مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «سىندارلى قوعامدىق ديالوگ – قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋىنىڭ نەگىزى» اتتى حالىققا جولداۋىندا ءتۋريزمدى, اسىرەسە, ەكوتۋريزم مەن ەتنوتۋريزمدى دامىتۋعا ەكونوميكانىڭ ماڭىزدى سالاسى رەتىندە باسا ءمان بەرۋ قاجەتتىگىن قاداپ ايتتى. ءتۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن قاجەتتى ينفراقۇرىلىم جۇرگىزۋدى, سونىڭ ىشىندە جول سالىپ, بىلىكتى ماماندار دايىنداۋدى قامتاماسىز ەتۋگە ەڭ الدىمەن كوڭىل ءبولۋدى تاپسىردى.
ەلىمىزدەگى ەتنوتۋريزم مەن مادەني-رۋحاني ءتۋريزمدى دامىتۋدا تۇركىستان وبلىسىنداعى وتىرار اۋدانىنىڭ الەۋەتى وتە زور. ءبىر عانا ارىستان باب كەسەنەسىنە جىل سايىن مىڭداعان تۋريست اعىلىپ كەلىپ, زيارات ەتەدى. جۋىردا ارىستان باب كەسەنەسىنە جولىم ءتۇسىپ, سول ساپاردا تۇركىستان وبلىسىنداعى وتىرار اۋدانىنىڭ اكىمى ابدىعالي جۇنىسوۆكە جولىعىپ, سۇحباتتاسقان ەدىك. ەكەۋارا اڭگىمەمىزگە ارىستان باب كەسەنەسىنىڭ كەشەگى جانە بۇگىنگى حال-كۇيى, وتىرار قالا جۇرتىنىڭ تاعدىرى, ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىزدىڭ تۋعان قالاسىن جاڭعىرتۋ, ءوڭىردىڭ تۋريستىك تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ سياقتى ماسەلەلەر وزەك بولدى.
زاماناۋي ينفراقۇرىلىم جۇرگىزىلۋدە
– ابدىعالي ايتجانۇلى, وتىرار اۋدانىنىڭ اۋماعىنداعى تۋريستىك تارتىمدىلىعى جوعارى نىسانداردىڭ ءبىرى – ارىستان باب كەسەنەسى. ونىڭ قازىرگى حال-كۇيى, تۋريستىك تارتىمدىلىعى قانداي؟ اڭگىمەمىزدى وسىدان باستاساق.
– كەڭەس زامانىندا اتەيزم دەگەن ۇستانىم بولعان. سول كەزەڭدە ارىستان باب كەسەنەسىنىڭ قاراۋسىز قالعانى راس. الايدا ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ وسى نىسانمەن قاتار وتىرار اۋدانىنداعى تاريحي ورىنداردىڭ قايتا جاڭعىرۋ ءداۋىرى باستالدى. ەڭ الدىمەن, ارىستان باب كەسەنەسىن مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءوزىنىڭ تەڭگەرىمىنە الىپ, ارنايى قورىق-مۋزەي قۇرىلدى. 2000 جىلداردىڭ باسىندا جەراستى سۋلارىنىڭ جوعارى بولۋىنان كەسەنەنىڭ تومەنگى تۇسى تۇزدانعان. ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قارجى ءبولىنىپ, كەسەنەنىڭ اينالاسىنا كولدەنەڭ درەناج جۇيەسى سالىندى. سونىڭ ناتيجەسىندە ماسەلە وڭ شەشىلدى. وسىدان 2 جىل بۇرىن تۋريستىك تارتىمدىلىقتى ارتتىرۋ ماقساتىندا سول كەزدەگى اۋدان اكىمى ەرلان ايتاحانوۆتىڭ باستاماسىمەن, قولداۋىمەن ءىرى جوبا جاسالدى. سول جوبادا اباتتاندىرۋ, كوگالداندىرۋ جۇمىستارىمەن قاتار زاماناۋي ينفراقۇرىلىمدىق نىساندار, اتاپ ايتقاندا, اجەتحانا, جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولى, پوليتسيا قىزمەتكەرىنىڭ بولمەسى, گيدتەر وتىراتىن ورىن, تۋريستەر دەمالاتىن ارنايى ورىندار سالۋ جوسپارلانعان. بۇل جوبا قازىر ىسكە اسىرىلۋدا. سونداي-اق كەسەنە اۋماعىنا شاعىن ساۋلەتتىك فورمالار قويىلۋدا.
