بيىل ەلوردامىزدا «سادۋاقاس عىلماني مەشىتى» جانىنان اتالعان ءدىن تۇلعاسىنىڭ قايراتكەرلىگى مەن شىعارماشىلىعىن ايعاقتايتىن مۋزەي اشىلدى. بىلۋىمىزشە, بۇل ەلىمىزدە جانە تاياۋ شەتەلدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان مۋزەي. وعان كەڭەستىك قيىن جىلدارى كوپ قۋعىن كورىپ, اقىلىمەن جانە سابىرىمەن سول جۇيەنى جەڭگەن قوعام قايراتكەرىنىڭ تۇپنۇسقا جازبالارى, جەكە زاتتارى قويىلعان. رۋحاني-مادەني قۇتحانا س.عىلماني يمام بولعان ەسكى مەشىت ورنىنا تۇرعىزىلۋىنىڭ دا رامىزدىك ءمانى بار. مۋزەيدى اشۋ مەن وعان جادىگەرلىكتەر جيناۋ ىسىنە سادۋاقاس قازىرەتتىڭ تۋعان پەرزەنتتەرى – جاسى 90-نان اسقان ۇكىجان جانە 70-تەن اسقان ءامينا اپالارىمىز كوپ اتسالىستى.
گازەت وقىرماندارىن قاسيەتتى رامازان ايىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ, تومەندە قۋعىن-سۇرگىن جىلدارداعى ءدىندار وتباسىنىڭ قيلى تاعدىرى تۋرالى ابىز انا دەڭگەيىندەگى ۇكىجان (مۋمينا) قاجى سادۋاقاسقىزىنىڭ ەستەلىك-سۇحباتىن ۇسىنامىز.
– ۇكىجان اپا, ايگىلى تۇلعانىڭ پەرزەنتىسىز. وسكەن ورتاڭىز, تۋعان مەكەنىڭىز تۋرالى نە ايتاسىز؟
– اللاعا مىڭ شۇكىر دەيىن, مەن 1923 جىلى ەرەيمەننىڭ قىزىلشىلىك دەگەن جەرىندەگى تورە اۋىلىندا, حالىق «ساكەن قالپە» دەپ اتاپ كەتكەن كىسىنىڭ وتباسىندا تۋىپپىن. اكەمنىڭ شىن ەسىمى – سادۋاقاس. اتامنىڭ نىسپىسى – عىلمان ياكي ىعىلمان. اكەم ون جەتى جاسىنان باستاپ بالا وقىتىپتى. سودان مەشىت, مەدرەسە ۇستاعان. ول كىسىنىڭ ۇستازى – حالىق «اقتاماق قالپە» دەپ اتاعان, سۇيەگى تولەڭگىت احمەت عۇسمانۇلى. اكەم سول ايگىلى مولدانىڭ قولىندا 6 جىل وقىپ, ۇزدىك بىتىرگەنى ءۇشىن شاپانى مەن سالدەسىن سىيعا الىپتى. ەلدەگى ولشەۋسىز رۋحاني قىزمەتى ءبىر بولەك, ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن 20 جىل الماتى قالاسىندا قازي قىزمەتىن اتقارىپ, 1972 جىلى 24 ساۋىردە دۇنيە سالدى. 26-سىنا ارۋلاپ كەڭسايعا جەرلەدىك. ءوز انام دامەلى ەرجانقىزى 1902 جىلى تۋىپ, 1927 جىلى قايتىس بولعان. مەن سوندا 5 جاستا ەكەنمىن. مارقۇم ءۇش بالانىڭ اناسى ەدى. اكەمىز زامانىنا ساي ەكى ايەل العاندىقتان, ماكەن انامىزدىڭ تاربيەسىندە بولدىق. ەكىنشى انامىز 7 بالا تۋعان كورىنەدى. كەيىن ۇلدان ءتىرى قالعان حامات باۋىرىمدى وسى كىسى تۋىپتى. بالالىق شاعىم ءبىرشاما جاقسى ءوتتى. سودان تۇرمىس سوقپاعىمەن ەلدەن اۋىپ ومبىعا بارعان 1933 جىلى 33 جاسىندا ەكىنشى شەشەمىز باقيعا اتتاندى. بۇدان سوڭ اكەمىز ءۇشىنشى رەت ۇيلەندى. جالعىز باۋىرىم حاماتتى تولەباي اعام ورىنبورعا وقۋعا الىپ كەتتى. مەن اقمولادا ناعاشى اپامنىڭ قولىندا 7-سىنىپتى ءبىتىردىم.
1928 جىلدان اكەمىزدىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلدى. قيىن شاقتا اتام, انالارىم ول كىسىگە سۇيەنىش بولدى. ەكىنشى انام ماكەن ماعان اق ءسۇتىن بەرسە, ءوز انام دامەلى حاماتتى ەمىزىپتى. ەكەۋىنىڭ سىيلاستىعى اپالى-سىڭىلىدەي ەكەن. ءدام جازىپ, 1974 جىلى جازدا 38 جاسىمدا ەلگە بارىپ, تۋىپ-وسكەن جەردى كوزبەن كوردىم. تورە اۋىلىنداعى تورەجالىندا اتا-بابامىزدىڭ قورىمى تۇر. سوندا انام دامەلى زيراتىن بارىپ كوردىم.
اۋىل – تاۋدىڭ باۋىرىندا, ءبىرىنشى – مەدرەسە, وعان تاقالا – اتام ءۇيى, سونان سوڭ – ءبىزدىڭ ءۇي. كەيىن ۇشەۋىن قوسىپ توبەسىن اشىپ قورا قىپ, ءبىزدىڭ ۇيدە قويشىلار تۇرىپتى. قورالار تاستان قالانعان, ەسىك الدىندا – قۇدىق, نۋ قالىڭ اعاش. اعاشتار نەشە تۇرگە ءبولىنىپ, ءتۇرلى قاراقات قويبۇلدىرگەن, اعاشبۇلدىرگەن, يتمۇرىن, قىمىزدىق, دالا جۋاسى, ايتىپ ءتىل جەتپەيتىن قايران تولىقسىعان ەل, جەر, سىلدىراپ اققان بۇلاق وزەندەرى. سول سىڭسىعان اۋىلداردا ەسكى كوزدەن – زيكەن, ءجۇنىس سىندى نەمەرە اعالار, ورداباي ەسىمدى ازامات, ءبىزدى وقىتقان اقىش دەگەن مۇعالىم, قاليماش اپايىم, تەمىرعالي ناعاشىم, بايزاقتىڭ ومارى بالا-شاعالارىمەن تۇرىپ جاتتى. ءبارى ۇيىنە شاقىردى, ەرەيمەندە دە ءبىراز كۇن قوندىم. اقىلى كەنىش اتەك, قامزە ناعاشىلاردىڭ, ابۋباكىر بولەمنىڭ ۇيىندە بولدىم. بەستوبەدەن دامەلى انامنىڭ ءىنىسى قاپان ناعاشىم جۇبايى توكىشپەن كەلىپ الىپ كەتتى. ءسابيرا, ءامينا ناعاشى جەڭگەلەرىم قانداي ساليقالى ادامدار ەدى. تاپ-تازا, وتباسى وتە جيناقى بولاتىن. اتەك ناعاشىم ءسوزىن اڭداپ, دانالىقپەن سويلەپ, ءار سوزىنەن اقىل الاتىنداي زور دانا ادام ەدى. قامزە ناعاشىم – ماكەن اپامنىڭ ءىنىسى. سول ەرەيمەندە سوت بولىپ ىستەدى. نۇرماعامبەتۇلى عابدۋللا بولەم بالالى-شاعالى, كەڭپەيىلدى ادام ەدى. بىراق, اللا ءناۋباتى ەرتە جەتىپ, ەكەۋى دە قىرىق جاس شاماسىندا قايتىس بولدى. اللا يماندارىن سالامات قىلسىن!..
قازىر ەسىمە اۋىلىم تۇسسە, ارۋاعى ريزا بولعىر الگى كىسىلەرىم جادىمدا جاڭعىرادى. بالالىق شاعىمدا, قىز كۇنىمدە اللا ەرەيمەننىڭ قادىرىن سەزىنۋگە, جاقسى مەن جايساڭىنان تاعىلىم الۋعا جازىپتى. سوعان شۇكىر دەيمىن.
– اكەڭىز سادۋاقاس عىلماني 30-جىلدارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. وسى جاعداي قابىرعاڭىز قاتپاعان سىزگە قالاي اسەر ەتتى؟
– الاش زيالىلارىن, وقىعانداردى جاپپاي تۇتقىنداپ, وتباسىن اۋرە-سارساڭعا سالعان جىلدار ءبىزدى دە اينالىپ وتكەن جوق. كوپ قيىندىقتى باستان وتكەردىك. اكەمىز «ءدىن-اپيىندى ەلگە تاراتۋشى», «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان ايىپپەن قۋدالاندى. ءبىز اتا-انامىزدىڭ قىزىعىن دا, ازاپتى جولىن دا كوردىك.
ءالى ەسىمدە, ۇستىمدە – ۇزىن كويلەك, اياعىمدا – كۇمىستەن شەگەلەگەن كەبىس, ويۋلاعان ءماسى, باسىمدا – وقالى تاقيا كيگەن قازاقتىڭ قىزى بولىپ جۇرەتىنمىن. 1928-1929 جىلدارى كامپەسكە دەگەن پالە شىعىپ, ءبىزدى تيتىقتاتىپ جىبەردى. شولاق بەلسەندىلەرگە ءبىز كوزگە شىققان سۇيەلدەيمىز. سالىقتان سالىق بولىپ, كوتەرەم بولۋعا اينالدىق. ءتىپتى, سوڭىندا «سالىققا 57 ءىرى قارا بەر» دەگەندە, اكەم شىن قينالدى. ونى قايدان, كىمنەن الماقپىز؟ ءبىر كۇنى مەشىت-مەدرەسەنىڭ ەسىگىن جىپپەن بايلاپ, ءۇي-زاتىمىزدان ەشتەڭە الماي, 9 جان اقمولا قالاسىنا قاراي شىقتىق.
بۇل – 1930 جىل. اكەم «قالي» دەگەن وتىرىك اتتا, ەندى 4 بالاسى بارمىز. اكەمە ءبىر «جولداسى» ىلەستى. ەكى اتىمىز, ازداعان عانا دۇنيەمىز بار. الگى كىسى سىنعا شىدامادى. ەكى اتتى باعام دەپ كەتىپ ءجۇرىپ ۇرلىق جاساپتى. ونى دالادا ۇستايدى, «ات سول ۇيدىكى» دەپ كەلىپ, اكەمدى دە ۇستاپ ەكەۋىن دە تۇرمەگە قاماپ تاستادى. بۇعان, ارينە, اكەمنىڭ ءدىندار بولعانى قوسا جامىلسا كەرەك. بىراق, وسى تۇرمەدە قىزىق وقيعا بولادى. اباقتى كۇزەتشىسىنىڭ ءبىرى اكەمدى سىرتتاي تانيدى ەكەن جانە نامازحاندىعىنا, تازالىعىنا ريزا بولىپ ءجۇرىپتى. 57 كۇن دەگەندە سوندا مۋسيموۆ ابدىكارىم ەسىمدى شال قايتىس بولادى. انا كىسىنىڭ جاناشىرلىعى ارقاسىندا اكەم ولگەن اقساقالدىڭ قۇجاتىمەن «بوساتىلادى». وسى ۋاقىتتا ارىپ-اشىعان اجەمىز عيماديدەن دەگەن ۇلىمەن, ءجاميلا دەگەن قىزىمەن اشتان ولەدى.
باقىتتىمىز, داۋلەتتىمىز دەپ جۇرگەندە, ءبىر ءۇزىم نانعا ءزارۋ حالگە جەتتىك. اكەمنىڭ تۇرمەگە تۇسكەنىن ەستىپ, جاڭارقادا تۇراتىن اكەمنىڭ نەمەرە ءىنىسى ءىلياس اعامىز باۋىرىم حامات ەكەۋمىزدى ءبىر اربا جۇكپەن «امان شىققانشا بىزدە بولسىن» دەپ الىپ كەتتى. ماكەن اپام ەكى كىشكەنە بالامەن قالا بەردى. ءبىز كەتكەن سوڭ انامىز اشىعادى, دەنەسى ىسەدى, ەكى بالا اشتان ولەدى. اكەم امان-ەسەن تۇرمەدەن شىعىپ, اپام ەكەۋى پويىزعا وتىرىپ ومبىنىڭ موسكەلەنكە دەگەن جەرىندەگى اعايىندارىمىزعا بارىپ پانالايدى.
