1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبوردا ءىى جالپىقازاق قۇرىلتايى ءوتىپ, قازاق-قىرعىزدىڭ الاش اۆتونومياسى جاريالانعان بولاتىن. الاش اۆتونومياسىنىڭ توراعالىعىنا باقتىكەرەي قۇلمانۇلى مەن ايدارحان تۇرلىبايۇلى جانە ءاليحان بوكەيحاننىڭ كانديداتۋراسى ۇسىنىلادى. شىنايى دەموكراتيالىق جاعدايدا وتكەن سايلاۋدا 79 دەپۋتاتتىڭ 40-ى ءاليحان بوكەيحاندى جاقتاپ, داۋىس بەرەدى. وسىلايشا ول الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلانعان بولاتىن.
شىنايى ماحاببات شىرعالاڭى
بيىل الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولعان مەرەيتويى يۋنەسكو اياسىندا اتالىپ ءوتتى. ۇلت كوسەمىنىڭ مەرەيتويى اياسىندا ونىڭ ساياساتكەرلىگى مەن مەملەكەت باسقارعان قايراتكەرلىگىنەن باستاپ عىلىمي پۋبليتسيستىگىنە دەيىن سان قىرى سيپاتتالىپ جازىلدى.
ءبىزدى بۇل جولى قىزىقتىرعان نارسە ءاليحان بوكەيحاننىڭ وتباسىلىق جاعدايى بولىپ وتىر. ءاليحاننىڭ جەكە ومىرىنە قاتىستى كوپشىلىكتى قىزىقتىراتىن وقيعالار جەتەرلىك. ايتالىق, ول دۇنيەگە سۇندەتتەۋلى كۇيدە تۋىلىپ, 6 جاسقا دەيىن ءتىلى شىقپاعان. سونداي-اق, ۇلت كوسەمى ءوز زامانداستارىنا قاراعاندا الدەقايدا كەش ۇيلەنگەن. ەر-ازاماتتىڭ 35 جاسقا دەيىن ۇيلەنبەي, سالت باستى ءجۇرۋى – ول زاماندا سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا. ال الەكەڭ ءوزىنىڭ سۇيگەن جارىن كەش جولىقتىرىپ, 35 جاسىندا وتباسىن قۇرعان ەكەن. تاعى ءبىر قىزىق جاعداي, ول ايەلى قايتىس بولعاننان كەيىن 16 جىل بويى ۇيلەنبەي جالعىز تۇرعان. ۇزاق ۋاقىت ۇيلەنبەۋى قۇداي قوسقان قوساعى ەلەناعا دەگەن شىنايى ماحاببات پا, جوق الدە قيىن-قىستاۋ زامانداعى ماجبۇرلىك پە ەدى؟
ءاليحان مەن ەلەنا 1901 جىلى وتباسىن قۇرىپ, 20 جىلعا جۋىق ۋاقىت بىرگە تۇرعان. الاشتانۋشى عالىمدار ولاردىڭ اراسىندا ۇلكەن ماحاببات بولعانىن ايتادى. ماسەلەن, الەكەڭ ايەلى قايتىس بولعاننان كەيىن 16 جىل بويى ۇيلەنبەي, جالعىز تۇرىپتى. التى الاشتى اۋزىنا قاراتقان ازاماتتىڭ قازاقتان دا, ورىستان دا ءبىر قىز الىپ, وتباسىن قۇرۋىنا تالاي مۇمكىندىگى بولعان سياقتى. ايتسە دە, ول 1921 جىلدان باستاپ اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن, 1937 جىلعا دەيىن ۇيلەنبەي ءومىر ءسۇردى. بەلگىلى ءاليحانتانۋشى عالىم سۇلتان حان اققۇلىنىڭ ايتۋىنشا, قىر بالاسى – ءاليحاننىڭ ۇزاق ۋاقىت ۇيلەنبەي ءجۇرۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. ونىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى ءاليحان مەن ەلەنانىڭ اراسىندا ۇلكەن ماحاببات بولسا كەرەك.
– ءاليحان بوكەيحان 1916 جىلدىڭ اقپانىندا قازاقتى اتتى اسكەرگە الۋ جانە حالقىنا سايلاۋ قۇقىن قايتارىپ الۋ جۇمىسىمەن سامارادان سانكت-پەتەربورعا كەتەدى. سول كەتكەننەن 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە, اراعا ەكى جىلدان استام ۋاقىت سالىپ, بالا-شاعاسىمەن الاش قالاسىندا ءبىر-اق قايتا تابىسادى. ەگەر ءاليحان ايەلىنە سەنىم ءبىلدىرمەسە, بىرنەشە جىل سىرتتا ەمىن-ەركىن جۇرە الار ما ەدى؟ ەلەنا ءاليحان ءۇشىن وت پەن سۋدى كەشىپ, كوپتەگەن قيىنشىلىق كورەدى, – دەيدى ءاليحانتانۋشى.
