1941-45 جىلدار – 1418 كۇن مەن ءتۇن! ۇرپاق جادىنان ماڭگىلىك وشپەيتىن ۋاقىت! حالىق باسىنا قارا بۇلت ۇيىرگەن قارالى ۋاقىت! قايعى كۇلىپ, شاتتىق جىلاعان شاق! بۇعاناسى قاتپاعان بوزداق بەلۋاردان قان كەشىپ, ولىممەن بەتپە-بەت كەلگەن ۋاقىت. قاۋىزىن جاڭا جارعان قىزعالداق عۇمىر جانارى جاسپەن شىلانىپ, باتىستى بەتكە العان سوقپاققا تەلمىرگەن ۋاقىت. اقجاۋلىقتى انا مەيىرىمى تاسىعان جۇرەگىن ساعىنىشتىڭ جاسىمەن جانشىلاعان ۋاقىت. سول تۇسقا ءدوپ تۇسكەن بالالىق شاقتىڭ بازارى دەمدە تاراپ كەتكەن ۋاقىت…تالاي ءۇمىتتى قىرشىنىنان قيىپ, تالاي لاعنەت ارقالاعان سوعىس زۇلماتىن, سوندىقتان دا, وسى كۇنگە دەيىن ازا تۇتامىز, ەرلەر ەرلىگىن ۇلىقتايمىز, ۇمىتپايمىز.
باتىر دا, «داڭق» تا بىزدەردەن…
سوعىس جىلدارى قازاقستان جەرىنەن 12 اتقىشتار ديۆيزياسى, 4 ۇلتتىق اتتى اسكەر ديۆيزياسى, 7 اتقىشتار بريگاداسى مەن 50-گە جۋىق ءارتۇرلى پولك, باتالوندار مايدانعا اتتاندى. جاۋىنگەرلەرى جاۋمەن جان اياماي شايقاسقان قازاقستاندىق بەس اسكەري قۇرامعا «گۆارديالىق» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلىپ, ولاردىڭ تۋلارىنا بىرنەشە وردەن قادالدى. سوعىس كەزىندە 3,5 مىڭداي قازاقستاندىق پارتيزان وتريادتارىنىڭ قۇرامىندا بولىپ, جەڭىستى جاقىنداتۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوستى. جانقيارلىق ەرلىگى مەن باتىرلىعى ءۇشىن 96638 قازاقستاندىق جاۋىنگەر بىرنەشە دۇركىن وردەن جانە مەدالدارمەن ناگرادتالدى. 497 جەرلەسىمىز كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاندى. ولاردىڭ 97-ءسى قازاق بولاتىن. 142 جاۋىنگەرىمىز «داڭق» وردەنىنىڭ تولىق يەگەرى بولدى.
تىلدان جەتكەن توننالار
سوعىستىڭ 4 جىلى ىشىندە قازاقستان 482,8 مىڭ توننا استىق, 217,6 مىڭ توننا كارتوپ, 143,2 مىڭ توننا كوكونىس, 1193,2 مىڭ توننا قانت قىزىلشاسىن, 155,3 مىڭ توننا ماقتا تاپسىردى. قازاقستان ەڭبەكشىلەرى مايدانعا 25 ميلليون دانا جىلى كيىم, وتان قورعاۋ قورىنا 4 ميلليارد سومنان استام قاراجات بەردى. قازاقستان مايدانعا قورعاسىننىڭ 85 پايىزىن, مىستىڭ 30 پايىزىن, كومىر مەن مۇنايدىڭ بارلىعىن ءوندىردى. سول اۋىر جىلداردا ەلىمىز مايدانعا 6 ميلليون توننا بيداي, 797 مىڭ توننا ەت, 150 مىڭ ءمىنىس جىلقىسىن وتكىزدى. سۇراپىل اۋىر جىلداردا قازاق تىلىندە 10 مايداندىق, 3 ديۆيزيالىق, 1 وكرۋگتىك گازەت جارىق كورگەن.
