەڭدىگى تۋرالى ناقتى ەرەجەلەر بار. بارلىق دىندەر تەڭ. ولارعا بىردەي قارايدى. ءدىن وكىلدەرى ۇكىمەت پەن مەملەكەت الدىندا بىردەي جاۋاپتى. ال بۇل ءبىزدىڭ تاريحي-گەوگرافيالىق ولشەمىمىزدەن تۋىنداپ وتىر دەپ ايتا الامىز. ۇندىلەر ءدىني تولەرانتتىلىقتى ءوز ۇلتىنىڭ تۇپقاينارى دەپ سانايدى.
– وتانداستارىڭىز قازاقستاننىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى تۋرالى نە بىلەدى؟
– ءۇندىستان مەن قازاقستان اراسىنداعى مادەني بايلانىس جاقسى دامىعان. بۇل قازىرگى زامانعى مادەني بايلانىس قانا ەمەس, سونىمەن بىرگە 2000 جىل بۇرىن قالىپتاسقان تاريحي-مادەني تاجىريبە, تاريحي جادىمىز ساقتالعان. وسى كەزەڭدەردە ەكى ەل اراسىندا تۇراقتى تاۋار الماسۋ جانە ودان دا ماڭىزدىسى يدەيالار مەن مادەني اسەرلەرمەن الماسۋدىڭ وزىندىك جولى ءوتتى. مۇنداي ەكى مىسال – ءبۋدديزمنىڭ ءۇندىستاننان ورتالىق ازياعا ساياحاتى جانە ورتالىق ازيادان ۇندىستانعا سوپىلىق يدەيالارىنىڭ كونە ءۇندى ەلىندە ناسيحاتتالۋى.
بۇگىنگى كەزەڭدە دە مادەني الماسۋ ءوز دەڭگەيىندە وتكىزىلىپ كەلەدى. الەمگە ايگىلى «ۇلى دالا: ۋاقىت. كەڭىستىك. مادەنيەت» اتتى 2020 جىلدىڭ ناۋرىز-ءساۋىر ايلارىندا وتكەن كورمەنىڭ ماڭىزدىلىعىن ايتقىم كەلەدى. ءۇندىستاننىڭ بەدەلدى ۇلتتىق مۇراجايىندا «التىن ادامنىڭ الەم مۇراجايلارى ارقىلى شەرۋى» حالىقارالىق جوباسى اياسىندا ءوتتى. كورمە ءۇندى جۇرتشىلىعىن قازاقستاننىڭ باي تاريحي-مادەني مۇراسىمەن تانىستىردى. سونداي-اق تانىمال قازاقستاندىق سكريپكاشى مارات بيسەنعاليەۆ مۋمبايداعى ءۇندىستاننىڭ العاشقى تولىق كاسىبي سيمفونيالىق وركەسترىنىڭ ديرەكتورى بولىپ قىزمەت ەتەدى.
– ەلشى حانىم, ەكى ەل دوستىعىنىڭ التىن كوپىرىندەي قىزمەتىڭىزگە تابىس تىلەيمىز!
قىسقاشا ومىردەرەك:
شۋبدارشيني تريپاتي حانىم ءۇندىستاننىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتىنە 1994 جىلى كەلدى. دەلي ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن, فيلوسوفيا ماگيسترى. ونىڭ العاشقى شەتەلدەگى ديپلوماتيالىق قىزمەتى ساياسي جانە اكىمشىلىك ىستەرگە جاۋاپتى بولعان يزرايلدەگى ءۇندىستان ەلشىلىگىندە بولدى. 1999-2002 جىلدار ارالىعىندا ءۇندىستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ اكىمشىلىك بولىمىندە قىزمەت ىستەدى. 2002 جىلدان 2005 جىلعا دەيىن بۋتانداعى ءۇندىستان ەلشىلىگىندە جۇمىس ىستەدى, وندا اكىمشىلىك جانە اقپارات ءبولىمىن باسقاردى. 2005 جىلى كۋالا-لۋمپۋرداعى ءۇندىستان ەلشىلىگىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى, ساياسي, اقپاراتتىق جانە اكىمشىلىك ماسەلەلەرمەن اينالىستى. 2006 جىلى پاريجدەگى ءۇندىستان ەلشىلىگىندە كەڭەسشى بولىپ جۇمىس ىستەدى جانە 2009 جىلعا دەيىن ساياسي ءبولىمدى باسقاردى. 2009 جىلى ەۋروپا ەلدەرى دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقاردى. 2011 جىلدان 2014 جىلعا دەيىن تيمپۋداعى ءۇندىستان ەلشىلىگى ميسسياسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى, 2014 جىلدان 2016 جىلعا دەيىن بەرليندەگى ءۇندىستان ەلشىلىگى ميسسياسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردى. 2016-2019 جىلدارى – ءۇندىستاننىڭ يوردانياداعى ەلشىسى قىزمەتىن اتقاردى. 2021 جىلدان باستاپ ءۇندىستاننىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى.