سوڭعى كەزدەرى ءاليحان مەن ەلەنانىڭ ۇيلەنۋىنە ونىڭ قايىن اتاسى قارسى بولعان دەگەن اڭگىمە ايتىلىپ ءجۇر. ءاليحانتانۋشى عالىمنىڭ ايتۋىنشا, بۇل – جاڭساق پىكىر. ياكوۆلەۆ قىزىنا «ارينە, ءاليحانداي كۇيەۋ ساعان تابىلا قويماس. الايدا ءاليحان مۇسىلمان, ال سەن حريستيان ءدىنىن ۇستاناسىڭ. بۇعان ءاليحاننىڭ تۋعان-تۋىستارى قالاي قارايدى, سەنىڭ ورتاڭ ونى قالاي قابىلدايدى؟ وسىنى ويلان دا, ءوزىڭ شەشىم قابىلدا. مەن باتامدى بەرەمىن» دەپ باتاسىن بەرىپتى.
اشىلماي قالعان اقيقات
مۇسىلمان مەن حريستيان ءدىن وكىلدەرىنىڭ شاڭىراق كوتەرىپ, ءومىر ءسۇرۋىنىڭ قيىن ساتتەرى بولماي قويعان جوق. بۇل ارادا ەلەنانىڭ اكەسى ياكوۆ سەۆاستيانوۆتىڭ «ءاليحاننىڭ تۋعان-تۋىستارى ساعان قالاي قارايدى؟» دەپ الاڭداۋى راستالعان ءتارىزدى. سەبەبى, ءاليحان بوكەيحاننىڭ ورىس قىزىنا ۇيلەنگەنىنە ونىڭ اناسى قارسى بولعان كورىنەدى. الەكەڭ شەشەسىنەن باتا الۋعا بارعان كەزدە «موينىنا كرەست تاققان كەلىنىمنىڭ قالاي ماڭدايىنان سۇيەمىن؟ تابالدىرىعىمنان اتتاماسىن!» دەپ قابىلداماي قويىپتى. كەيىنىرەك الەكەڭ اۋىلىنا بارعان كەزدە ەلەنانى شاكارىمنىڭ اۋىلىنا تاستاپ, ءوزى بالا-شاعاسىن الىپ, ۇيىنە بارادى ەكەن.
بۇل وقيعا بولاشاق ۇلت كوسەمىنىڭ جۇرەگىنە قاياۋ ءتۇسىرۋى ابدەن مۇمكىن. دەسەك تە, بۇدان دا قيىن جاعداي ەلەنا مەن ەليزاۆەتانىڭ اراسىندا ورىن العان بولاتىن. سۇلتان حان اققۇلىنىڭ ايتۋىنشا, ەليزاۆەتا اناسىنىڭ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداماعانىنا قاتتى رەنجىگەن كورىنەدى – سىرىم بوكەيحانوۆتىڭ ايەلى الەكساندرا بوريسوۆنانىڭ ايتۋىنشا, ەليزاۆەتا اناسىنىڭ ەسىمىن ەشقاشان اۋزىنا المايتىن كورىنەدى. بىردە ماعان الەكساندرا بوريسوۆنا «ەليزاۆەتا شەشەسىنىڭ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداماعانىنا قاتتى نارازى بولعان. سوندىقتان دا ول ەلەنانىڭ بارلىق سۋرەتىن جويىپ جىبەرگەن» دەگەندى ايتىپ ەدى. شىنىندا تاڭعالاتىن ءجايت: ەلەنانىڭ ءبىر عانا سۋرەتى ساقتالىپ قالدى عوي. ال ونىڭ نەلىكتەن بۇلاي جاساعانى مەن ءۇشىن جۇمباق. ال ءوزى «انام اكەمدى شىن سۇيسە, مۇسىلمان ءدىنىن نەگە قابىلدامادى؟» دەپ رەنجىگەن دەگەن وي دا تۋادى, – دەيدى سۇلتان حان اققۇلى.
ەليزاۆەتا اناسىنىڭ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداماعانىنا قاتتى نارازى بولۋى ابدەن مۇمكىن. دەگەنمەن ءاليحان بوكەيحان «مۇسىلمان ءدىنىن قابىلدا» دەپ ەلەنانى كۇشتەمەگەنى انىق. 1921 جىلى سەمەيدە قايتىس بولعاندا ءاليحان ونى حريستيان ءدىنىنىڭ بارلىق ءراسىمى بويىنشا جەرلەگەن. بۇل ونىڭ ەلەناعا دەگەن ەرەكشە ماحابباتى بولسا كەرەك.