قاندى بەتتەردەگى التىن ارىپتەر
اياق استىنان باستالعان ادىلەتسىز ارپالىسقا قازاقستاننان 2 ميلليونعا جۋىق ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى اسكەر قاتارىنا شاقىرىلدى. مايدان دالاسىنان 394 مىڭ قازاق بوزداعى قايتپاي قالدى. بۇل سوعىس قايعى-قاسىرەت اكەلمەگەن بىردە-ءبىر وتباسى بولمادى… حالىق جادىندا ساپىندا 30 ۇلتتىڭ وكىلى بار (3 مىڭدايى قازاقستاندىق) برەست قورعاۋشىلارىنىڭ وشپەس ەرلىگى ماڭگى ساقتالماق. قازاقستان جەرىندە جاساقتالعان ي.پانفيلوۆ اتىنداعى 8-گۆارديالىق ديۆيزيا ماسكەۋدى قورعاۋدا تاريحتا بولىپ كورمەگەن تەڭدەسسىز ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن تانىتتى. پانفيلوۆشىلاردىڭ ىشىندە شىن مانىندە بولاتتاي بەرىكتىك پەن ەرجۇرەكتىلىك كورسەتكەن, ءوز زامانىندا-اق اتى اڭىزعا اينالعان باۋىرجان مومىشۇلى بار ەدى. وتان سوعىسىنىڭ شەجىرەسىنە مانشۇك مامەتوۆا مەن ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ, مالىك عابدۋلليننىڭ, تالعات بيگەلدينوۆتىڭ جانە كوپتەگەن جەرلەستەرىمىزدىڭ اتتارى التىن ارىپتەرمەن جازىلدى.
اڭىزعا اينالعاندار
سەۆاستوپول ءۇشىن شايقاستا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى داباش باباجانوۆ ايرىقشا كوزگە ءتۇستى. ونىڭ ەرلىگى قالانى قورعاۋ ءۇشىن بولعان قىرعىن-قيامەت سوعىس بەينەلەنگەن پانوراماعا تۇسىرىلگەن. نيكولاي گاستەللونىڭ ەرلىگىن قايتالاعان نۇركەن ءابدىروۆ, الەكساندر ماتروسوۆتىڭ ەرلىگىن قايتالاعان سۇلتان بايماعامبەتوۆتىڭ, جاۋ “جولبارىسىنا” قاس قاقپاي قارسى شاۋىپ, گراناتامەن قوسا جارىلعان قارسىباي سىپاتاەۆ ەسىمدەرى – ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز. بۇلاردىڭ بارىنە «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى» اتاعى بەرىلگەن. «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى» اتاعىن ەكى رەتتەن العان, داڭقتى ۇلدارىمىز تالعات بيگەلدينوۆتىڭ, سەرگەي لۋگانسكيدىڭ, لەونيد بەدانىڭ جانە يۆان پاۆلوۆتىڭ ەرلىكتەرى حالقىمىزدىڭ ماڭگى ەسىندە. بەلورۋسسيا ورماندارىندا ءادي ءشارىپوۆتىڭ باسقارۋىنداعى پارتيزان وتريادتارى جاۋعا قارسى شايقاستى. ۋكراين جەرىندە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان باتىرى س.كوۆپاكتىڭ پارتيزاندىق بىرلەستىگىندە قاسىم قايسەنوۆتىڭ وتريادى بولعان ەدى.
