رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, جەر بەتiندە جىل سايىن ميلليونداعان ادام وزiنە قول جۇمساپ, ءومiرiن قيادى. 19 ملن ادام سونداي پيعىلدا جۇرەدi. ارينە, بۇل رەسمي تiركەلگەندەرi عانا. ال, سوت-ساراپتاما قىزمەتكەرلەرi جىل سايىن 4 ملن ادام ءوزiن-ءوزi قۇرباندىققا شالاتىنىن ايتىپ وتىر. قر باس پروكۋراتۋراسىنىڭ مالiمدەۋiنشە, وزiنە قول جۇمساعىسى كەلگەن بالالاردىڭ ورتاشا جاس مولشەرi 14 پەن 17 جاس ارالىعىندا. الەمدە جۇرگiزiلگەن ساۋالنامانىڭ قورىتىندىسىنا سۇيەنسەك, جاسوسپiرiمدەردiڭ 80 پايىزى قيىندىققا تاپ بولعاندا ءوزiن-ءوزi ءولتiرۋدi ويلايتىن كورiنەدi. بۇل جاسوسپiرiمدەرگە قاتىستى, ال ەرەسەكتەرگە قاتىستى ستاتيستيكا كورسەتكiشى بۇدان بiرنەشە ەسە كوپ بولۋى مۇمكiن.
قورقىنىشتى «قارالى ءتىزىم»
وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى سۋيتسيد بويىنشا الەم ەلدەرiنiڭ تiزiمiن جاريالادى. قازاقستان قارالى تiزiمدەگi ءتورتiنشi ورىندى يەلەنگەن. ليتۆا, بەلورۋسسيا جانە رەسەيدەن كەيiنگi ورىنعا تابان تiرەگەن ەلiمiزدە 100 مىڭ ادامنىڭ وتىزى ءوزiن-ءوزi ولتiرەدi ەكەن. ال ەگيپەت, گايتي, يامايكا سەكiلدi ەلدەردە مۇنداي قايعىلى وقيعا از, تiپتi, كەزدەسپەيدi دە.
مەملەكەت كوپ جاعدايدا مۇنداي دەرەكتەردi قۇپيا ۇستاۋدى ءجون كورەدi. اسiرەسە, گەرمانيادا سۋيتسيدكە قاتىستى اقپارات ۇشىراسپايدى. يتاليا باسپاسوزدە ءوزiن-ءوزi ءولتiرۋ تۋرالى حابار تاراتۋعا 1928 جىلى تىيىم سالدى. كەشەگi كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس ۇكiمەتi كەزiندە دە بۇل تۋرالى ءسوز قوزعامادى. تەك 1989 جىلى عانا ماسەلەنiڭ شەتi شىقتى. شىندىعىنا كەلگەندە, قازان توڭكەرiسiندە دە, ازامات سوعىسىندا دا, 1937-47 جىلدار ارالىعىندا دا وزiنە- ءوزi قول جۇمساۋشىلار سانى وتە كوپ بولعان. تiپتi, سۋيتسيدتەن ون جىل بويى بiرiنشi ورىندى بەرمەگەن ۆەنگريادان كەيiنگi ەكiنشى ورىنعا شىققانىمىز ەندi ايتىلۋدا.
سوڭعى ون جىل iشiندە جاستار اراسىنداعى سۋيتسيدكە ۇرىنۋ ءۇش ەسەگە ارتىپتى. ونىڭ الپىس پايىزدان استامى جاز جانە كۇز ايلارىندا ورىن العان. تەك جاستار ەمەس, ەرەسەكتەردiڭ دە مۇنداي «قارا ءولiم» جولىن تاڭداۋى وتاندىق عالىمداردى ويلانتۋدا.
سەگىز ءجۇز سەبەپ, سەكسەن ءادىس
پسيحولوگ ماماندار وزiنە قول جۇمساعان ادامداردى پسيحولوگيالىق كۇيزەلiسكە ۇشىراعانداردىڭ قاتارىنا جاتقىزادى. گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ زەرتتەۋشiلەرi مەديتسينا ماماندارىنا ءوزiن ولتiرگەن جانداردىڭ اۋرۋ كiتاپشاسىنا دياگنوز قويۋىن سۇراعان. دارiگەرلەردiڭ توقسان پايىزى «پسيحولوگيالىق اۋرۋ» دەپ تولتىرعان. زەرتتەۋلەر ءوزiن قۇرباندىققا شالۋدىڭ 800 سەبەبi بارىن انىقتاپ, ولاردىڭ 41 پايىزى – ۇمiتسiزدiكتەن, 19 پايىزى – قورقىنىشتان, 18 پايىزى – رۋحاني كۇيزەلiستەن, 18 پايىزى – وتباسىلىق كيكiلجiڭنەن, 6 پايىزى – كارiلiكتەن, 3 پايىزى – اقشا جوعالتۋدان, 1,4 پايىزى – ومiردەن تۇڭiلۋدەن, 1,2 پايىزى دەنە بiتiمiنiڭ كەمiستiگiنەن بولادى دەيدi. بۇل سەبەپتەردiڭ ناقتىلىعى كۇماندi. ويتكەنi, وزiنە قول جۇمساۋشىلار كوپ جاعدايدا سەبەبiن ايتپاي كەتەتiنi بەلگiلi. ايتسە دە, ومiردەن كەتۋدiڭ 80 ءادiسi بار ەكەن. جانە بۇل ءار ادامنىڭ تۇرعىلىقتى جەرiمەن تiكەلەي بايلانىستى دەسەك تە بولادى. ماسەلەن, ءۇندiستاننىڭ پەندجاب شتاتىندا وزiنە قول جۇمساۋشىلاردىڭ جارتىسىنان كوبi ءجۇرiپ كەلە جاتقان پويىزدىڭ استىنا تۇسەدi ەكەن. شري-لانكادا سۋيتسيد جاساعانداردىڭ 91 پايىزى ءتۇرلi دارiلەردi قولدانادى. امەريكا قۇراما شتاتتارىندا جان كەشكەندەردiڭ 60 پايىزى سۋىق قارۋدى پايدالانعان. ويتكەنi, مۇندا ەكiنiڭ بiرiندە قارۋ-جاراق بار. قارۋدى زاڭسىز ساقتاۋعا, پايدالانۋعا تىيىم سالىنعان الگiندەي «اجالدى ءادiستi» پايدالانۋشىلار كانادادا 30 پايىز بولسا, اۆستريادا 4 پايىزدى قۇرايدى ەكەن. قىتاي تۇرعىندارىنىڭ سەكسەن پايىزى مەديتسينالىق پرەپاراتتاردى پايدالانۋ ارقىلى ومiرمەن قوشتاسادى. تمد ەلدەرiندە جوعارعى قاباتتان سەكiرۋ, ماشينامەن سوقتىعىسۋ, جiپكە اسىلۋ, سىركە سۋ iشۋ, ەسiرتكiنi شامادان تىس قولدانۋ… ت.ب جولدارى ارقىلى دۇنيەدەن باز كەشiپ جاتادى.
