ەلوردادا «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» اتتى قىتاي فوتوگرافتارىنىڭ يسلام مادەنيەتى مەن داستۇرىنە ارنالعان فوتوتۋىندىلارىنىڭ كورمەسى ءوتتى. بۇل شارا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستان اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناۋىنىڭ 25 جىلدىق مەرەيلى داتاسىنا ارنالدى. ەكى ەلدىڭ تاريحي بايلانىسى تەرەڭنەن باستالادى. كورمەگە سونىڭ ءبىر قىرىنان سىر شەرتكەن, الەمنىڭ 65 ەلىندە تۇسىرىلگەن 200 سۋرەت قويىلدى. قاي-قايسى دا قازىرگى زامانعى كوركەم فوتوونەرىنىڭ ۇزدىك تۋىندىسى.
ۇلى جىبەك جولىنىڭ ءون بويىندا ورنالاسقان ەلدەردىڭ ساۋلەتتى مەشىتتەرىنىڭ, سول جەردى مەكەن ەتكەن ادامداردىڭ بەينەسى جىبەك جولىن قايتا جاڭعىرتىپ, تاريح قويناۋىندا قالعان ەلەستەردى كوز الدىمىزعا كەلتىرگەندەي اسەر قالدىردى. قىتايدىڭ سيان دەگەن جەرىنەن باستالىپ, قيىر شىعىس پەن ەۋروپا ەلدەرىنە بەتتەگەن كەرۋەن جولى ءىرى ساۋدا ماگيسترالى رەتىندە XVI عاسىرعا دەيىن قىزمەت ەتكەنى بەلگىلى. ۇلى جىبەك جولى ارقىلى تەك ساۋدا جۇيەسى دامىپ قانا قويماي, شىعىس پەن باتىس وركەنيەتى توعىسىپ, مادەنيەت جانە ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورنادى, تۇركى ەلىنىڭ ورتاعاسىرلىق وركەندەگەن داۋىرىمەن دە تىعىز بايلانىستى بولعانىن تاريحشىلارىمىز دالەلدەپ وتىر.
ارادا جىلدار ءوتىپ, كونە جولدار جوعالىپ, تاريح قويناۋىندا قالعانداي بولاتىن. بىراق كورمەدەگى سۋرەتتەر باسقاشا ءسويلەدى. مىڭداعان جىلدار بويىنا جاڭعىرماعان كونە كەرۋەن جولىنىڭ شاڭى قايتا كوتەرىلىپ, كەرۋەندەر قوزعالىپ, باتىسقا قاراي بەت تۇزەگەندەي. ۇلى جىبەك جولى تىرىلگەنىنە, مىڭ جىلدار بۇرىنعىداي بۇل جولمەن كەرۋەندەر جۇرەتىنىنە شىن قۋانعان ادامداردىڭ بەينەسى سۋرەتتەردەن ءۇڭىلدى. مىنە, قاس-قاعىم ءساتتىڭ بەدەرلەگەن كادرلارىنا قاراپ وتىرىپ, وسىنداي ويعا بەرىلدىك.
تاعى دا تاريحقا جۇگىنسەك, قازاقستان ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى العاشقى ايالداما بولاتىن. قىتاي ءبىزدىڭ جەردەن ءوتىپ, كوشىنىڭ باسىن باسقا ەلدەرگە بۇراتىن. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قحر توراعاسى سي تسزينپين ءبىزدىڭ رەسپۋبليكاعا ساپارمەن كەلگەندە ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن بىرىگىپ, «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» قۇرىلىسىن باستاۋدىڭ تۇجىرىمداماسىن ۇسىنعانى كەزدەيسوق ەمەس ەكەن. بۇل بەلدەۋ ارقىلى الەمدەگى ەڭ ۇزىن جانە ەڭ ءتيىمدى, ازيا مەن ەۋروپا قۇرلىقتارىن قوساتىن ەكونوميكالىق ءدالىز قۇرۋ كوزدەلۋدە. قىتاي تۇجىرىمداماسىن قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2014 جىلى ۇسىنعان «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات باعدارلاماسى ۇيلەسىمدى تولىقتىردى. كورمەنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا وسى وقيعاعا ەرەكشە توقتالىپ وتكەن قىتايلىق ارىپتەستەر جاڭا جىبەك جولىنىڭ جاڭعىرۋىنىڭ بولاشاعىنا دەگەن ۇمىتتەرىن ءبىلدىردى.