– بۇل جەردە شەشىمىن تاپپاي وتىرعان قانداي دا ءبىر ماسەلەلەر بار ما؟
– جوق. قازىر شەشىمىن تاۋىپ جاتقان ماسەلەلەر كوپ. مىسالى, وتىرار قالا جۇرتىندا دا ءدال وسىنداي جۇمىستار اتقارىلۋدا. وبلىس بيۋدجەتىنەن قارجى ءبولىنىپ, كونە قالانىڭ قاڭقاسى جاسالۋدا. بارلىق جۇمىستار اياقتالعان سوڭ, مينيسترلىكتىڭ قۇزىرىنا تاپسىرامىز. ارىستان باب كەسەنەسى مەن وتىرار قالاشىعىنىڭ اراسى 1,7 شاقىرىمدى قۇرايدى. وسى ارالىقتى اباتتاندىرۋعا جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاما جاسالۋدا. ويتكەنى زيارات ەتۋگە كەلگەن ادامدار كونە وتىرار قالاشىعى جونىندە ماعلۇمات الادى. ول جەرگە ءۇش تىلدە جازۋ جازىلادى. كەسەنەدەن قالاشىققا بارا جاتقان جولدىڭ بويىنان شاعىن ەتنوقالاشىق سالۋدى ۇيعاردىق. ەتنوقالاشىقتا اياقجول, كونە قولونەر شەبەرلەرىنىڭ بۇيىمدارىن جاسايتىن تسەحتەر, ولاردى ساتاتىن ورىندار بولادى. وبلىس اكىمى ومىرزاق شۇكەەۆ اۋدانىمىزعا ارنايى ىسساپارمەن كەلگەندە, وسى جوبالاردى تانىستىردىق. اكىم ماقۇلداپ, كەلەر جىلدىڭ بيۋدجەتىنەن قارجى بولەتىنىن جەتكىزدى. تاعى ءبىر ماسەلە, كەسەنەنىڭ اينالاسىندا بوس جەرلەر بار. سول جەر زيارات ەتۋشىلەرگە, تۋريستەرگە قولايلى بولۋى ءۇشىن سۋ ىشەتىن, دەمالاتىن ورىندار سالۋدى جوسپارلاپ, جوبانى وبلىس بيۋدجەتىنە ۇسىندىق. ماۋسىم ايىندا مەن مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆانىڭ قابىلداۋىندا بولدىم. مينيستر قولداپ, كەلىسىمىن بەردى.
ارحەولوگتار وتىراردى ءالى قازىپ جاتىر
– وتىرار قالا جۇرتىن تۇرفان, پومپەي سياقتى الەمگە تانىمال تۋريزم ورتالىعىنا اينالدىرۋعا مۇمكىندىكتەردىڭ بار ەكەنى ءجيى ايتىلادى. وتاندىق ارحەولوگتاردىڭ اقساقالى كارل بايپاقوۆتىڭ ايتۋىنشا, وتىرار توبەنى 2-3 جىلدا قازىپ, توپىراقتان ارشىپ الۋعا بولادى. ال سول ارشىپ العان جەردەگى, توپىراقتىڭ استىنداعى قۇندى دۇنيەلەردى ساقتاۋ ماسەلەسىن قالاي شەشەمىز؟ جازدا جاڭبىردىڭ سۋىنان, قىستا قاردان قالاي قورعايمىز؟ كليماتتىڭ اسەرىنەن جەردىڭ استىنان قازىپ الىنعان نارسەلەر تەز بۇزىلادى. قازىر ارحەولوگتارىمىز وسى ماسەلەنى شەشۋدىڭ الۋان ءتۇرلى جولدارىن قاراستىرۋدا. ارحەولوگ-ماماندار وسى ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولدارىن تاپتى ما؟
– قازىرگى سەناتور ءالىمجان قۇرتاەۆ 2005-2009 جىلدارى اۋدان اكىمى قىزمەتىن اتقارىپ, ۇكىمەتتىڭ «كونە وتىراردى قالپىنا كەلتىرۋ» اتتى قاۋلى شىعارۋىنا ۇيىتقى بولدى. سول كەزەڭدە, ءسىز ايتقانداي, وتىرار قالاشىعىن اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي رەتىندە اشۋ جوباسى جاسالدى. جوبانىڭ قۇنى 34 ملن تەڭگەنى قۇرادى. بىراق ەكونوميكالىق جانە باسقا دا جاعدايلاردىڭ سالدارىنان ول توقتاپ قالدى. مەنىڭشە, سول جوبالاردى قايتا قولعا الاتىن ۋاقىت جەتتى. بۇل ىسكە ەلباسى جاريالاعان «رۋحاني جاڭعىرۋ», «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى باعدارلامالارى وڭ اسەرىن تيگىزەرى ءسوزسىز. كوپ ۇزاماي وتىرار قالاشىعىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قامقورلىققا الىپ, تاريحىن تەرەڭ اشىپ, تۋريستەردىڭ نازارىنا ۇسىناتىن كۇن تۋادى. شىندىعىن ايتساق, ءبىز وتىراردىڭ تاريحىن تولىق بىلدىك, زەرتتەدىك دەي المايمىز. سەبەبى ارحەولوگتار مەن تاريحشىلارىمىز دالەلدى زاتتارمەن ەلگە پاش ەتپەسە, قۇر سوزگە ەشكىم سەنبەيدى. رۋحاني قۇندىلىقتاردى