قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ پرەزيدەنت لاۋازىمىنا كەلگەن ساتتەن باستاپ-اق قازاقستانداعى ەكونوميكالىق, ساياسي-الەۋمەتتىك رەفورمالار ءوزىنىڭ ساباقتاستىق سيپاتىن ساقتايتىندىعى تۋرالى جاريا ەتتى.
قر پرەزيدەنتى ق.ك. توقاەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى ەلىمىزدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق دامۋىندا ساباقتاستىق ءپرينتسيپىنىڭ ساقتالاتىندىعىنىڭ ناقتى دالەلى. پرەزيدەنت جولداۋى ەل پارلامەنتىنىڭ قىزمەتىنىڭ جاڭا ماۋسىمدىق تسيكلىنا بايلانىستى جاريا ەتىلدى. جولداۋدا ەلدىڭ قوعامدىق قاتىناستارىنىڭ نەگىزگى سالالارىنىڭ جۇيەلى رەفورمالانۋى ماسەلەسى ءبىرىنشى ورىنعا قويىلعان. پرەزيدەنت ءوزىنىڭ سايلاۋالدى پلاتفورماسىندا حالىققا بەرگەن ۋادەلەرىن ورىنداۋدىڭ ناقتى جولدارى مەن تەتىكتەرىن وسى جولداۋ ارقىلى ىسكە اسىرۋدى ماقسات تۇتادى.
پرەزيدەنت ءوز جولداۋىندا ەلەۋلى ورىن الىپ وتىرعان الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردىڭ, ىشكى دامۋداعى شەشىلمەي وتىرعان ماسەلەلەردىڭ, تەكە-تىرەستەردىڭ ەشقايسىسىن بۇركەلەمەي اشىق ايتىپ, قوعام تالقىسىنا سالادى. بارلىق
كەمشىلىكتەرمەن, قايشىلىقتارمەن ءتيىمدى كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ ەڭ وڭتايلى قۇرالى زاماناۋي ءتيىمدى مەملەكەت قۇرۋ ەكەندىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. ول ءۇشىن بيلىكتىڭ تازا بولۋى, ونىڭ حالىققا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋى, حالىقتىڭ ءوز ەلىن سۇيەتىن وتانشىلدىق قاسيەتىن تاربيەلەۋ, ارميانى زامان وزگەرىستەرىنە, گەوساياسي قاۋىپتەرگە توتەپ بەرەتىن دارەجەگە كوتەرۋ, پوليتسيا جۇمىسىن رەفورمالاۋ, جەمقورلىقپەن ەل بولىپ كۇرەس جۇرگىزۋ سياقتى تاعدىرلىق ماسەلەلەردى جۇزەگە اسىرۋ ءسوز بولادى.
ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنا بايلانىستى بولعاندىقتان پرەزيدەنتتىڭ وسى باعىت تۋرالى ايتقان وي-پىكىرلەرىنىڭ قوعامنىڭ رۋحاني سالاسى ءۇشىن ماڭىزدىلىعىنا توقتالىپ ءوتۋدى ءجون كوردىك. پرەزيدەنت ءۇش تىلدىلىك ساياساتىنان باس تارتپاي وتىرا قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ستاتۋسىنا ساي قىزمەت ەتۋىنىڭ جولىن كورسەتەدى. ول جول – قازاق ءتىلىن ەلدەگى ۇلتارالىق قاتىناستار تىلىنە اينالدىرۋ. بۇل ماقسات قازاقستاننىڭ ەتنودەموگرافيالىق كەلبەتىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى. قازىر ەل حالقىنىڭ 70 پايىزدان استامى قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرى. سوڭعى 30 جىلدىڭ ىشىندە 1 ميلليون اعايىن شەت ەلدەردەن ءوز وتانىنا ورالدى. ولار تولىقتاي تازا قازاق تىلىندە سويلەيدى. سوندىقتان بيلىك تە ءوز حالقىنىڭ تىلىنە كوشۋى مىندەت. ۇكىمەت, مينيسترلىكتەر, مەكەمەلەر, ۇيىمدار, بانك جۇيەسى بارلىعى مەملەكەت تىلىندە سويلەپ, قىزمەت ەتىپ تۇرعان جاعدايدا قازاق ءتىلى تولىققاندى ۇلتارالىق قاتىناستار تىلىنە اينالاتىنى اقيقات.