«2013 جىلدىڭ 7 قىركۇيەگىندە قحر توراعاسى سي تسزينپين نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوتكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىنىڭ» بىرلەسكەن قۇرىلىسى تۋرالى باستاما كوتەرگەن بولاتىن. ن.نازارباەۆتىڭ قولداۋىنا يە بولعان باستامانى بۇگىندە جۇزدەن استام مەملەكەت تە قۋاتتاپ, مادەني بايلانىس پەن الەمدىك ەكونوميكانىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەتىنىن باعالاپ ۇلگەردى» دەدى نينسيا دوستىق پەن ەكونوميكا, مادەنيەت ىقپالداستىعى حالىقارالىق يسلام اسسوتسياتسياسىنىڭ ءتوراعاسى حەي ليانتسزە. توراعا جىبەك جولىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان قىتاي مادەنيەتى دە جول بويىنداعى ەلدەردەگى حالىقتاردىڭ مادەنيەتتەرى ارقىلى ءتۇرلەنىپ, ادامزات وركەنيەتىنىڭ ۇيلەسىمدى دامۋىنا, ونىڭ العا وزۋىنا اسەرىن دە اتاپ ءوتتى.
قحر-نىڭ ەلىمىزدەگى ەلشىلىگىنىڭ وكىلى ليۋ تسزيانپين قازاقستان بۇگىندە قىتايدىڭ ستراتەگيالىق سەرىكتەسى ءارى سەنىمدى كورشىسى رەتىندە تانيتىنىن جانە ەكى ەلدىڭ باسشىلارىنىڭ جاڭا باستامالارى ەكى حالىقتىڭ گۇلدەنۋىنە جول اشاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.
«فوتوونەر ۇلى جولدىڭ بويىنداعى حالىقتاردى بىرىكتىرەتىن قۇرال رەتىندە العا شىقتى. سەبەبى سان ءتىلدى حالىقتاردىڭ اراسىندا تىلدىك كەدەرگىلەر جويىلدى. وسى سۋرەتتەردەگى بەينەلەردىڭ كوز جانارىنداعى ساۋلە دە جانىمىزعا جاقىن. سەبەبى ءبىز قانداي ەلدە, قانداي جەردە جارالساق تا, رۋحاني ارقاۋ بىزدەردى بايلانىستىرىپ تۇر. بۇل – يسلام. وسى ەلدەردەگى يسلام بەدەرلەرىن تاڭداپ, كوپشىلىككە ۇسىنعاندا, ادام جاراتىلىسىنىڭ وسى راكۋرسىنا دەن قويدىق» دەدى كورمەنى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى – حۋسەي داۋروۆ.
ۇلى جىبەك جولىنىڭ باستاۋى قىتايدىڭ مادەني جانە تاريحي ورتالىعى – سيان قىتايداعى دۇنگەندەردىڭ كوبىسىنىڭ تاريحي وتانى سانالادى. ءبىر جارىم مىڭ جىل بويى يمپەريا استاناسى بولعان سيانعا «تاڭ» داۋىرىندە, VII عاسىردا ۇلى جىبەك جولىن باسىپ ءوتىپ, ارابيادان العاشقى ەلشىلەر كەلەدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە, ولار جانە كەيىننەن اسپان استى ەلىنە كەلگەن پارسىلار مەن تۇرىكتەردىڭ ۇرپاقتارى دۇنگەن ەتنوسىنىڭ قالىپتاسۋىن باستاپ بەرگەن. «سوندىقتان دۇنگەندەر ەكى مەملەكەت – جاڭادان تاپقان جانە تاريحي وتاندارى اراسىندا بولىپ جاتقان وقيعالارعا ورتاقتىعىنا ەرەكشە سەزىممەن قارايدى» دەدى ح.داۋروۆ.
كورمەدە قازاقستانداعى يسلام وشاقتارىنىڭ سۋرەتتەرى كوپتەپ سانالادى. بۇدان بولەك, بىرقاتار كادرلاردا قحر مەكەن ەتىپ جاتقان قازاقتاردىڭ تۇرمىس سالتى كورىنىس تاپقان.
الداعى ۋاقىتتا قحر-نىڭ مەملەكەتتىك ونەر قورىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن جۇزەگە اسقان كورمە قازاق جەرىندەگى العاشقى ايالدامادان كەيىن باسقا دا ەلدەردىڭ كورمە زالدارىنا قويىلماق.
ايگۇل ۋايسوۆا