ءبىز دە تانىمايتىن جات ەلگە باردىق. ءالى بالامىز. بۇرىنعىداي ماڭدايدان سيپايتىن اتا-اناڭ جوق, قادىرلەيتىن ەلىڭ جوق, ەركەلەتەتىن باۋىرىڭ جوق. ەندى وزىمىزگە سەنۋگە تۋرا كەلدى. حاماتىم وندا, مەن توعىزدامىن. تانىمايتىن ەل, بەيتانىس ءۇي, جانى اشىپ ايتاتىن اكەڭ مەن شەشەڭ جوق. قايدا جۇمساسا سونى ىستەپ, تەزەك جاعاتىن ءۇيدىڭ تەزەگىن تەرىپ, ءۇيىن جيناسا باستادىق. بىراق, ءبىز تۇرعان اۋىلداعى ءۇي توقشىلىق, ال نيەتتەرى تار. اقىرى, ءبىز سول ۇيدەن اشىقتىق جاعدايعا دۋشار بولدىق. ول ۋاقىتتا ەل سيىردى بۇزاۋمەن ساۋادى. قالاقتاي عانا اعام ءار ءۇيدىڭ بۇزاۋىن ۇستاپ تۇرىپ, سيىرىن ساۋعىزىپ ءبىر كۇرەشكەسىن ءوزى ءىشىپ, ءبىر كۇرەشكەسىن ماعان اكەپ بەرۋشى ەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە حاماتىم تىشقاقتاپ اۋىردى. كۇن دە سۋىتا باستادى. ءىلياس اعامىز اڭقۇمار كىسى ەكەن, ءبىر كەتسە ون كۇندەپ كەتەدى. وتباسى ىزدەمەيدى, ءوزى پىسىق, كەلبەتتى, بىراق مىنەزى جەڭىلدەۋ ادام ەكەن. «اعاتاي, اكەم مەن اپاما اپارشى!» دەسەك, كۇندە «ەرتەڭمەن» تالاي ايلار ءوتىپ تە كەتتى. ءوزىمىز دە اشىعىپ جۇدەي باستادىق. جەڭگەمىز سول ەلدىڭ قىزى ەكەن, كوشكىسى كەلمەيدى. ءبىر كۇنى اعامىز جەڭىپ, كوشەتىن بولدى. حامات ەكەۋمىز ىشتەي جۇرەگىمىز جارىلارداي قۋانىپ ءجۇرمىز. ول ۋاقىتتا ايدىڭ, كۇننىڭ نە ەكەنىن انىق بىلەتىن كەز ەمەس. جاسپىز, ءبارىن انىق ءبىلۋ قايدا, ايتەۋىر, اربامەن كوشتىك. اجەپتاۋىر مالى بار سياقتى, تۇسىنبەيتىنىمىز – اعامىز ەكەۋمىز اشپىز. حامات ەكەۋمىزدى ءبىر تۇيەگە مىنگىزدى.
ءبىز بەس-التى قونىپ, اقمولا قالاسىنىڭ شەتىن كورە باستادىق. قالادا بايلار كوپ بولعاندىقتان شىعار, وندا كوبى اعاش ۇيلەر, اراسىندا ەكى قاباتتى ۇيلەر دە كورىنەدى. سۋىقتاۋ كەز بولسا كەرەك, ءبارىنىڭ مۇرجاسىنان بۋداق-بۋداق ءتۇتىن شىقانىن كورگەنىمىزدە, «جەتتىك-اۋ!» دەپ جۇرەگىمىز جارىلعانداي قۋانىشتا ەدىك. كوزدەن جاس تا شىعىپ جاتىر, «اكەم مەن اپامدى كورەتىن بولدىق-اۋ» دەپ ءوز باسىمىز جەتكەنگە قۋاندىق. اقمولادا اپامنىڭ راحيما دەگەن تۋعان جالعىز اپاسى, سۇلتانبەك دەگەن جەزدەسى تۇراتىن. ءبىزدى سولاردىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا اكەپ ءتۇسىردى. اپامىز ءبىزدى كورىپ, بۇل قالادا اكەم مەن اپامنىڭ جوقتىعىن, اشىققان ەلدىڭ ءبارى پويىزبەن ومبى جاققا كەتىپ جاتقانىن ايتتى. «وندا باراتىن كىسى بولسا, ءبىلىپ كەلەم» دەپ ءبىزدى اپپاق قىپ جۋىندىردى دا, تاماق بەردى. سوندا انامىزدىڭ قولىنا كەلگەندەي زور قۋاندىق.
بىرەۋدىڭ قولىنا قاراۋ دەگەن جاقسى ەمەس. جاڭارقادا ولە جازدادىق, مۇندا ماڭدايىمىزدان سيپاپ جاتىر. بالا ەكەش بالا دا كىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلەدى عوي.
– ەندى سول اقمولادا قالا بەردىڭىزدەر مە؟..
– جوق-ءا, زامان قيىن. اركىم ءوز اكە-شەشەسىمەن بولعانعا نە جەتسىن! ونىڭ ۇستىنە ءبىز انا جاقتان جامىراعان قوزىداي اشىعىپ اتا-انامىزدى اڭساپ شىققان جوقپىز با؟
اقمولاعا جەتكەندە, ءبىر كۇنى راحيما اپامىز اكەمنىڭ تۋعان ءىنىسى كاكەن اعايمەن بىرگە ۇيگە كىرىپ كەلدى. ءبىز دە, ول دا جىلاپ, ءبىر-ءبىرىمىزدى قۇشاقتاپ كورىستىك. ول اعايدى «كىشكەنتاي اعاتاي» دەپ ايتاتىن ەدىك. كوزىندە بولماسا, كوكىرەگىندە ءبىر الالىق جوق ادام ەدى-اۋ. امان كورگەنىنە شۇكىرشىلىك قىلىپ, «بوتالارىم, تەز كيىنىڭدەر, بۇگىن كەشكە پويىزبەن كەتەمىز» دەيدى. اۋرۋ, جۇدەۋ حاماتتا قوزعالاتىن حال جوق. اعاتايىم ونى كورىپ جىلاپ جىبەردى. ءسويتىپ, حاماتتى كوتەرىپ, مەنى جەتەكتەپ, ناعاشى اپام ەكەۋى ءبىزدى ۆوكزالعا الىپ باردى.
جاسى 75-كە كەلىپ بايبىشەسىنەن ايىرىلىپ قالعان اتام, مەنەن ەكى جاس ۇلكەن اتامنىڭ كەنجە قىزى قاليماش, جاس جەڭگەم قازكەي الدىمىزدان شىعىپ, جىلاپ كورىستىك. قارت اتام ءبىزدى امان كورگەنگە شۇكىرلىك قىلىپ جاتىر. حالىقتىڭ ءبارى اش, جىلاعان, شۋلاعان ءنوپىر. پويىزعا وتىراتىن ۋاقىت جەتتى. جالعىز كىشكەنە اعاتايىم جان ۇشىرىپ ءبارىمىزدى جايعاستىرىپ وتىرعىزىپ, ناعاشى اپام سالەمىن ايتىپ جىلاپ قالا بەردى. مىنە, پويىز دا قوزعالدى, كوبى وعان ءبىرىنشى رەت مىنگەن. حالىق «استاعپيراللا!» دەسىپ جاتتى. اتام دا نامازىن وقىدى.
ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزدا شەك جوق, ويلاماعان جەردەن اتامدى, ەل ادامدارىن كورىپ, قۋانىشتان قانشا كۇن جۇرگەنىمىزدى بىلمەيمىز. ءبىر شامادا قىزىلجارعا كەلدىك, اعاتايىم تۇسەتىنىمىزدى حابارلاپ قويدى. بىزدە ەشقانداي قورقىنىش جوق, جانىمىزدا اعاتايىم, اتام, قازكەي, قاليماش بار. سونان ءبارىمىز تۇستىك. اعاتايىم وتە شەبەر, قولىنان ءبارى كەلەتىن, ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ادام ەدى.
بىزگە ءبىر اعاش ءۇي بەردى. اعاتايىم زاۋىتتا جۇمىس ىستەيدى, ءبىز دە ءتىرىلىپ وڭالا باستادىق. كارى شالمىن دەپ وتىرماي, اتام دا اعاشتان استاۋ, تاباق, اياق, قاسىق, وجاۋ, ەرتوقىم, دوعا, قامىت جاساۋعا كىرىستى. اعاتايىم اربا, شانا, شابادان, ساعات, وزىنشە بەلەسەپەت جاسايدى. كاليماش پەن قازكەي اپاتايىم ەكەۋى شولكە, ناسكي توقىپ بازارعا اپارىپ ساتىپ, ادال ەڭبەكپەن تاماق تويدىرىپ, جاقسى بولا باستادىق.
ءبىزدىڭ قىزىلجارعا كەلگەنىمىزدى ەستىپ اكەم مەن سەيىتشاپان اتام ەكەۋى ىزدەپ كەلدى. ءبىزدىڭ وتە جۇدەگەنىمىزدى كورىپ قاپالانسا دا, ءتىرى كورگەنگە شۇكىرشىلىك قىلىپ, ءبىراز كۇن جاتىپ ماۋقىن باستى. سوندا ءوزى ومبىنىڭ موسكەلەنكەسىندە تۇرادى ەكەن. الدا قانداي وتكەل بار – ونى ءبىر اللا بىلەدى.
اكەسىن, ەكى بوتاسىن الىپ موسكەلەنكەگە باردىق. اپام الدىمىزدان جىلاپ شىعىپ, قۇشاعىن جايىپ قارسى الدى. بەس جان بارمىز, اپامنىڭ قۋانىشىندا دا, ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزدا دا شەك بولمادى. سالاتىن توسەگى, ىشەتىن تاماعى جەتسە بولدى. ءبىر ۇيدە ءۇش ءتورت وتباسى تۇرامىز. ءبارى ىشەتىن تاماققا قاناعات ەتەدى. نيەتتەرى كەڭ, بىرىنە ءبىرىنىڭ بەرەتىنى جوق. وزدەرى اش, قايسىنا قالاي وكپە بولماق.
سونان ءبىز مىرزابولات اۋىلىنا كوشتىك. اكەمدى دە, اتامدى دا حالىق سىيلايدى. اتامنىڭ قولى شەبەر, قولدان كەلگەن ونەرىن قايدا بارسا دا قالدىرمايدى. سونداعى اتامنىڭ سايمانى – اعاش شاباتىن شوتى, سۇرگىسى, كەزدىگى, كىشكەنە قول اراسى. سونىمەن ءبارىن قولمەن ىستەيدى. ۇيدە وتىرسا كىتابىن وقيدى. قاباعىن شىتىپ ءبىر نارسەگە اشۋلانبايدى, سونداي سۇيكىمدى جان ەدى. تاتۋ وتباسى بولىپ, جاڭا كوزىمىز اشىلدى ما دەگەندە, ماكەن انامىز قايتىس بولدى. زور قايعىعا تاعى دۋشار بولىپ, ەكى كوزدىڭ جاسىنان باسقا قولدان كەلەر دارمەن جوق, ءبىر ءۇيلى جان جەتىم قالا بەردىك.
ءبىزدىڭ بۇل حالىمىزعا جانى اشىپ, قالادان كىشكەنە اعاتايىم ءۇش جان بولىپ كوشىپ كەلدى. ەندى ەكى ءۇي ءبىر ۇيدەمىز. الگى كازكەن اپاتايىم ەكىقابات. ءبىر كۇنى ۋاقىتى جەتىپ تولعاتىپ, اتام ءبىزدى وياتتى «كەلىن اۋىرىپ ءجۇر» دەپ. قاليماش, حامات, مەن – ۇشەۋمىز, اعاتايىم ءبىزدى اسىرايمىن دەپ جۇمىستا. اكەم قاعاز جازادى, اتام ول كىسىنى وتە ارداقتاپ ۇستايدى. سول ءۇشىن بىزگە «ەكى ەلى وڭەشتەن وتكەن تاماق – اس» دەيدى. اتا نە ايتسا – زاڭدى, ءبىر ادام اۋىز اشپايمىز, سىيلايمىز.
اپاتايىم كۇن شىعا بوسانىپ, ۇل تاپتى. امال نە, كوپ كەشىكپەي ول بالادان قايتىپ, ارتىنان بوپەسى دە شەتىنەپ, ەكى ادامدى جەرلەپ, ءبىر ءۇي جان سورلاپ جىلاپ قالا بەردىك. «جىعىلعان ۇستىنە – جۇدىرىق», ماكەن اپام, قازكەن اپاتايىم بوپەسىمەن سول مىرزابولات اۋىلىنىڭ زيراتىنا قالدى. قانداي قايعى دەسەڭىزشى, اللا سالدى, ءبىز كوندىك.