ءوز دەڭگەيىندە قاستەرلەپ, تاريحىمىزعا, مادەنيەتىمىزگە قاتىستى مالىمەتتەر كوبەيگەن سايىن وتىرار وركەنيەتىنە قىزىعۋشىلاردىڭ دا سانى ارتاتىنى انىق. راسىندا دا, ءبىزدىڭ كليماتتا (جاۋىن-شاشىن, كۇننەن جانە جەلدەن قورعاۋ) قازىپ العان قالاشىقتى سول كۇيىندە ساقتاۋ قيىنعا سوعادى. قازىر قالاشىقتا قازبا جۇمىستارى جالعاسۋدا. ايتا كەتەيىن, وتىراردى قازبا جۇمىستارى كەڭەس زامانىندا, 1920 جىلدارى باستالعان ەدى. بۇل جەردەگى ماسەلەلەر اۋەلى ساياساتقا, قاراجاتقا كەلىپ تىرەلەدى. كەلەر جىلى وتىرار شايقاسىنىڭ 800 جىلدىعى دەگەن تاريحي داتا بار. قازىر قۇزىرلى مينيسترلىكپەن بىرلەسىپ, سول داتانى اتاپ ءوتۋدى ويلاستىرىپ جاتىرمىز.
وقسىز قالاشىعى – ەرەكشە ورىن
– پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ حالىققا جولداۋىندا التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن ءتول تاريحىمىزعا, مادەنيەتىمىز بەن تابيعاتىمىزعا تۋريستەر نازارىن اۋدارۋ تۇرعىسىنان اتاپ ءوتۋدى, ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىق, اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتۋدە ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەي, عۇلاما تۇلعالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن حالىق اراسىندا دارىپتەۋ كەرەكتىگىن ايتتى. وتىرار – ۇلى دالانىڭ ۇلى تۇلعاسى, ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى – ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ تۋعان جەرى. وسىناۋ ايتۋلى داتاعا وراي وتىراردا قانداي ءىس-شارالار جۇزەگە اسىرىلادى؟
– پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى جولداۋدا ءال-فارابي بابامىزدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويىن ەل ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا دەپ اتادى. دەمەك, بۇل داتا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە اتالىپ وتەدى. ءبىز بۇل مەرەيتويعا قانداي تارتۋ جاساي الامىز دەگەنگە توقتالايىن. وسى ارادان (ارىستان باب كەسەنەسى) توتەسىنەن جۇرگەندە 24 شاقىرىم جەردە وقسىز دەگەن قالانىڭ ورنى بار. تاريحشىلار ونى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىزدىڭ كىندىك قانى تامعان جەر دەپ بەلگىلەپ وتىر. وبلىستى اسقار مىرزاحمەتوۆ باسقارعان كەزدە ارىستان بابتىڭ باسىنان سول وقسىز قالاشىعىنا دەيىن تىكەلەي تاسجول سالايىق دەگەن جوبا جاسادىق. بىراق ونى ىسكە اسىرۋعا كوپ قاراجات قاجەت بولعاندىقتان, توقتاپ قالدى. ال وقسىزعا تىكەسىنەن ەمەس, اينالما جولمەن باراتىن بولساڭىز, 70 شاقىرىمدى قۇرايدى. سول تاسجول جوندەلگەن. ءبىز وقسىز قالاشىعىنىڭ باسىن اباتتاندىرۋعا ارنايى جوبا جاسادىق. اۋداندىق بيۋدجەتتەن قاراجات ءبولىپ, جوسپارلاۋ جۇمىستارىن اياقتادىق. قۇنى 300 ملن تەڭگەنى قۇرايدى. قورىق-قالاشىقتا نە سالىنادى؟ ارينە, ەڭ الدىمەن بۇگىنگى زامانعى تالاپتارعا ساي قىزمەت كورسەتىلۋى ءتيىس. قازىر ول جەر – جاي عانا دالا. سوندىقتان اۋەلى تاسجول سالۋدى ويلاستىرىپ قويدىق. قالعان جۇمىستارى ودان ءارى جالعاسا بەرەدى. وسىلايشا الداعى جىلى تويلاناتىن ءال-فارابي بابامىزدىڭ مەرەيتويىنا تارتۋ جاساعىمىز كەلەدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – تامىرى تەرەڭگە كەتەتىن وتىرار, وقسىز قالاشىقتارىنىڭ تاريحىن الەمگە تانىستىرۋ ارقىلى تۋريستىك تارتىمدىلىقتى ارتتىرۋ.