ەكىنشى رەت ۇيلەندى مە؟
ءاليحان بوكەيحان 1921 جىلدىڭ كۇز مەزگىلىندە ەلەنانى جەرلەگەننەن كەيىن تۋعان جەرى جەلتاۋعا بارىپ, بىرنەشە اي جاتىپ الادى. مىنە, سول كەزدە ءاليحان بوكەيحان ەكىنشى رەت ۇيلەنىپ, قىزدى بولعان دەگەن الىپ-قاشپا اڭگىمە ايتىلىپ قالادى. الايدا ول ەكىنشى رەت ۇيلەنگەنىن كوپشىلىكتەن قاتتى جاسىرعان كورىنەدى. كەڭەس وكىمەتى الەكەڭدى 1922 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ماسكەۋگە مىرزاقاماققا الىپ كەتكەندە ايەلى مەن قىزىن تاستاپ كەتكەن كورىنەدى.
– ايتسە دە, بۇل ءسوزدىڭ شىندىققا جاناساتىنداي ەشقانداي دالەلى جوق. ەگەر دە شىنىمەن مۇنداي جاعداي ورىن السا, الەكەڭ ايەلى مەن قىزىن وزىمەن بىرگە الىپ كەتەر ەدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن, ءاليحان بوكەيحان ارتىنان ەرگەن الاش ارىستارى الدىندا ءوزىن ادامگەرشىلىك جانە مورالدىك جاعىنان ۇلگى رەتىندە ۇستادى. ەگەر ول ەكىنشى ايەل الىپ, ونى تاستاپ كەتكەن بولسا, وزىنەن كەيىنگىلەرگە جامان ۇلگى بولار ەدى. بايقاساڭىزدار, الەكەڭ ومىردەن وتكەننەن كەيىن كەيبىر ازاماتتار بۇزىلىپ, بىرنەشە ايەل الا باستادى, – دەيدى سۇلتان حان اققۇلى.
ءوز زامانىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ اينالاسىنداعى جاقىن ادامدارى وعان ەكىنشى رەت ۇيلەنۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتپاي قويۋى مۇمكىن ەمەس. الايدا ول توسەك جاڭارتۋعا قۇلشىنىس تانىتپاعان كورىنەدى. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى, ەلەناعا دەگەن ماحاباتتان بولەك, قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەگى ماجبۇرلىك بولۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولعاندىقتان, ونىڭ ەكىنشى رەت ۇيلەنىپ, مامىراجاي ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىگى بولمادى. بولعان كۇننىڭ وزىندە ول «ەكىنشى رەت ۇيلەنسەم, ونىڭ باسىنا قاتەر ءتوندىرىپ المايمىن با» دەپ ساقتانۋى دا ابدەن مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە بالشەبەكتەر وزدەرى جاۋ دەپ ساناعان ازاماتىنىڭ سىرتىنان ونىڭ ءوز ايەلىنە تىڭشىلىق جاساتىپ كۇزەتتىرىپ قويعان بولاتىن. تالاي قۇيتىرقىلىقتى كورگەن اككى ساياساتكەر ەكىنشى رەت ۇيلەنۋدى «باسى ارتىق ماسەلە» دەپ ساناسا كەرەك. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى, اقتوعاي اۋدانىنان شىعىپ, التى الاشتىڭ ارداقتىسىنا اينالعان ۇلت كوسەمىنىڭ ەكىنشى رەت ۇيلەنبەۋى – ءبىز ءۇشىن جۇمباق.
تاۋەلسىز ەلگە ۇلاستى
ال ءبىر انىعى, ءاليحان بوكەيحاننىڭ باسقارۋىمەن 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان 1920 جىلدىڭ تامىزىنا دەيىن جۇمىس جاساعان الاش اۆتونومياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتى قىرۋار شارۋا اتقاردى. ونىڭ ەڭ باستى ەڭبەگى قازىرگى قازاق ەلىنىڭ نەگىزىن, بەرىك ىرگەتاسىن قالاپ بەردى. مىسالى, 1920 جىلدىڭ تامىزىندا قازاق كەڭەستىك اۆتونومياسى الاش اۆتونومياسىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلىپ جاريالاندى. سونداي-اق, 1920-1927 جىلدار ارالىعىندا ءاليحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرى قازىرگى قازاق ەلىنىڭ شەكاراسىن انىقتاۋعا بار كۇش-جىگەرىن سالىپ, قازاقتىڭ ەجەلگى اتا-
بابا جەرىنىڭ دەنىن قورعاپ الىپ قالدى.
سەرىك قۇدايبەرگەنۇلى