اكەم 1934 جىلى بوگەنبايدىڭ بارلىبايىنىڭ قىزى ءمارباندى بىزگە شەشە قىپ الىپ كەلدى. حامات ورىنبورعا وقۋعا كەتتى. جاڭا شەشەمىز بايدىڭ قىزى بولعاندىقتان با, جوق شارۋاعا قىرى جوق پا – ايتەۋىر, اتام, قاليماش ۇشەۋمىزگە ۇنامادى.
بىزدىكى دە قيسىق, ول ەندى ماكەن اپام بولا ما؟ باياعى تاتۋ ءۇي الا كوزبەن اتىسىپ, اتام ءبىز ءۇشىن اراعا ءتۇسىپ, قىرعي قاباق بولدىق تا قالدىق. الگى شەشەمىز اۋىرىپ جاتادى. اۋىرعانعا ول كىنالى ەمەس قوي. «تۇرىپ ءبىزدى كۇتپەدى, ۇستىنەن ايەل ال» دەي باستادىق. قازاقتىڭ اۋەلدەن شىلىعىن پايدالانىپ اقىماق بولدىق.
ول شەشەمىز جاپ-جاس, كەلبەتى دە بار. بەيشاراعا وبال جاسادىق. اكەم ونىڭ ۇستىنە اتامنىڭ شاكەن اتتى بالدىزىن الدى. ول كىسى بىزگە جايلى بولدى, بىراق اكەم ايەلىم بار دەمەدى.
1935 جىلى سول ەلدەن 20 شاقتى ءۇي كوشتىك. اكەم ايەلىمەن قالدى. ءبىز, الگى العان توقال شەشەمىزبەن بەس جان, كىشكەنە اعاتايىم وتباسى بولىپ كوشتىك. ات پەن سيىر اياڭىمەن ءبىر اي ءجۇرىپ التىن شىعاتىن زاۋىت اشىلىپ جاتقان داۋكەن دەگەن جەرگە كوشىپ كەلدىك. ءبارى سول جەرگە ورنالاسىپ, جاپ-جاقسى ءۇي بولدىق. الگى شەشەمىز كۇيەۋگە شىعىپ كەتتى. كىشكەنە اعاتايىم سول جەردەن جاسى 15-16-داعى مارحابا دەگەن ءبىر قىزعا ۇيلەندى. ول ءوزىمىزدەي بالا, ويناپ-كۇلىپ ءجۇرىپ جاتتىق. 29 جاستاعى كىشكەنە اعاتايىم وتباسى باسشىسى, شاحتادا جۇمىس ىستەپ ءبىزدى اسىرايدى, كيىندىرەدى. ءبىز تۇرعان جەردەن 45 شاقىرىم تورعايدا التىن شىعىپ, ءبىز سوندا كوشەمىز دەپ جاتقاندا, اكەم دە كەلدى. ول كىسى تورعايدان 35-40 شاقىرىم «ەڭبەك» كولحوزىنا كوشىپتى. ايەلى ەكىقابات, ءوزى ۇستا بولىپ ىستەپ ءجۇرىپ جاتتى. ءبىز كىشكەنە اعاتايىمنىڭ وتباسىمەن تورعايعا كوشتىك. جەڭگەمىز وتە جاقسى كىسى-ءتىن. 1936 جىلى استىق وتە بىتىك شىقتى دا, حالىق كەشەگى كەلگەن اشتىعىن ۇمىتىپ, تۇرمىس جاقساردى. الگى شەشەمىز بوسانىپ, ۇل تاپتى. امال نەشىك, بالا تۋعان سوڭ ءبىر ايدان كەيىن جەڭگەمىز, 20 شاقتى كۇننەن سوڭ ءسابيى قايتىس بولدى.
اتام ەكەۋمىز ۇيگە كەتتىك, مەنىڭ دەمالىسىم ءبىتتى. وقۋىمنان قالعاندى اكەم دۇرىس كورمەيدى, مەن 5-سىنىپ وقيمىن. كىشكەنە اعاتايىمدى ساعىنام, ونى كورمەسەم تۇرا المايمىن. وقۋ بىتىسىمەن اكەجانىمنىڭ جانىندا ەكەۋمىز تۇرىپ جاتتىق. اكەم – ۇستا. ول ۋاقىتتا ەگىننىڭ ارام ءشوبىن اۋىل بالالارىنا تاڭنان جۇلعىزادى. كۇن باتقان سوڭ اۋىلعا الىپ كەلەدى. ول ۋاقىتتا ساعات جوق, كۇن شىعىپ كۇن باتقانشا جۇمىس ىستەيدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە «ساكەن قالپەنى گازەتكە شىعارىپتى» دەگەن ءسوزدى ەستي باستادىق. كۇندەگىدەي جۇمىستان ۇيگە كەلسەم, اكەم ءوڭى قاشقان, بىردەڭە ايتقىسى كەلەتىن سياقتى, بىراق ۇندەمەيدى. ەكەۋمىز شاي ءىشىپ وتىرعاندا, اشىربەك دەگەن دوسى كەلدى. اكەم ونىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ قالدى. شاي ءىشىپ بولعان سوڭ, مەن توسەك سالۋعا كەتتىم. اكەم اينەكتى قاراڭعىلاپ جاۋىپ, دوسىنان گازەتتى الىپ وقي باستادى. مەن دە جۇگىرىپ كەلىپ وقىدىم: اكەمدى قارالاپ, «ول قالاي ءالى ەل ىشىندە ءجۇر» دەپ جازىپتى. ۇرەيدەن جىلاپ جىبەردىم. اكەم «سىن عوي, بالام, اللانىڭ سالعانىن كورەرمىز» دەپ, سابىرعا شىقىردى. الگى دوسى دا كوڭىلى بۇزىلىپ, شىعىپ كەتتى. ماعان اكەم: «تاڭنان كەتەم, كىم سۇراسا دا «ايەل اكەلەم» دەپ كەتكەن, باسقاسىن بىلمەيمىن دە» دەپ اقىل ايتىپ, سالت اتقا ءمىنىپ كەتە باردى. مەنى تاڭدا كۇندەگىدەي بريگادير وياتىپ, جۇمىسقا كەتتىم. كەشكە ۇيگە كەلسەم, كۇندەگىدەي الدىمنان شىعاتىن اكەم جوق. اشىربەك اتام ءىنىسى قىزداربەكتى ءبىزدىڭ اۋىز ۇيگە كىرگىزىپ قويىپتى. جالعىز قورقادى دەپ, جايىما قام جەپ, ول كىسىلەر جەڭىل تاماق جاساپ, سيىردى ساۋىپ, ءۇيدى جيناپتى. بالالارى دا بار. سودان كوڭىلىم كوتەرىلىپ, تاماق ءىشتىم.
قاس قارايا الگى اشىربەك اتام كەلىپ «اكەڭ وزەننىڭ قاباعىندا كۇتىپ تۇر» دەپ شىعىپ كەتتى. جۇگىرىپ بارسام, ءالى كەتە الماي جۇرگەن جان اكەم ەكەن. ەكەۋمىز كوپتەن كورمەگەندەي قۇشاقتاسىپ جىلاپ الدىق. مەن «ءسىزدى ىزدەپ جاتىر» دەپ, تەز كەتۋىنە رۇقسات بەردىم. ول كىسى «اقىلدى بول, بىرەۋ سۇراسا ايتپا» دەپ كەتۋگە ىڭعايلاندى. مەن ءوزىمدى زورعا ۇستاپ تۇرمىن. ەندى بۇل جاعداي ەكەۋمىزگە دە اۋىر تيەتىن بولدى. مەن 13-اق جاستامىن, اكەم 50-دە, حامات ورىنبوردا, ءبىزدىڭ بۇل حالىمىزدەن ول حابارسىز. كۇزدىڭ كۇنى دە, ءتۇنى دە سالقىن, باسىنا تۇسكەن اششى-تۇششىسى مىناۋ, سالت اتپەن ءجۇرۋ, ۋاقىتىندا تاماق ءىشىپ ۇيىقتاماۋ وسى جاستاعى كىسىگە قانشا قيىندىققا تۇسەرى بەلگىلى. ىشتەي ايايمىن, بىراق «حالقىنا قادىرلى ادام, سوندىقتان, جۇرت تاماعىنا, اتىنا كومەكتەسەدى» دەپ ويلاپ قويامىن.
اكەم جارىقتىقتىڭ ءبىر اسىل ءىسى – وزىنە دە, ۇرپاعىنا دا, باسقالارعا دا ساباق, ونەگە بولسىن دەپ, قۋعىنداعى ءحالىن, ەل تاعدىرىن, يماندىلىق سىنىن ولەڭگە تۇسىرە بەرگەن عوي. ءبىز ونىڭ ءبارىن سول كەزدە بىلمەدىك. قازىر وقىپ وتىرساڭ, كوز جاسىڭا ەرىك بەرەسىڭ.
– سوندا ساكەن قالپە باسقا كىسىنىڭ اتىمەن ءجۇر عوي…
– ءيا, مۋسيموۆ ابدىكارىم دەگەن اتپەن ءجۇردى. جاقىندارى, ساۋاتتى ادامدار, شاكىرتتەرى بىلەدى, بىلايعى جۇرت شىن سول ادام دەپ ويلايدى.
ايتقاندايىن, مەن دە «مۋسيموۆامىن». 1999 جىلعا دەيىن وسى فاميليامەن ءجۇردىم. قاجىلىققا باراردا ءبىر جولىڭ بولعىر جىگىتكە ءوتىنىش جاساپ ەدىم, كومەكتەستى. ءسويتىپ 76 جاسىمدا ءوز اكەمنىڭ اتىن الدىم…
اكەممەن وزەننىڭ جارقاباعىندا قوشتاساتىن كۇنى مەن ءبىر بولمەدە جالعىز ۇيىقتاي الماي دوڭبەكشىپ جاتتىم. تاڭ اتا بىرەۋ اينەك قاقتى. قىزداربەك اعاي اينەككە باردى. انا كىسى «ەسىك اش» دەدى. كىم ەكەنىن تانىپ تۇرمىز. ول كىرىپ كەلدى دە «قايدا ساكەن؟» دەدى. مەن دە تۇردىم. ماعان «اكەڭ قايدا كەتتى؟» دەدى. مەن «ايەل اكەلەمىن دەپ كەتىپتى, ءوزىم كورگەنىم دە جوق, مىنا حاتتا جازىپ كەتىپتى» دەپ حاتتى قولىنا بەردىم. ول «كيىن, قازىر ءوزىڭ ايتاسىڭ» دەدى. ءبىز دالاعا شىقتىق. الگى ءۇيدىڭ ادامدارى جىلاپ قالا بەردى. سول كەلگەن كىسىلەر – كۇندە ۇيدەن ءدام ءىشىپ جۇرگەن ادامدار. ماشينەگە مىنگىزىپ اۋدان ورتالىعى «ەركىنشىلىككە» اپارىپ, ءبىر جامان ۇيگە كىرگىزىپ, سىرتتان كىلت سالىپ كەتە باردى. ءتۇن بولسا قورقامىن. كۇز تاڭى اعارىپ, كۇن دە شىقتى. كەلىپ ەسىك اشىپ «شىق» دەدى. ءبىر ۇيگە باردىق. كۇرجيگەن ادام ۇستەل باسىندا وتىر ەكەن. «ءيا, بالا, اكەڭنىڭ قايدا كەتكەنىن ايتساڭ, ءبىز سەنەن ەشتەڭە سۇرامايمىز, ۇيىڭە باراسىڭ, ايتپاساڭ تۇرمەگە قاماپ قويامىز» دەپ قورقىتتى. بىراق, نە ىستەسە دە اكەمدى ايتايىن دەگەن ويىم جوق. ماعان دا استىرتىن اقىل ايتاتىندار كوپ. مەن «بىلمەيمىن» دەگەننەن باسقاسىن بىلمەدىم. ءبىر كەزدە «جارايدى, ۇيىڭە بار, تاعى شاقىرىپ الامىز» دەدى. ىشتەي قۋانىپ شىعىپ كەتتىم. سول اۋداندا اكەمنىڭ باقۋاتتى نەمەرە اعاسى تۇرادى. جالعىز قىزى بار. «مەنىڭ جاعدايىمدى ەستىپ كەلمەدى» دەپ وعان دا وكپەلەپ, جولداعى «ەڭبەك» كولحوزىنا بارماستان, اۋدانداعى بولەم ەكەۋمىز جاياۋ شىعىپ تورعايداعى اكەمنىڭ جالعىز ءىنىسىنىڭ ۇيىنە قاراي كەتتىم. جولدا جۇرگىنشى كەزدەسپەدى. بالالىق تا شىعار, جاياۋ دەمالۋدى بىلمەستەن كۇن باتا تورعايعا جەتتىك. اتام ءۇيى كوشىپ كەتىپتى. بارلىباي, ولجاباي قونىسى – قورجىنكولدە. وندا دا التىن شىعىپتى. كىشكەنە اعاتايىم ەڭبەكقور ادام, تاعى دا شاحتادا ىستەيدى, جانىندا نەمەرە ىنىلەرى ءجۇنىس, زيكەن بار, ەكى ءۇي ءبىر جەردە تۇرادى, ويتكەنى ەكەۋىنىڭ دە ايەلى ولگەن.