رەيحستاگقا تۋ تىككەن راقىمجان
900 كۇن قورشاۋدا قالعان لەنينگرادتىقتاردىڭ رۋحىن كوتەرىپ, قاجىرىن جانىعان جامبىل اتامىزدىڭ «لەنينگرادتىق ورەنىم» اتتى جالىندى جىرى دا سول ءداۋىردىڭ ەرلىگى ىسپەتتەس. سوعىستىڭ قىسىلتاياڭ كەزەڭىندە ەمشەكتەگى بالاسىن جورگەككە وراي سالىپ, كولحوز بەن سوۆحوز جۇمىسىنا تاڭسارىدەن, قارا كەشكە دەيىن جەگىلگەن ولاردىڭ جارلارى مەن اياۋلى اتا-انالارىن, تۋىستارىن, «ءوزىم جەمەسەم جەمەيىن, ءوزىم ىشپەسەم ىشپەيىن, ءبارى دە مايدان ءۇشىن, جەڭىس ءۇشىن!» دەگەن ولاردىڭ يگى نيەتىن ەسىنەن كىم شىعارا الادى؟ قازاقستاندىقتار لەنينگراد قالاسىن تۋعان جەرىندەي جانقيارلىقپەن قورعادى, ستالينگرادتى, ۋكراينانى, بەلورۋسسيانى, پريبالتيكانى, مولداۆيانى نەمىس-فاشيست باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋگە قاتىستى. قازاقستاندىقتار ۆارشاۆانى, سوفيانى, بەلگرادتى, پراگانى ازات ەتۋشىلەردىڭ قاتارىندا بولدى. 151-قازاقستاندىق بريگادا نەگىزىندە قۇرىلعان 150-يدريسك اتقىشتار ديۆيزياسى جاۋىنگەرلەرى «ۇيالى قاسقىردىڭ» ورداسى بەرلينگە شابۋىل جاسادى, رەيحستاگتىڭ كۇمبەزىنە جەڭىس تۋىن تىگۋگە قاتىستى. القىزىل تۋدى بيىككە كوتەرىپ, العاش بولىپ جەڭىس دابىلىن قاققانداردىڭ قاتارىندا قازاق ۇلى راحىمجان قوشقارباەۆ بولدى.
جىگەر بەرگەن جازبالار
«پراۆدا» گازەتىندە 1941 جىلعى قازاندا «قازاقتار» دەگەن ماقالا جاريالاندى. بۇل – ماسكەۋدى قورعاعان 8-گۆارديالىق پانفيلوۆ اتىنداعى ديۆيزيا تۋرالى ەدى. كەڭەستىڭ بەلگىلى جازۋشىسى ي.ەرەنبۋرگتىڭ بۇل ماقالاسىندا: «ء…بىر فريتس ماعان «ءبىز جويقىن كۇشى بار قاھارمان سولداتتارمەن بەتتەستىك, ولاردى العان بەتىنەن, ءتىپتى, ەشقانداي وق تا, ءورت تە توقتاتا المادى. ولار تۋرا بىزگە قاراي داۋىلداي دۇركىرەپ كەلە جاتتى. مەن بۇلاردىڭ قازاق دەگەن حالىق ەكەنىن ەستىدىم. بۇرىن مۇنداي حالىق بار ەكەنىن ەستىمەپ ەدىم…» دەدى. فريتستەر كوپ نارسەنى بىلمەۋشى ەدى… شىعىستىڭ كەڭ دالاسىندا ەجەلدەن قىستىڭ قاقاعان ايازى مەن جازدىڭ اپتاپ ىستىعىنا كوندىككەن ەرجۇرەك ادامدار تۇرادى. بۇل ەلدىڭ اقىندارى قازاقستاننىڭ داڭقتى باتىرلارى جايلى سىر شەرتەدى. ال, بۇل ەلدىڭ باتىرلارى ەڭ الدىمەن ارىن ارداقتاعان. …دالادا سالت اتپەن جۇرۋگە ۇيرەنگەن قازاق, ەگەر قاجەت بولسا, ەڭبەكتەي دە الادى, جۇگىرەدى دە. تاۋلى جەردە شىڭعا ورمەلەيدى, باتپاق بولسا, بەلۋاردان ساز كەشىپ تە جۇرە بەرەدى. ايتەۋىر, قازاقتاردى ەشنارسە دە توقتاتا المايدى…»
بەلگىلى اعىلشىن تاريحشىسى الەكساندر ۆەرتتىڭ «رەسەي 1941-1945 جىلدارداعى سوعىستا» دەگەن كىتابىندا مىنا جولدار بار: «قىزىل ارميانىڭ تاباندى سولداتتارىنىڭ ءبىرى قازاقتار بولدى, تۇتاس العاندا, قازاقتار بۇكىل سوعىس بويىندا وزدەرىن جاقسى جاعىنان تانىتا ءبىلدى. ءتىپتى, ستالينگرادتىڭ وزىندە ەڭ وجەت سولداتتار قاتارىندا قازاقتار تۇردى».
اسحات رايقۇل