جازعان حاتتان نە پايدا؟
وسىدان ەكى جىل بۇرىن استانا قالاسىندا جوعارى قاباتتان سەكiرiپ, قايتىس بولعان قىز حات جازىپ قالدىرعان. قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرi وسى حات ارقىلى ونىڭ ءوزiن-ءوزi ولتiرگەنiن انىقتادى. وندا ءۇي-iشiمەن ۇرسىسىپ قالعانى ايتىلعان ەكەن. جالپى, ءوزiن ولتiرەتiندەردiڭ 44 پايىزى ارتىنا حات جازىپ قالدىرادى ەكەن. ولاردىڭ 20 پايىزى بارلىق ادامدارعا, 12 پايىزى تۋما-تۋىستارىنا, 8 پايىزى باسشىلارعا ارناپ جازادى.
ءوزiن ولiمگە قياتىن قاي ماماندىق يەلەرi دەگەنگە كەلسەك, عالىمدار بۇل ماسەلەنi دە زەرتتەگەن. بالدىق جۇيە ارقىلى ەسەپتەگەندە, بiرiنشi ورىندا – مۋزىكانتتار, ەكiنشi ورىندا – مەدبيكەلەر, ءۇشiنشi – تiس دارiگەرلەرi, ءتورتiنشى – قارجى سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرi, بەسiنشi – پسيحياترلار, التىنشى – كiتاپحاناشىلار, ودان كەيiن ساتۋشىلار تۇر.
سۋيتسيد تۋرالى وتاندىق باسپاسوزدە جاريالانعان بiر عىلىمي ماقالادا ءوزiن قۇرباندىققا شالاتىندار كوبiنە كەدەي مەملەكەتتەردە كەزدەسەدi دەلiنگەن. الايدا, بiزدiڭ بiلۋiمiزشە, باي مەملەكەت ساناتىنداعى شۆەتسيا كەزiندە سۋيتسيد جونiنەن العاشقى ۇشتiكتi بەرمەگەن.
ەسكەرتكىش قويۋ دۇرىس پا؟
ءوزiن-ءوزi ءولتiرۋ وقيعاسى جايىندا ەڭ العاش 1777 جىلى دەۆيد پەن كiتاپ جازىپ, جيىرما جىل وتكەننەن كەيiن عانا جارىققا شىعاردى. بiراق, سول كەزدە ول تارالۋعا تىيىم سالىنعان كiتاپتار تiزiمiنە ەنiپ, حالىققا جەتپەي قالدى. ايتايىن دەگەنiمiز, «قاتىگەز ءولiم» تۋرالى كiتاپتىڭ تارالۋىنا تىيىم سالىنعاندا, كەيبiر ەلدەر ءوزiن ولiمگە قيعان جانداردىڭ قۇرمەتiنە ەسكەرتكiش ورناتقان. ەسكەرتكiش كوبiنە اقىن-جازۋشىلارعا, عۇلاما عالىمدارعا, قوعام قايراتكەرلەرiنە بولاشاق ۇرپاعى ۇمىتپاسىن, ۇلگi السىن دەگەن نيەتپەن قويىلادى. ال, بەلگيا ءوزiن-ءوزi ولتiرگەن ادامنىڭ قۇرمەتiنە ارنايى ەسكەرتكiش تاقتا ورناتىپتى. ول فاشيستiك گەرمانيانىڭ ەلiنە شابۋىل جاساعانىن ەستiگەن بويدا ءوزiن ولتiرگەن ادام ەكەن. سونداي-اق, كاۋناستا جاس جەتكiنشەككە ارنالعان تاس ءمۇسiن بار. ول ەلدەگi قاتال رەجيمگە قارسىلىق تانىتا وتىرىپ, ءوزىن دارعا اسقان. كەيiننەن مەملەكەت جاس بالانىڭ بۇل ارەكەتiن جوعارى باعالاپ, ەسكەرتكiش قويۋدى ءجون ساناپتى. نە دەسەك تە, ابىرويسىز ءولiمنiڭ الدىن الۋ ءۇشiن قوعامنىڭ بارلىق مۇشەلەرi بولىپ كۇرەسكەن الدەقايدا تيiمدiرەك .
گۇلميرا ايماعانبەت