ءجۇنىس اعامىزدىڭ ءبىر ۇلى, زيكەن اعامىزدىڭ ءبىر قىزى بار. سوڭعى اعامىز ءجاميلا دەگەن ايەل الىپتى. ەندى مەن سول ۇيگە باردىم. ءبارى «قالاي جاياۋ كەلگەن» دەپ تاڭعالىسىپ جاتىر. مەن دە بولعان ۋاقيعانى بايانداعانىم سول, اعالارىمىز اكەمنىڭ وسى اۋىلدا جۇرگەنىن ايتتى. اكەم الگى بولەمنىڭ ۇيىندە ەكەن. مەنىڭ جايىمدى ەستىپ تۇندە ءوزى كەلىپ ماڭدايىمنان ءسۇيىپ, كوڭىلى بوساپ امانداستى. اڭگىمەمە قانىققان سوڭ, تەز تۇسىنگىش دانىشپانىم اعايىندارىمەن اقىلداسىپ مەنى وسىندا كوشىرىپ اكەلۋدى سۇراپ, تەز قوشتاسىپ كەتە باردى. ءبىراز دەمالىپ, ءجۇنىس اعام ەكەۋمىز جولعا شىقتىق. اتىمىز جەلە جورتىپ «ەڭبەك» كولحوزىنا ۇيىمە كەلىپ ەسىكتىڭ الدىنا توقتاعاندا, الدىمىزدان ءبىر ادام شىقپادى. بىرەۋ كەلىپ حالىمىزدى بىلمەدى. ۇيدە وتىرعان اعايىن مالداردى كولحوزعا العانىن, ءبىرسىپىرا دۇنيەنى جازىپ كەتكەنىن ايتتى. سول كۇنى قونىپ, تاڭەرتەڭ ءوزىم اۋىلدىق كەڭەس باسشىسىنا باردىم. ول ماعان «نەگە كەلدىڭ؟» دەي باستادى, مەن «وقۋعا بارام, ەڭبەك كۇنىمدى بەرىڭىز» دەدىم. ول ماعان «ەشنارسە بەرىلمەيدى, دۇنيەڭدى دە الامىز» دەدى.
ول ۋاقىتتاعى ءستاليننىڭ «اكە ءۇشىن بالا كۇيمەيدى» دەگەن زاڭىن ايتىپ, ەڭبەككۇن مەن دۇنيەنى ەكىگە ءبولىپ, اكەمە ءتيىستىنى كولحوزعا الىپ, ماعان ءتيىستىنى مەن الىپ, ءبىر اربا جۇكپەن استىعىمىزدى ارتىپ, جۇكەڭ اعاي ەكەۋمىز جولعا شىقتىق. سول ۇيىمىزدە قىزداربەك قالدى. سولار عانا قوش ايتىسىپ, وزگە ءبىر ادامدى كورمەدىك. كەشەگى حالىقتىڭ سىيلى كىسىسى «قۇبىجىق» بولدىق تا شىقتىق. مىنە – تاعدىر. جۇكەڭ اعاي كوپ جىل شاحتادا جۇمىس ىستەگەن, ءوزى مومىن, قىزىل شىرايلى كىسى ەدى, جول ۇستىندە ماعان «اكەم ءۇشىن 16-جىلى اسكەرگە باردىم» دەپ, كۇلىپ تە قويدى. تورعايدا زيكەن اعاي ۇيىنە كەلدىك.
بۇل جولى دا وسى اعاتايىمنان باسقاسى كوزگە تۇسۋگە قورىقتى. زاتتىڭ جاقسى دەگەنىن ءبىر ارباعا سالىپ, «اكەڭ قايدا بولسا, سوعان جەتكىزىپ بەرەم» دەپ سەكەن دەگەن ناعاشىم الىپ كەتتى. نە دەگەن ەرلىك؟ ايتقانىن ىستەپ, بارىپ ورنالاسقان جەرىنە اپارىپ قولىنا تابىس ەتىپتى. اكەمنەن حات الىپ تۇرامىن. ول كىسى «اقمولاعا بارىپ وقى» دەپ اقىل بەردى. وندا اپامنىڭ جالعىز باۋىرى – ەل «بولكە» دەيتىن راحيما بار. كيەتىن كيىمدى, ۇساق-تۇيەك زاتتاردى سول زيكەن اعايدىڭ ۇيىنە تاستاپ, ءوزىم ءبىر جۇك ماشيناسىنا ءمىنىپ, اقمولاعا باردىم. مەنى كەلدى دەپ ءۇي ىشىمەن قۋانىپ, ءوزىنىڭ تۋعان بالاسى كەلگەندەي, مەن دە تۋعان انامدى تاپقانداي زور قۋانىشتا بولدىم. مەنى ءۇيىنىڭ جانىنداعى مەكتەپتىڭ 5-سىنىبىنا ورنالاستىرىپ, كيىم كيگىزىپ, تاماعىن بەرىپ, شىن ىقىلاسىمەن تاربيەلەدى. سوندا وقىپ, ءجۇرىپ جاتتىم.
– اكەڭىزبەن قالايشا حابارلاسىپ تۇردىڭىز؟
– جاناشىر تۋىستىڭ ۇيىندە تۇرۋدىڭ ءوزى داتكە قۋات قوي. قاراشا ايىندا اكەم مەنى ىزدەپ كەلدى. ول قالادا اكەمنىڭ مۇستافا دەگەن اعاسى, ءزاينىل دەگەن نەمەرە ءىنىسى, سادۋاقاس دەگەن ناعاشىسى بار. ءار ۇيدە قوناقتاپ ءجۇرىپ, مەنى كوزىمەن كورىپ ەكى جاساپ قالدى. ول كىسى سول كەتكەندە نوبويسەل دەگەن اۋىلدا قارىنداسى بار, سونى پانالاپ بارسا, جەزدەمىز قۇستىڭ كولەڭكەسىنەن قورقاتىن كىسى ەكەن. ونىڭ اعايىندارى بوگەنباي دەگەن كىسى حالسىز سىرقات بولىپ, اكەمىز كۇندىز سول ۇيدە, تۇندە دالادا ۇيگەن مايا اراسىندا جاسىرىنىپ ءجۇرىپتى. وسى ۋاقىتتا قانپەزەر بيلىك تالاي جازىقسىز جانداردى ۇستاپ اكەتكەنى بەلگىلى. بىردە دوسى, بوگەنبايدىڭ بالاسى بارلىبايدى ۇستاپ اكەتكەندە, اكەمىزدى اللا ساقتاپ امان قالعان. سول ۇيىنە پانالاتقان بارلىباي اقىن دا قايتىپتى. اكەم ەندى جونىمەن سونىڭ جەسىرى ءجاميلانى الماق كورىنەدى. اقمولادا 10 شاقتى كۇن بولاتىنىن, وسىدان بارىسىمەن «موكشىن» كولحوزىنداعى كوپ اعايىن اراسىنا كوشەتىنىن ايتىپ, ءجۇرىپ كەتتى.
حات الىپ, حات جازىپ تۇرامىن. «مۋسيموۆ ابدىكاريم» اتىنا. جاز بولدى, وقۋىم ءبىتىپ, اكەمە بارىپ, شەشەمىزدى كورگىم كەلدى. كۇن جامانى كەتىپ, جادىراعان جاز شىقتى. 1938 جىلى مەن 6-سىنىپقا كوشتىم. ەندى اكەمدى ساعىنىپ جۇرگەن اتامدى الىپ بارىپ قۋانتايىن دەگەن ويمەن گۇرزابوي ماشينەمەن باياعى بولىس بولعان بارلىباي, ولجاباي اۋىلى قورجىنكولگە باردىم. وندا التىن كەنى بار, حالىق جاعدايى جامان ەمەس.
وسىندا اتام, كىشكەنە اعاتايىم, ءتورت باس جاقسى تۇرادى ەكەن. ءبىر ۇلى بار, اتى – عابدۋسامات, بارعانىما قۋانعاندارىندا شەك جوق. مەنىڭ تۋعان ناعاشىم قاپان دۇكەندە ىستەيدى. بارىندە ۇلكەن كىسىدەي قوناق بولىپ, جولعا شىقپاقپىز. اۋىل جانىندا ادەمى كول بار. ماڭىندا ەكى اعاش ءۇي تۇر. ونى «بارلىباي, ولجابايدىڭ ءۇيى» دەپ اتامنىڭ ايتۋىنان ءبىلدىم. جەردىڭ ادەمىسى. كىشكەنە اعاتايىم تاعى جۇرگىنشى گۇرزوبايعا مىنگىزىپ, قوشتاسىپ قالا بەردى. سول ماشينە اتامدى سىيلاپ ءبىزدى ۆوكزالعا الىپ بارىپ جايعاستىردى.
بۇل ساپار ماعان ءبىر سىن بولدى. حات ارقىلى جولعا شىعۋىم, جانىما بەلى شويىرىلعان قارت اتامدى ەرتۋىم, بۇزىق ورىس ولتىرەم دەسە, نە ىستەيتىنىمدى بىلمەۋىم – جۇرەك جۇتقاننىڭ ءىسى سياقتى. بيلەت الىپ, ەكەۋمىز ومبى باعىتىنداعى ءبىر پويىزعا وتىردىق. اتام 82 جاستا. جولدا قىزىلجارعا, ونان ومبىعا ءتۇسىپ بيلەت اۋىستىراتىنىمىزدى ايتىپ ەدىم, قينالىپ قالدى. جولدا تۇسە بەرۋگە بەلى جارامايدى. ۇزاق جولعا شىققان سوڭ كونۋىمىز كەرەك. اتامنىڭ ەكى شابادان كيىم-كەشەگى, كۇپىسى, شاپانى بار. سول جۇكپەن ءبىر قىزىلجارعا ءتۇسىپ, ونان ومبىدا بيلەتىمىزدى اۋىستىرىپ, «ۋھ» دەپ ليۋبين پويىزىنا وتىرعاندا اتام «ەندى مەن تۇسپەيمىن, وسى پويىز ساكەنىمە اپارادى» دەپ, بالاشا قۋاندى. پويىز توقتادى, ءبىز تۇستىك. تۇسەردە حالىقتان اينالايىن, ورىس-قازاق دەمەي كومەكتەسىپ جاتىر. ستانسا جانىندا ءبىر ءسۇت تاسيتىن ماشينە بۇيىرىنەن «موكشىن» دەگەن جازۋدى وقىپ قاپ, ءبىزدى الىپ كەتۋىن سۇراپ ەدىم, ونىڭ سوزىنە مەن, مەنىڭ سوزىمە ول تۇسىنە المادىق. جۇگىرىپ كوشەدەن ءبىر قازاق كەزدەسەر مە ەكەن دەسەك, ورىستان باسقانى كورە المادىق. سولاي ساندالىپ تۇرعاندا ءبىر قازاق جىگىتىن اتام ايعايلاپ توقتاتتى. اتام امانداسىپ ءبىزدى ماشينەگە مىنگىزىپ جىبەرۋىن ءوتىندى. ءوزىن «اتىم – قاسىم, «كازاحسكي» كولحوزىندا مۇعالىممىن» تانىستىرعان جىگىت ءبىزدى ماشينەگە وتىرعىزىپ, ءوزى سوندا قالا بەردى. ال بىزدە مىناۋ ورىس اپارا ما, اپارماي ما دەگەن قورقىنىش جوق. كۇن باتار ۋاقىتتا ول ءبىر ورىستىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا قالدىرىپ, ءوزى كەتىپ قالدى. مەن قالادان ءبىر قازاق كەزدەسەر دەگەن ۇمىتپەن جولعا شىقتىم. ەكى اربامەن كەتىپ بارا جاتقان جۇرگىنشىنى توقتاتىپ قايدا باراتىنىن سۇرادىم. «ەكىنشى بريگاداعا بارامىز, وندا قازاقتار تۇرادى, سوندا كۇن باتپاي جەتەمىز» دەدى ءبىر شال. مەن «مىنا موكشىن كولحوزىندا اتام بار, سونى الىپ كەلەيىك» دەپ ەدىم, شال اسىعىستىعىن ايتتى. «ەندەشە سول اۋىلعا مەنى الا كەتىڭىز» دەپ, سول كىسىگە ىلەسىپ كەتە باردىم. اتام جالعىز قالادا قالدى. مىنا شال جولدا «ۇيگە بالاما الىپ كەتەم» دەپ قورقىتىپ قويادى.