ساياحاتشىلار سانى ۇلعايىپ كەلەدى
– ابدىعالي ايتجانۇلى, ارىستان باب كەسەنەسىنە, جالپى وسى تاريحي وڭىرگە ءبىر جىلدا قانشا زيارات ەتۋشىلەر, تۋريستەر كەلەدى؟ قانداي شەتەلدەردەن تۋريستەر كوپ كەلەدى؟ تۋريستەر ەڭ الدىمەن قانداي ماسەلەلەرگە نازار اۋدارادى؟
– وتكەن جىلى ارىستان باب كەسەنەسىنە 3400-3500 ادام كەلدى. ءبىر قۋانارلىعى, بيىل 7-8 ايدىڭ ىشىندە 2018 جىلدىڭ 12 ايىنداعى كورسەتكىشكە قول جەتكىزدىك. كوڭىلگە مەدەت بولاتىنى, بۇل جەرگە تەك قازاقستاننان عانا ەمەس, شەتەلدەردەن كەلەتىن تۋريستەردىڭ سانى كوبەيۋدە. سوڭعى كەزدەرى فرانتسيا, مالايزيا, كانادا, رەسەي, گرۋزيا سياقتى ەلدەردەن تۋريستەر كوپ كەلەدى. ولاردىڭ دەنى اۋەلى سامارقان, بۇحاراعا بارىپ, كونە وتىرار قالاشىعى تۋرالى اقپارات الادى. ءسويتىپ كونە وتىراردى ءوز كوزىمەن كورۋگە جولعا شىعادى. ارينە, بۇل جەردە ينفراقۇرىلىم ماسەلەسى ءبىرىنشى ورىندا تۇر. كەز كەلگەن تۋريست جول جۇرەدى. قاي جەردىڭ جولى جاقسى, قاي جەردىكى ناشار ەكەنىن جازباسىندا كورسەتەدى. ايتا كەتەيىن, شىمكەنت-تۇركىستان باعىتىنداعى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار اۆتوكولىك جولى ورتاشا جوندەۋدەن ءوتىپ, جاقساردى. قازىر وبلىس اكىمىنىڭ شەشىمىمەن ارىستان باب پەن تۇركىستان قالاسىنىڭ اراسىنداعى تاسجولدى 1-ساناتتاعى جولعا اۋىستىرۋ تۋرالى جوباعا بايقاۋ جاريالاندى. ياعني الداعى ۋاقىتتا بۇل جەردە 4 جولاقتى, ءبىر باعىتتاعى جول بولادى. وتىرار اۋدانىن دامىتۋدىڭ نەگىزگى يدەولوگياسىنىڭ ەكى باعىتى بار. ءبىرى – مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ ءوندىرىسىن ۇلعايتۋ, ەكىنشىسى – ءتۋريزمدى وركەندەتۋ. بولاشاقتا وسى جوبالار ساتىمەن ىسكە اسىرىلىپ, بىزگە جۇكتەلگەن ماقسات-مىندەتتەردىڭ ۇدەسىنەن تولىق شىعا الامىز دەپ سەندىرەمىن!
سۇحباتتاسقان
تولەن تىلەۋباي