ءبىز قالاي تەز كەلگەنىمىز بىلمەي قالدىق. ءار مۇرجادا ءتۇتىن, ارىدە مالدارىن ساۋعان, ايداعان قازاقتاردىڭ داۋسى شىعادى. ولار مەنى ءبىر ءۇيدىڭ جانىنا تاستاپ كەتە باردى. اربانىڭ جانىندا تۇر ەدىم, الگى ۇيدەن جاسى ەلۋلەر شاماسىندا ءبىر قارا تورى كىسى شىعىپ, ءبىر جاس ايەل جىلاپ كەلىپ بەتىمنەن ءسۇيىپ, ىشكە الىپ باردى. «مەن ايتجامال تاتەڭمىن, داۋسىڭنان تانىدىم» دەپ ءوزىنىڭ قالاي تانىعانىن ايتتى. ۇيدە ءبارى مەنى قورشاپ الىپ سۇراپ جاتىر. مەن اتامنىڭ قالادا جالعىز قالعانىن ايتتىم. تاتەم تەز شاي اكەلىپ الدەندىردى دە, دالادا ات جەگىلىپ دايىن تۇرعانىن ايتىپ, قالەل, يماقان دەگەن جەزدەلەرىممەن قالاعا اتتاندىردى. كەلسەك, الگى ورىستىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا اتام جوق. ەندى سول ۇيدەن سۇراپ ەدىك, سول ورىس مەن كەتكەن سوڭ اتامدى ۇيگە كىر شاقىرىپتى, ونى ول كىسى تۇسىنبەگەن. ول ورىس قالانىڭ شەت جاعىندا تۇراتىن ءبىر نوعايدى الىپ كەلىپ تۇسىندىرەدى.
سودان نوعاي ۇيىنە اپارادى. اتامدى سول ۇيدەن تاۋىپ, ءبارىمىز شۇكىرشىلىك قىلدىق. الگى نوعايدىڭ ەكى بولمە اعاش ءۇيى بار ەكەن. ءۇيدىڭ ءىشى دە, سىرتى دا تاپ-تازا, اتامدى اپپاق توسەككە جاتقىزىپ قويىپتى…
ءتۇن قاراڭعى, اتامدى كيىندىرىپ ارباعا وتىرعىزىپ, جولعا شىقتىق. ەكى اربادا – اتام ەكەۋمىز, اربالار بىرىنەن ءبىرى وزىپ, اكەمدى قۋانتۋ ءۇشىن اسىعىپ كەلەمىز. اۋىل جانىنا جاقىنداعاندا ادامدار ۋ-شۋ بوپ الدىمىزدان شىقتى. اتام ەكەۋمىز قالاي ەستىدى دەپ تاڭ قالدىق. ءبىز بىلاي كەتكەندە, ءبىر ادام سالت اتپەن ءسۇيىنشى سۇراپ بارادى. سول توپتىڭ ىشىندە ەكى قولىندا ەكى بالداعى بار اپپاق بولىپ اكەم تۇر. اربادان سەكىرىپ ءتۇسىپ قۇشاقتاسىپ جاتىرمىز. اتام جىلاپ «امان كورگەنىنە شۇكىرشىلىك» دەيدى. جاڭا انامىز ءجاميلا كۇمىستەن شاشۋ شاشىپ جاتىر. «وسى كىشكەنتاي بالام الىپ كەلدى. اتقوسشىم دا وسى. اينالايىن قىزىم ساكەنىمە الىپ كەلدى. شۇكىرانا, ءتاۋبا!» دەپ جولداعى بولعان-كورگەندەرىن ايتىپ, ءسوز جەتكىزە الماي جاتتى. ول ۋاقىتتا اقمولا الىس دەپ ەسەپتەلىنەدى. «وي, قۇداي-اۋ, قالاي كەلدى؟» دەپ تاڭدانىپ جاتىر. مەن دە ءوزىمدى ۇلكەن كىسىدەي سەزىنىپ تۇرمىن. 14-اق جاستاعى بالانىڭ 82-دەگى قاريانى الىپ كەلۋى – ءبىر ماقتانىش-اق.
– ومبى جاعىنداعى ەل اكەڭىزدىڭ قادىرىن ءبىلدى مە؟ باعالاي الدى ما؟
– وي, اينالايىن, بىلمەگەندە شە؟! قانشا قيىن بولسا دا, يماندى ادامنىڭ اتى – يماندى ادام, ساۋاتتى ادامنىڭ اتى – ساۋاتتى ادام. ونىڭ ۇستىنە بۇل كەزدە اكەمنىڭ اتى, ءبىلىمىنىڭ دابىسى ءبىراز جەرگە بارىپ قالعان. بىراق, «بىلمەگەندەي» بولادى. سول ارقىلى اكەمدى سىيلايتىنىن اڭعارتادى.
اتام جاڭا جەردە بەلى جاراماسا دا, قاراپ وتىرۋدى ۇناتپادى. ەسىكتىڭ الدىنا جايعاسىپ, اعاشتان قاسىق, اياق, وجاۋ, استاۋ جاسايدى, بەس ۋاقىت نامازىن ۇزبەيدى, قولىندا – كىتابى, ءجۇرىس-تۇرىسى بايسالدى.
«موكشىن» كولحوزىندا بالاسىنىڭ اماندىعىنا كوزى جەتىپ, ءبىراز ماۋقىن باسقان سوڭ, اتام «ەندى ۇزاتقان ەكى قىزىم بار, سولارعا بارايىن» دەپ رۇقسات سۇرادى. اكەم: «قىس بولىپ قالدى, جازدا بارارمىز» دەپ ەدى, اتام: «اجال ءناۋباتى جاقىن سياقتى, سولاردى دا ءبىر كورىپ قالايىن» دەپ ءبىر كەستى.
اكەم ءبىرسىپىرا جاسقا كەلسە دە اتاما «مىناۋىڭىز دۇرىس ەمەس» دەپ ءبىراۋىز قارسى كەلمەگەن. «ەندى جولداسىڭ كىم بولدى؟» دەپ ەدى, اتام: «ماعان ۇكىجانىم جولداس بولادى» دەدى.
1938 جىلى قاراشا ايىندا جولعا شىقتىق. اكەم رازەزدەن ءبىزدى ءبىر پويىزعا مىنگىزىپ, قوشتاسىپ كەتە باردىق. ومبىعا تۇندە جەتتىك. ۆوكزالعا ايالداپ, تاڭ اتا ترامبايعا وتىرىپ ومبىنىڭ كازاچي بازارىنا تۇستىك.
كۇن جەكسەنبى. جان-جاقتان كولحوزدان ەت, اعاش, ءشوپ ساتا كەلگەن قازاقتار كورىنەدى. سولارمەن اتام تاياققا سۇيەنە ءجۇرىپ سويلەسىپ, ءبىر پار ات جەككەن قازاقپەن قاراتالعا جەتەتىن بولىپ كەلىسىپتى. ون شاقتى پار ات جەككەندەر بىرىنەن ءبىرى وزىپ تاڭ سالقىنىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. بىردە الگى اتقوسشىمىز «اقساقال, اڭگىمە ايتىڭىز جول قىسقارسىن. قايدان كەلەسىز؟» دەدى. اتام كوپ سويلەگەندى ۇناتپايدى. «اقمولادان! اتقوسشىم, جانىمداعى جولداسىم – مىنا بالام» دەپ قويدى. كۇن سۋىق, قىس جاقىندىعىن سەزدىرىپ تۇر. ءار اربا ءار اۋىلعا ءبولىنىپ, ءبىز تاعى 2-3 پار اتتىمەن ساعىناي اۋىلىن باسىپ قاراتالعا كۇن باتقاندا جەتتىك. الگى ءبىز وتىرعان اربا ءبىر ءۇيدىڭ جانىنا توقتاپ, «اقساقال ىزدەپ كەلە جاتقان ءۇيىڭىز وسى» دەدى. ۇيدەن «وي, جارىقتىق, قالاي كەلدى» دەپ قۇدالار ءتۇسىرىپ الدى. ۇيدەن جىلاعان داۋىس شىقتى. الگى ىزدەپ كەلگەن تاتەم الدىمەن اتاما, سوسىن ماعان كورىسىپ, جىلاپ امانداستى. اتامنىڭ ۇلكەن قىزى – راحيما, جەزدەمىز – قوجاحمەت. ول – سول كولحوزدا باستىق. كارى اكە-شەشەسى, اۋىلدىڭ ءبىرسىپىرا ادامدارى جينالىپ, اياعىن باسالماي ءجۇرىپ قالاي كەلگەن دەپ اتاما تاڭ قالىسىپ جاتتى. ءبىز ءبىراز وتىرعان سوڭ ءبىر ۇلكەن قويدى الىپ باتا جاساتىپ اكەتتى. قازاق داستۇرىمەن قوي سويىلىپ, باۋىرساق ءپىسىرىلىپ, شاي كەلدى. مەن شاي ىشكەن سوڭ ۇيىقتاپ قالىپپىن. اتامدار قاشان جاتقانىن بىلمەيمىن.
ول اۋىلدا ءار كۇندە ءبىر ۇيدە قوناق بولىپ, اكەمدى, اتامدى وتە جاقسى كورەتىن ساعىناي اۋىلىنداعى دوسكەيدىڭ ۇيىنەن شاقىرتۋ الدىق. ولار دا جانى قالماي كۇتتى. سول تاتەمدە ەكى اي بولىپ, اتام ەندى كىشى قىزىنىڭ ۇيىنە اپارۋدى ءوتىندى. الگى اپايدىڭ جاسى 60-تارعا كەلگەن قايناعاسى قاجاحمەت بىزگە اتقوسشى بولىپ, پار ات جەگىپ شانامەن كۇن سۋىقتا تالاي اۋىلداردان ءوتىپ ەسەنگەلدى اۋىلىنا باردىق. قالىڭ كيىنگەنبىز. كۇن ەكەنتى كەزى بولۋ كەرەك, اۋىلدىڭ ورتا تۇسىنداعى ەكى بولمەلى اعاش ۇيگە توقتادىق. ول – ماحمەت جەزدەمىزدىڭ ءۇيى, اپايدىڭ اتى – قاليماش. 17 جاستا-اق. الدىمىزدا عانا بوسانىپتى.
انا اۋىلداي مۇندا ءبىزدى ەشكىم شاقىرعان جوق. حالىق پەشكە سابان جاعادى. ناندى دا, ەتتى دە سابانمەن پىسىرەدى. ۋاقىتتارىنىڭ كوبى سوعان كەتەدى, تەزەكتى اندا-ساندا عانا جاعادى ەكەن. سول اۋىلدان ءبىر اي شاماسىندا قايتپاق بولىپ ەدىك, جەزدەم كۇندە ەرتەڭمەن ۋاقىتتى سوزا بەردى. ءوزى – مۇعالىم, ماعان «ۇيىڭە حات جازبا, حات جازساڭ سول حات ارقىلى تاۋىپ الادى» دەپ كەتەدى. اتام ماعان «لاۋ جالدا» دەيدى. مەنىڭ ءتىلىمدى كىم الادى, قىس ىشىندە ءبىزدى كىم اپارادى؟ سولاي جۇرگەندە, اتام اۋىردى. مەن ءبىر كۇنى جاسىرىنىپ حات جازدىم. ول ۋاقىتتا پوشتا جامان, مەنىڭ جازعان حاتىمدى ءبىر اي دەگەندە الادى. ساراحمەتتى كيىز توسەك سالىپ جالداپ جىبەرەدى, مەن تاعى حات جازدىم. اتام كۇندە مازاسىن العان سوڭ, الگى جەزدەمىزدىڭ ءىنىسى قىرىقبەس دەگەن كىسى شانا-سايماندارىن دايارلاپ, توسەك سالىپ, ءۇستىن شاتىرلاپ جولعا دايارلاپ, ناۋرىزدا جولعا شىقتىق. اتامدا حال جوق, سىرقات جەڭگەن. الگى ۇلكەن اپايدىڭ ۇيىنە كەلدىك. اتام كەيدە ەسىن بىلەدى, كەيدە ەسىن بىلمەيدى, ەسىل-دەرتى – اكەمدى ءبىر كورىپ ءولۋ. وعان جەتۋ-جەتپەۋىن ءبىر ءتاڭىرى بىلەدى. الگى كىسى 2-3 كۇن قونىپ, بىزبەن قوشتاسىپ كەتە باردى. حال بىلۋشىلەر ازايمادى: ساعىناي اۋىلى اعىلىپ جاتتى. الگى دوسكەي اعاي كۇنى-ءتۇنى اتامنىڭ جانىندا بولدى. اتام 1939 جىلى 10 ناۋرىزدا, جۇمانىڭ تاڭىندا قايتىس بولدى. ساعىناي اۋىلىندا جەرلەدىك. اكەمدى (بالاسىن) كورۋگە اللا ءناسىپ ەتپەدى. جەرلەپ قويعاندا, اكەم دە, الگى ساراحمەت تە كەلدى. جەتىسىن بەرگەن سوڭ اۋىلعا قايتتىق.
– بۇدان كەيىن سوعىس جىلدار دا جاقىنداپ قالدى ەمەس پە؟ سول كەزدە قايتتىڭىزدەر؟
– مەن ءۇشىن ول ۋاقىتتىڭ ءاربىر جىلى سان جىلعا تاتيدى. ويتكەنى, اكەم دە, ءبىز دە قاشىپ-پىسىپ جۇردىك قوي. اتام ەكەۋمىز كەتكەندە «موكشىن» كولحوزىنداعى تۋىستار «جاڭاجول» دەگەن كولحوز اشىپ, ءبارى سوندا كوشەدى. جانىندا اۋىل «كازاحسكي», وندا 90 ءۇي كەرەي تۇرادى. ءۇشىنشى اۋىلدا سانازار قانجىعالىسى تۇرادى. ءبىز قانجىعالى ىشىندە قوجىمبىز. دوسكەي دەگەن كىسىنىڭ ەكى بولمە ءۇيىنىڭ ۇلكەن بولمەسىندە ءبىز تۇرامىز. ساراحمەت دەگەن كىسى – ءۇش باس, ءبىز دە ءۇش باسپىز. ول كىسىنىڭ ەكى ايەلى بار. ۇلكەنىنىڭ اتى – ايشا. ول ءومىرى پۇشپاعى قاناماعان ادام ەكەن. ەكىنشىسىنىڭ اتى – شاربان. ول كىسىنىڭ ايتباقى دەگەن بالاسى بار. ول مەنىڭ حامات باۋىرىممەن بىرگە ورىنبوردا وقيدى. شارباننىڭ كەلىنى بار, اتى – شاحاتان, ونىڭ جالعىز قىزى – شايكەن. بۇلار – قاراتون كەلىندەرى. اينالاسىنىڭ ءبىرىن اشتىق جالماپ, كۇيەۋلەرى ءولىپ, وزدەرى سول «جاڭاجولدا» تۇرادى. اكەمە تۋعان باۋىرلارىنان ارتىق جانى اشيدى. ايشا سول دوسكەيدىڭ ايەلى ولگەن ءبىر ۇلىنا كۇيەۋگە شىقتى. ءوزى سونداي پىسىق ەدى, 44 جاسىندا ۇل تۋدى.
قانشاما جان ءبىر ۇيدە تۇردىق. مەن سولاردىڭ نيەتىنىڭ كەڭدىگىنە تاڭعالام, «مىناۋ مەنىكى, مىناۋ سەنىكى» دەگەن جوق, سونداي تاتۋ-ءتاتتى ءجۇرىپ جاتتىق. سول ۇيدە 1939 جىلى كوكتەمدە ءامينا ءسىڭىلىم دۇنيەگە كەلدى. كىندىك شەشەسى – سول ايشا ناعاشى اپام.
اكەم سول كولحوزدا قايدا جۇمساسا, سونى ىستەيدى, قولىنان ءبارى كەلەدى. ءامينانىڭ سوڭىنان ءىنىسى دۇنيەگە كەلىپ, قۋانىشىمىزدا شەك جوق. سول جىلى مەن وقۋعا بارماي باۋىرلارىمدى كۇتتىم. اكەم قامىت, اربا, شانا دايىندايتىن ۇستا دا بولدى, ەتىك تە تىكتى. سول جىلى 10 سىنىپتى بىتىرگەن احمەت دەگەن جالعىز باۋىرىن جىبەرىپ, ورىنبوردان حامات پەن ايتباقىنى الدىردى. ەكەۋى دە سۇيرىكتەي جىگىت بولىپ ءوسىپتى. حامات كولحوزدا بۋحگالتەر بولىپ ىستەدى. وكىنىشكە قاراي, ايتباقى وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ جاستاي قايتتى.
مەن ساعىندىرىپ كەلگەن ءسابيدى كۇتىپ, ەڭبەگىم جاندى. ول اياعىن باستى, سويلەپ تە كەتتى. 6 جىل كورمەگەن ساعىنعان باۋىرىم كەلىپ, ءۇي دە, دالا دا قۋانىش كەرنەگەن جىل بولدى.
تامىز ايىندا مەنى وقۋعا حامات اپارىپ سالماق بولدى. اكەم ءبىزدى پويىزعا مىنگىزىپ جىبەردى. ءبىز اقمولاعا كەتتىك. جالعىز باۋىرىم جانىمدا, مەندە ەشقانداي وي جوق. مۇندا ناعاشى اپامنىڭ قولىندا 7-سىنىپقا وقۋعا كىردىم. باۋىرىم اۋىلعا كەتكەن سوڭ ءبىرتۇرلى جۇرەگىم اۋىرىپ ءجۇردى. تۋىستارىمنىڭ كوزىندە الالىق بولماسا, كوكىرەگىندە الالىق جوق. باسقانى بىلمەيمىن, مەنىڭ ناعاشى اپام ءۇيى توقشىلىق. سولاي جۇرگەندە قامزە جەزدەمىزگە پوۆەسكە كەلىپ, فين سوعىسىنا الىندى.
اقمولادا ءزاينىل ايتجامال تاتەمنىڭ اعاسى, نەمەرە اعاي تۇردى. «مەنى دە اسكەرگە الىپ كەتسە, جەڭگەڭ جالعىز قالادى» دەپ, مەنى شاقىردى. مەن سول ۇيگە باردىم. ول اعاي ناۋبايحانادا ىستەيدى, مەن بارعان سوڭ ول دا اسكەرگە الىندى.
ۋاقىتى كەلىپ كاكىمدى اسكەرگە جونەلتتىك. ارتىندا جاس جەڭگەمىز قالا بەردى. ءۇيى ونى قىزىنداي قىلىپ ۇستاپ وتىردى. سوعىستان اعامىز كەلمەدى. ءشاربان 1946 جىلى عانا كۇيەۋگە شىقتى. 1941 جىلى كوشە تولعان اسكەر. ءبىزدىڭ مەكتەپتە مۇعالىمدەر مەن ۇلدار اسكەرگە شاقىرىلىپ, قىزداردى فزۋ-عا اللا باستادى. مەن ومبىداعى ۇيگە كەتتىم. شەشەم تالاي ادامدار قۇدا تۇسەمىز دەپ كەلىپ جاتقانىن ايتتى. اكەم «بالام ءوزى بىلەدى» دەپتى. تۇسپالداپ «مىنا اۋىلدا كارىم دەگەن جيەنىمىز تۇرادى, نەگىزى – ساقال كەرەي, بالاسى – جاقسى جىگىت» دەپ حابار جەتكىزدى. «وقۋعا بارماي-اق قوي» دەدى. سوعىستان ءتۇڭىلىپ, قورقۋ ءسوز ايتقاندار كوبەيە باستادى. ەكى اۋىل جاقىن, بولاشاق قايىن اتام كۇندە اكەممەن سويلەسىپ, اقىلداسىپ, وتباسىمىزدى دا, مەنى دە ۇناتقانعا ۇقسايدى. بىراق جاز شىعا ماعان «جالعىز ءىنىم – كىشكەنە اعاتايىڭا بارىپ كەل» دەپ, پويىزعا مىنگىزىپ سالدى. مەن اقمولا باردىم, تۋىستاردا بولدىم, ءبارى جىلاعان-سىقتاعان, قاباعى اشىق, كۇلگەن ءبىر ادامدى كورمەدىم. 1942 جىلدىڭ باسىندا كىشكەنە اعاتايىم اسكەرگە الىندى. الدا نە قيىندىق تۇرعانىن بىلمەيمىز, التى ايلىق قىزى مەن جيىرما جاستاعى جەڭگەم ۇشەۋىمىز قالا بەردىك. كۇنى-ءتۇنى جىلاۋ. جالعىز ءبىز ەمەس, ەل جىلاۋلى. ۇيدەن دە, كىشكەنە اعاتايىمنان دا حات الىپ جاتامىز. تاماق جوقتىڭ قاسى, كيىمىمىز دە جۇقا, كۇن سۋىق. سودان ءالى سوعىسقا اتتانا قويماعان كىشكەنە اعاتايىمدى ىزدەپ شىقتىق. جولىقتىق. اعاتايىم ءبىر ستانسا شىعارىپ سالام دەپ بىرگە شىقتى. مەنى ۇلكەن كىسىنى شىعارىپ سالعانداي جىلاپ قالا بەردى. الداعى ستانساعا كەلدىك, اعاتايىم وكىرىپ جىلاپ تاعى ەكىنشى ستانساعا كەلدىك, جىلاعاندا ادام شىداپ تۇرار ەمەس. ول كىسىنىڭ سول كۇنى قوشتاسىپ جىلاعانى مەنىڭ كوز الدىمدا تۇر. ول ءبىزدىڭ ەڭ سوڭعى كورىسۋىمىز بولدى.
بالالىق شاقتا ادام ەشتەڭەدەن تايسالمايدى ەكەن عوي. مەن سولاي كەلە جاتىپ ۇسۋگە جاقىنداعاندا ءوز ستانسام دوگوگيندى تاني كەتىپ, سەكىرىپ ءتۇستىم. جان-جاعىما قاراسام, مەنى كۇتكەن كىسى كورىنبەيدى. ءبىر ورىستىڭ قاتىنى مەنى كورىپ, ۇيىنە الىپ بارىپ حاماتتىڭ حاتىن بەردى. مەن الا ساپ وقىدىم. اعام مەنىڭ الدىمدا عانا كەتىپتى. «ءبىز عالىمجان ۇيىندە بولامىز, بۇگىن تۇندە جونەلتەدى» دەپتى. ول حاتتا سحەما سىزىپ, جولدا قانداي قالانى باسپايتىنىنىن, ەسكى مايا, جاڭا مايا, قانداي اعاشتارعا دەيىن بارىن سۋرەتشىدەي جازىپ كەتىپتى. ەرتەسىنە قولىمدا كىشكەنە شابادانىم بار, اميناعا دەپ اقمولادان العان ءبىر سيىر ويىنشىعىم بار, جولعا شىقتىم. كۇن بوران. اداسام دەگەن ويدا جوق. ۇلكەن دومباي دەگەن مەكەنگە جەتتىم, كوشەدەن ۇن ۇكتىرۋگە بارا جاتقان ەكى شانادا قازاقتاردى كورىپ توقتاتتىم. زور دەنەلى شالعا «مەن ەسىلدەن كەلەمىن. «جاڭا جولداعى» ابدىكارىم دەگەن كىسىنىڭ قىزىمىن» دەدىم. ول: «وتىر شاناعا, كۇن بوران, ەشقايدا كەتپە, قازىر وسىنداعى ءبىر تامىرىما ۇن ۇكتىرىپ العان سوڭ بىرگە كەتەمىز» دەدى. بىتىرگەن سوڭ جولعا شىقتىق. جولدا قاراساق, سوڭىمىزدان ءبىر شانا قۋىپ كەلەدى. اۋىلداعى ساكەن دەگەن كىسى ەكەن. ايتەۋىر نە كەرەك, اقىرى اكەم, اپام, حاماتىم, ءامينام – بارىمەن كورىسىپ, ماۋقىمىز باسىلدى. حامات ەكەۋمىز ۇلكەن بولمەدە, مەن – كەرەۋەتتە, ول جەردە جاتتى. ءامينام مەنىڭ قويىنىما جاتتى. اڭگىمەمىز تاۋسىلمايدى. سول كەزدە اكەمنىڭ قۋعىنداعى حالىنەن ءسال بوسادىق, ءوزارا كورىستىك دەپ جۇرسەك, حاماتىمىزبەن سوڭعى ءبىر ديدارلاسۋلار ەكەنىن سەزبەپپىز عوي…
اڭگىمەنىڭ ءبىر ۇشى كەرەيدەگى عالىمجانعا, مەنىڭ بولاشاق جۇبايىما بارىپ ءتيىپ جاتادى. مەن الداعى وقيعانى شىن سەزىندىم دەي المايمىن. حاماتىم ول تۋرالى «ءوزى وتە پىسىق, اشىق سويلەيدى, بىراق مىنانداي قىزىقتارى بار» دەپ كۇلىپ تە قويادى. سوندا حاماتىم ەكەۋمىز بالا بولىپ قاعىسۋدى بىلمەدىك. ەكەۋمىز وڭاشا قالساق, سىرلاسىپ, ءتۇسىنىسىپ, وسى باقىتىمىزدان بىرەۋ ايىراتىنداي مۇڭداسۋشى ەدىك. اعام كوزى اشىق بولسا دا, مەنىڭ ايتقانىمدى «زاڭ» دەپ, «ءبىزدىڭ ستالين ايتتى – بولدى» دەپ وتىراتىن. قايران باۋىرىم-اي, قارىنداسىن, تۋعانىن سەندەي باعالاعان جان تۋار ما ەكەن؟.. يمانى سالامات بولسىن, جانى پەيىشتە شالقىسىن!
– قۋعىنداعى عىلمانيدىڭ كوڭىلى جايلانعان كەزى دە بولعانىن جۇرت ءبىلسىن, اپا, وسى عالىمجان اتامىزعا تۇرمىسقا شىعاتىن كەزدەگى قايتالانباس جايلاردى ايتىڭىزشى.
– قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى قاي زاماندا بولسىن ەلدىكتىڭ ارقاۋى عوي. شىنىندا سول ۋاقىتتا اكەم داستۇرگە ساي «قىز – ءورىس» دەپ, بولاشاق قۇدالارىنىڭ نيەتىن قولدادى.
1942 جىلى 7 ساۋىردە كەشكە كۇيەۋ جاق كەلەتىنى حابارلاندى. اپام ۇستىمە اقتان ەكى جەردەن جەلبىرەۋىك سالىنعان كويلەك, كۇمىسپەن كومكەرىلگەن قامزول كيگىزدى. بۇل بوي جەتكەلى ءبىرى العاش قازاقشا كويلەك-كامزول كيۋىم. قۇلدىراڭداعان ءامينام جانىمنان شىقپايدى. تۇرمىستىڭ تالاي سوقپاعىنا تۇسكەن اتا-انام ءبارىن ماعان بەرەر ەدى, بىراق وزدەرىندە جوقتىڭ قاسى.
كارىم اتام دا ءجيى-ءجيى كەلە باستادى. عالىمجان ليۋبيندە اسكەري بولىمدە. اتام ونى ءۇش كۇنگە سۇراپ الىپ, مەنى قايتسە دە الىپ كەتۋدى ويلاپتى. ول كىسى «بۇگىن كەشكە الىپ كەتەمىز» دەپ اپاممەن كەلىسىپ كەتىپتى.
سول ەكى ارادا «قىزىمىزدى كەرەيگە بەرمەيمىز» دەپ ءوز اۋىلىمىزدان پىسىقتار شىعادى. «بەرمەسە اكەسىن ۇستاپ بەرەمىز» دەگەن وسەك تە ايتىلادى. كۇيەۋلەر سول اۋىلدا سەيتشاپان اتامنىڭ ۇيىنە تۇسەدى. سوندا ءبىراز قانجىعالىلار جينالىپ ايتىسىپ-تارتىسىپ جاتقاندا, مەنىڭ مۇباراك دەگەن قۋ قاينىم شىعىپ كەتىپ, ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ, اپام مەن ءامينا ۇشەۋمىزدى ءۇيدىڭ جانىنداعى قالىڭ اعاشقا شىعاردى. سوندا تۇرعاندا الگى قاينىم ات شاناسىمەن اعىزىپ كەلىپ ءبىزدى مىنگىزدى دە الا جونەلدى. ونىڭ كەتكەنىن سەزىپ بۇلار دا شىعادى. ءبارىنىڭ شاناسىندا مەنىڭ قانجىعالىمنىڭ ءبىر-ءبىر جىگىتى وتىرىپ, اۋىلدان شىققان سوڭ ءتۇسىپ قالادى. ولار ەندى تاڭ اتقانشا ءبىزدىڭ ءۇيدى كۇزەتەدى. كەلىن العانداردا ەس جوق, جارىسىپ وتىرىپ كەرەي اۋىلىنا كەلدىك. «كەلىن كەلەدى» دەپ ۇيقى جوق, ۋدا-شۋ. ءبىز شانادان تۇستىك, مەنىڭ باسىما پايى شاپان جاۋىپ, ءبارى شاشۋ شاشىپ جاتىر. ۇيگە كىرگەن سوڭ وتقا ماي قۇيعىزىپ ويىندارىن جاساپ, مارە-سارە بولدى. اتام «تاڭ اتا ات جەگىپ قويامىن» دەپ حابارلاپتى. وتە اقىلدى, ساق كىسى ەدى. بويى ۇزىن, اققۇبا جۇزىنە دەنەسى ساي ەل اقىلشىسى بولاتىن. سول اتامنىڭ كەڭەسى بويىنشا ەكى جاعىمدا ەكى قىز بار, بىرگە شىعىپ جەگۋلى اتقا وتىردىق. سودان بەس-التى ات جەككەن شانا بىرىمەن-بىرىمەن جارىسىپ جولعا ءتۇستى. وسى كەزدە جىلقىشى مۇسا مەنى تانىپ, اۋىلعا حابارلايدى. ول ارادا ءبىز شۋلاەۆكاعا جەتىپ, جەرگىلىكتى كەڭەستىڭ زاگسىنە تىركەلىپ, اۋىلعا قايتتىق.
اتام 5-6 اي ءجۇرىپ برونمەن كولحوز توراعاسى رەتىندە امان قالدى. بۇلاي قالعان وعان دا وڭاي سوققان جوق. تەحنيكا كەم, ءبارىن قولمەن ىستەيدى, ەلدە ازاماتتار جوق. بارلىق جۇمىستى شالدار, بالالار, ايەلدەر ىستەيدى. باقىتىمىزعا سول جىلى بيداي جاقسى شىعىپ, نورماسىن ءبىرىنشى بولىپ ورىنداپ, ومبىدان ۇكىمەتتىڭ سىي-سياپاتىن الىپ كەلدى.
ءبىز «ەسىمسەيىتتەن» كوشىپ, 1943 جىلى اعاش ۇيگە شىقتىق. سول جىلى كوكتەمدە كۇلبايسا دەگەن قىزىمىز دۇنيەگە كەلدى. بەيشارا ءبىر جارىم اي تۇرىپ شەتىنەدى. كىشى ەنەم دە بوسانىپ, قايىربەك دەگەن ۇل تاپتى. مەن تۇسكەندەگى ۇلى دا, مىنا قايىربەك تە قىزىلشادان قايتتى.
1942 جىلى تامىزدا جالعىز باۋىرىم حاماتتى اسكەرگە الدى. حات كەلىپ تۇردى. ستالينگرادقا توقتاعانىن بىلدىك. 1943 جىلى كىشكەنە اعاتايىمنان «قارا قاعاز» كەلدى. مىنە, تاعدىردىڭ ءىسى. ەكى رەت جارالانىپ گوسپيتالگە ءتۇسىپ, ۇشىنشىسىندە حابار-وشارسىز كەتتى. سولاي-سولاي قيماس باۋىرلاردان ايىرىلدىم. حاماتىم 19-اق جاستا عانا ەدى. كىشكەنە اعاتايىمدى 40 جاسىندا جوعالتتىق. قايران باۋىر, «ءولدى» دەۋگە اۋىز قيمايدى.
سول جىلى ەگىز قوزىداي بولىپ جۇرگەن قورلىعايىندى جوعالتتىم, قىرشىن ايىرىلىپ مۇباراك قاينىم قالدى. رۋحىنا اللا راحمەت ەتسىن! سول ۋاقىتتا اسىل كيمەدىك-اۋ دەپ ويعا دا كەلمەيدى. مەنىڭ بۇل قاينىم دا اللا بەرسە وسىعان بەرەتىندەي ادام ەدى. مەن اسىل قايىندارىمدى ماقتاپ ءتىلىمدى جەتكىزە المايمىن. ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەي سىيلاستىق. ەل بۇل قاينىمدى «ۋكاز اتامنىڭ ءوزى» دەپ اتايتىن. اجال ءناۋباتى جاقسىلارىمىزدى, قيماستارىمىزدى ارامىزدان الىپ كەتتى. ەسكى كوز الدىڭنان شىن ىقىلاسىمەن قارسى الاتىن ەدى. اللانىڭ جازعانىنا امال بار ما؟..
– سوعىس جىلدارى ي.ۆ.ستالين دىنگە ءبىرشاما ەركىندىك بەردى. ويتكەنى, اسكەريلەر مەن تىلداعى حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ قاجەت بولدى. بۇل ساكەن قالپەنىڭ اقتالۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى مە؟
– قايداعى اقتالۋ؟.. 1944 جىل وزىمەن-ءوزى, تىپ-تىنىش «سەن تيمەسەڭ, مەن تيمەن» دەپ, كولحوزدا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اكەجانىمدى ءوزىمىزدىڭ سورلى بىرەۋ ىشىنە سىيماي كورسەتىپ, ءبىراز جاسقا كەلگەندە تاعى دا ورنىنان قوزعادى. مەن وعان بارىپ, ولار ماعان كەلىپ ماۋقىن باسىپ جۇرگەندە اكەم تاعى اۋىلدان, ءوز ۇيىنەن كوشەتىن بولدى. ايتپەسە, مىنە-مىنە ۇستالىپ, تۇرمەگە جابىلار ەدى. ونىڭ ارعى جاعى نە بولارىن ەشكىم بىلمەيتىن. سوعىس زامانىندا اتىپ تاستاۋى دا مۇمكىن-ءدى.
بىراق, قاي كەزدە دە اكەمنىڭ رۋحى كۇشتى بولدى. بۇل ونىڭ كەزىندە حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان, كەيىن كىتاپ بولىپ باسىلعان ولەڭدەرىنەن دە كورىنەدى.
تۋكالادا قانجىعالىلار مۇنى ەستىپ, حانان دەگەن كولحوز باسقارماسى ەكى اربامەن كىسى جىبەرىپ كوشىرىپ اكەتتى. توركىنىم ەنشى دەپ ءبىر قۇناجىنىن بىزگە تاستاپ كەتتى.
ءبىز سول اۋىلىمىزدا ءجۇرىپ جاتتىق. 1944 جىل 23 تامىزدا ءزاينىش دۇنيەگە كەلدى. كۇزدە اكەمە قاتىستى الگى اڭگىمە باسىلدى-اۋ دەگەندە عالىمجان ەكەۋمىز قولىمىزعا ءزاينىشىمىزدى الىپ ەكى جاقسى ات جەگىپ تۋكالاداعى قانجىعالىدا تۇراتىن اكە-شەشە مەن باۋىرعا تارتتىق. ساعىنعان اكە-شەشەمىز ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزگە زور قۋانىپ قالدى. ول كىسىلەرگە ءۇمىلدىڭ اناسى نازىم جەڭگەي ءۇيىنىڭ ۇلكەن بولمەسىن بوساتىپ, وزدەرى اۋىز ۇيگە شىققان ەكەن. ول كىسىنىڭ كۇيەۋى جوق, ەكى قىزى, ءبىر ۇلى بار. ءۇي ءىشى, ءۇستى-باسى تاپ-تازا, سونداي جيناقى, ساپ-سالماقتى جان ەدى. قالىڭ اۋىل ءبارى شاقىرىپ قۇرمەت ەتىپ جاتىر. اكەم جارىقتىق وسى قۇرمەتتىڭ بارىنە مىنەزىمەن, قاسيەتىمەن جەتكەنىن سەزەتىن ەدىم. ايتپەسە, «قاشقىن», «باسقا اتپەن جۇرگەن ادام» دەگەننىڭ ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءوزى-اق كەز كەلگەن كىسىنى ءدىر ەتكىزبەي مە؟ جوق, جاقسى ادامدار جاقسىلىققا, جاقسى كۇندەردىڭ كەلەتىنىنە سەنگەن. وسىنى ويلاپ, اللاعا مىڭ شۇكىر ايتقىڭ كەلەدى.
بۇل ەل اكەمدى سىيلاعانى سونشا, «اللا جولىمەن جۇرگەنىڭىزدىڭ ءوزى جۇمىس» دەپ قارا جۇمىسقا شىعارماپتى. مالىنا ءشوپتى دە ءۇيىپ بەرىپتى. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ توبەمىز كوككە جەتتى دەسەك ارتىق بولماس.
ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن اكەجانىمنىڭ ىشتەي قايعىسى جويىلماسا دا, سىرتتاي قايعىسى جوق دەۋگە بولاتىن. ءبىز مۇندا ءبىراز كۇن جاتىپ قالدىق. ەندى ەرتەڭ كەتەمىز دەپ, اكە-شەشەدەن رۇقسات الدىق. كۇن بوران. باسقارما حانان اڭقۇمار, كوپشىل كىسى ەكەن. عالىمجانعا «كوك بيەنىڭ قىزىعىن ءبىر كورەيىك» دەگەنى-اق مۇڭ ەكەن, ول جارايدى دەپ ۋاعدالاستى. ءسويتىپ قىستىڭ كوزى قىراۋدا قاسقىر مەن تۇلكى قۋىپ, كەتە باردى. ولار قاس قارايا ءبىر تۇلكى, ءبىر قاسقىر سوعادى دا اۋىلعا ولجالى ورالادى. اڭشى جىگىتتەر عالىمجانعا قاسقىردى, حانان اعاعا تۇلكىنى بايلايدى. ۇيگە كەلگەن سوڭ عالەكەڭ قاسقىردى تۇرعىزىپ قويىپ سويىپ, تەرىسىن الدى. تاڭنان اكە-شەشەمەن, نازىم جەڭگەيلەرمەن قوشتاسىپ, باۋىردى ءسۇيىپ, جولعا شىقتىق. كوك بيەمىز جارىقتىق جەلە جورتىپ قاس قارايا اۋىلعا قۋانىش جولمەن ۇيگە كەلدىك. ءبارى قايىرلى بولسىن ايتتى. «وي, عالىمجان قاسقىر سوعىپ اكەپتى» دەسىپ جاتتى.
– بار قيىندىق ارتتا قالىپ, ەل ءسوزى مەن ۋاعىزىن اڭساعان عۇلاما س.عىلمانيدىڭ حالىق الدىنا اشىق شىققان كەزى تۋرالى ايتىڭىزشى.
– 1945 جىلى ماۋسىم ايىندا اقمولاداعى مۇستافا اعاي مەن ءتۇپ ناعاشىلارىمىز ستالين پارمەنىن پايدالانىپ ەلگە بارىپ, اكەمنىڭ ءوز اتىنا پاسپورت الىپ, ۇلكەن ءبىر قۋانىشقا كەنەلتتى. ادىرا قالعان باقىت قايتا كەلىپ قونارىن كىم ويلاعان؟ ارينە, مۇنىڭ ارعى جاعىندا حالىقتىڭ اق نيەتى, اكەمنىڭ كۇنى-ءتۇنى حاققا جالبارىنۋى, يماندى قاۋىمنىڭ ۇستاز ىزدەۋى, ءدىني ورتانىڭ جەتەكشى اڭساۋى سياقتى ءىزاشار ارماننىڭ تۇنىپ تۇرعانى ءسوزسىز.
مەن سوندا ءبىر ءتۇس كوردىم. سول ءتۇستى ايتا كەتەيىن. تۇسىمدە اكەم ۇستىندە – ناماز شاپانى, باسىندا سالدەسى بار, كوككە ۇشىپ كەتە باردى. اپام باسىندا – اق جاۋلىعى, جاعاسىندا تاققان ءبىر ۇلكەن التىن تەڭگەلىگى بار, «قالپەدەن مەن قالامىن با؟» دەپ, ول كىسى دە ۇشتى. اكەم جوعارى, اپام ءسال تومەن ۇشىپ كەتتى. ولاردان قالماي مەن ۇشايىن دەسەم, شارشاپ ۇزاققا ۇشا المايمىن. ايتەۋىر ءبىر كول كەزدەستى, كولدىڭ ار جاعىندا ءبىر ءۇي بار, سول ۇيدە اكەم وتىر ەكەن. ۇستەل, سونىڭ جانىندا بيىك تاقتا يىعىندا – سول شاپانى, باسىندا – سول سالدەسى بار. جان-جاعى, الگى ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا قۇران اياتتارى جازىلعان. كوزىمدى اشسام – ءتۇسىم ەكەن…
اكەم مەن اپام بىزگە كەلىپ قوناقتاپ جاتقان. مەن تۇرا سالىپ اكەمە ايتىپ, ول كىسى قولىن جايىپ دۇعا عىپ «بۇيىرسا, باقىت قايتا قونادى ەكەن» دەپ بىزبەن قوشتاسىپ, اۋىلدارىنا تاڭنان كەتىپ وتىردى. ەلگە بارسا, سول كۇنى تاڭەرتەڭ اعاسى مەن ناعاشىسى سۋىت جەتىپ, بۇلاردىڭ كەلۋىن كۇتىپ ءجۇر ەكەن. كورىپ ەستەرى قالماي جىلاسىپ, سۇيىنشىلەسەدى. ەندى ويلاماعان جەردە مىنانداي قۋانىشقا جۇرەك جارىلماي ما؟!
راسىندا جاقسى كۇندەر تۋدى. جالعىز وكىنىش – حاماتىمىز عانا جوق. سوعىس باسىلدى, قالىڭ اۋىل مىنانداي قۋانىشقا كەنەلدى. اكەمدى الگى قوناقتارىمەن ءبىر ايداي مەيمان قىپ جىبەرمەيدى. ەندى سول قوناقتار اكەمدى ارداقستاعانى ءۇشىن قالىڭ اۋىلعا ريزا بولىپ قوشتاستى. اعايىندى ءالىباي مەن حانان – اسا كىشىپەيىل, اق كوڭىل جاندار ەدى. حانان باسقارما كولحوزدان ات اربا بەرىپ, ءبىزدى اۋىلعا كوشىرىپ اكەپ قايتتى. كورە الماعان دۇشپانداردىڭ ساعى ءبىر سىندى-اۋ. ەي, راببىم, ساعان مىڭ شۇكىرشىلىك قىلماعاندا, سەنىڭ سالعانىڭا ريزا بولماعاندا, سەنەن ارتىقتى قايدان تابامىز؟ «تاڭنىڭ ءبىر جاعى قاراڭعى, ءبىر جاعى جارىق» دەگەن دانالىق ءسوز وسى ەمەس پە؟ باستا قانداي قايعى بولسا دا ۇمىتىپ ءبىر كەتكەندەي بولدىق. كەيبىرەۋلەردىڭ ماڭدايى جارىق, بالاسى, باۋىرى مايداننان كەلىپ جاتىر, ءبىزدىڭ تۋىستاردان بىرەۋى دە جوق, ول – تاعدىر ءىسى.
اللا جاققان شامدى اقىماق ۇرلەپ سوندىرە مە؟ ەندى اتامنىڭ, ەنەلەرىمنىڭ, قايىن-قايناعالارىمنىڭ, اكەمنىڭ دوستارىنىڭ تىلەكتەستىك قۋانىشتارىندا شەك جوق. قۋانعاننان جۇرەك جارىلمايدى, كورە الماعانداردىڭ كوزىنە – كور توپىراق. اكەمدەر مال-مۇلكىن بىزگە تاستاپ, وزدەرى پويىزبەن اقمولاسىنا كەتە باردى.
اكەجانىم نامازىن وقىپ, كۇنى-ءتۇنى شۇكىرشىلىك قىپ, سونگەن باقىتى قايتا جانىپ, اشىلعان اقمولا مەشىتىنە يمام سايلاندى. ءتۇپ ناعاشىم ولارعا ءۇيىنىڭ جارتىسىن ءبولىپ بەردى. مەنىڭ ءبىر جاستاعى ءزاينىشىم بار, ءبارى سونى قىزىقتايدى. مەن ءوزىم دە تويماي, وعان كويلەك تە, تىماق تا تىگىپ بەرەم. ەرمەگىم سول. سونان ءبىر سەرىك الىپ اپام ءامينا ەكەۋى كەلدى. ولار كوشىپ تامىز ايىندا كەتتى. 1946 جىلى مامىر ايىندا ءۇش كۇن اۋىرىپ, ءزاينىشىم قايتتى. ءبىر ۇلكەن كىسى ولگەندەي قاتتى قايعىردىق. جىلاپ-جىلاپ ءجۇرىپ جاتتىق. اتا-ەنەم دە قاتتى قايعىردى. «وسى ەلدىڭ ءتىلى ءتيدى» دەپ تە قويادى. كۇش جەتسە بەرمەس ەدىم, قالاي ول تاعدىرعا باعىنباسقا. اكەمدەر كەلىپ ءبىراز كۇن جاتىپ كەت دەپ حات جازىپ جاتىر. مەرزىمدى ۋاقىتىندا اقمولاعا باردىق. وندا قازىرگىدەي تاكسي جوق. ءبىر تۇيەلى شانا كەلە قالدى. ءبىز سول تۇيەشىنىڭ شاناسىنا وتىرىپ, الشاڭ-الشاڭ جەلە جورتىپ, پۋشكين كوشەسىندەگى 16 ءۇي – اكەمنىڭ ۇيىنە بارىپ, قالاي تۇراتىندارىن كوزبەن كورىپ. تاعى دا ءماز بولدىق. ەندى ول كىسىلەرمەن ءبىز دە قوناقتا ءجۇرىپ ۋاقىتتىڭ قالاي ءوتىپ جاتقانىن بىلمەيمىز. ايتەۋىر بەرەكەسىن بەرسىن. اكەم دە اپپاق كيىنگەن, اپام دا باسىندا اق جاۋلىق, ۇستىندە – جاراسىمدى كويلەك پەن كامزول.
وسى جىلدارى اقمولا مەشىتى اكەم مەن نامازحان قاريالاردىڭ ارقاسىندا جارقىراپ كورىنىپ, بەرەكەلى ەلدىڭ ۇيىتقىسىنا اينالدى.
كەمى 18 جىل ءدىن ءۇشىن, يماندىلىق ءۇشىن كۇيگەن اكەمىزدىڭ, اينالامىزدىڭ, اعايىن-تۋىستىڭ, دوس-جاراننىڭ, شاكىرتتەردىڭ كوڭىلى جايلاندى. بالالارى – ءبىز دە ءتاۋبا دەسىپ ءجۇرىپ جاتتىق.
ءبىر كۇنى جۇبايىم ەكەۋمىز ومبى جاقتاعى ۇيىمىزگە قايتپاق بولىپ, اقمولادان ىرىمداپ, «جاقسى ءيتتىڭ تۇقىمى» دەپ, ەكى كۇشىك ساتىپ الدىق. اياعىم اۋىر بولعاندىقتان, جولدان قالىپ قويدىم. قايىن اتام تەگى مەن تۇرقى ەرەكشە ەكى كۇشكە قاتتى قۋانادى. ول كىسى سوندا «كەلىن بوسانباي كەلمەسىن» دەپ بۇيىرىپتى. ءبىز اقمولادا قانشا جاتساق تا جاقسى اكەنىڭ ارقاسىندا تۋعان-تۋىستىڭ ىقىلاسىنا بولەندىك. وندا قالادا كوشەگە شىقساڭ, اق جاۋلىقتى بايبىشەلەردى, اپپاق ساقالدى نامازحان شالداردى كورەتىنسىڭ. بازارعا بارساڭ, سۇلۋ دا كورىكتى بايبىشەلەر قىمىز ساپىرىپ, ساتىپ وتىراتىن. قىمىزىن ىشسەڭ بال تاتيدى, تازالىعى بىرىنەن-ءبىرى وتەدى.
1949 جىلى ساتىمەن مەككەگە رۇقسات الىپ, اكەم قاجىلىق ساپارىن وتەپ قايتتى. وسى جىلى ونى الماتىداعى قازاقستان قازيى ابد ءال-عاففار شامسۋتدينوۆ قىزمەتكە شاقىردى. اكەم كۇيەۋ بالاسى عالىمجانعا «جانىما سەرىك بولىپ, مەنى استاناعا اپار» دەپ قولقا سالدى. ەكەۋىن اقمولا اقساقالدارى قۇرمەتتەپ شىعارىپ سالدى. ادال ەڭبەگىمەن ءدىن قايراتكەرى دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن اكەمنىڭ بۇدان كەيىنگى ەڭبەگىن حالىق جاقسى بىلەدى.
– ەستەلىك-اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان – ديحان قامزابەكۇلى