پرەزيدەنت جولداۋدىڭ ءبىراز بولىگىن حالىققا انا تىلىمىزدە جەتكىزدى. مۇنىڭ ءوزى مەملەكەتتىك تىلگە بيلىكتىڭ بەتبۇرىس جاساۋىنىڭ بەلگىسى. ەل شەنەۋنىكتەرى بارشاسى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋىنە دەگەن تالاپتىڭ ناقتى كورىنىسى. ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى, تاريح عىلىمىن قازاق تىلىندە سويلەتۋ جولىندا كەلەلى جۇمىستار اتقارۋدا. بيىل مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا «قازاقستان تاريحى ەنتسيكلوپەدياسى» جوباسىن باستادىق. ءۇش تومدىق ەڭبەكتىڭ 850 بەتتىك العاشقى تومى انا تىلىمىزدە جارىق كوردى. مۇندا ىرگەلى عىلىمي جۇمىس بۇرىن قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىندا بولماعان. ماقسات – قازاقستان حالقىنىڭ زاماناۋي تاريحى ساناسىن تاربيەلەۋ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى وتاندىق عىلىمدى دامىتۋدىڭ كەشەندى شارالارىن قاراستىرۋدا. عىلىم قوعامعا, ەكونوميكاعا, رۋحاني-مادەني دامۋعا ىقپال ەتەتىن, حالىق ءومىرىن جاقسارتاتىن جاڭاشىلدىقتارعا جول اشۋعا ءتيىستى. تاريح عىلىمى قازاقستان حالقىنىڭ تاريحي كوزقاراستارىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتەدى. وسى رەتتە پرەزيدەنت ۇسىنعان التىن وردا مەملەكەتىنىڭ 750 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ وتە ماڭىزدى. قازاق حاندىعى التىن وردا يمپەرياسىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى, ونىڭ جالعاسى. ياعني قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى ەۆوليۋتسياسىن دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن التىن وردا مەملەكەتىنىڭ تاريحىن جاقسى ءبىلۋىمىز اۋاداي قاجەت.
حالىق قازاق تىلىندە سويلەپ جۇرسە, بيلىك ورىس تىلىندە ءوز كەڭەستەرىن, جينالىستارىن وتكىزىپ جاتسا, بيلىك پەن حالىق اراسىندا قالاي تۇسىنىستىك بولادى؟! سوندىقتان قوعامنىڭ بىرتۇتاستىعىن ساقتاۋ جولىندا بيلىك تە, حالىق تا, عىلىم مەن ءبىلىم دە قازاق تىلىندە سويلەپ تۇرۋى كەرەك. اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ قازاق تىلىنە كوشۋى تاۋەلسىز مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋ جولى دەپ ەسەپتەيمىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ ينستيتۋت ۇجىمى پرەزيدەنت ۇسىنعان ەلدەگى ءتىل ساياساتىنىڭ جاڭا باعىتىن تولىق قۋاتتايدى. قازاق تىلىنە قولداۋ كورسەتۋدى جالعاستىرۋدى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى.
2020 جىلى قازاقستان حالقى, ۇلتىمىزدىڭ ۇستازدارى ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىق, ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويلارىن اتاپ وتەدى. ۇلى بابالارىمىزدىڭ وسى مەرەيتويلارىن وتكىزۋ تۋرالى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە پرەزيدەنت ۇسىنىسىن ىسكە اسىرۋدى ءوزىمىزدىڭ ماڭىزدى مىندەتىمىز رەتىندە قابىلدايمىن. ادامزاتتىڭ ءبىلىمى مەن ساناسىندا وشپەس ءىز قالدىرعان ۇلى بابالارىمىزدىڭ وسيەتتەرىنەن دۇرىس ساباق الامىز با؟ مىنە, ەڭ باستى ماسەلە وسىندا. مىسالى, ءال-ءفارابيدىڭ سان-قىرلى ويلارى اراسىندا «قايىرىمدى قالا» تۋرالى كونتسەپتسياسى بار. ءبىز قازاقستاندا ءال-فارابي كوكسەگەن «قايىرىمدى قالاداي» مەملەكەت جاساۋعا ءتيىستىمىز. «قايىرىمدى قالا» باسشىلارى حالىقپەن بىرگە, ونىڭ ماقساتى ەلگە قىزمەت ەتۋ, ەلدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ. بيلىك يەلەرى ءوزىنىڭ بايۋىن ەمەس, مەملەكەتتىڭ كۇشەيىپ, گۇلدەنۋىن ءبىرىنشى ورىنعا قويادى. سول ارقىلى حالىقتىڭ قۇرمەتىنە كەنەلەدى. ال «قايىرىمسىز قالادا» ءبارى كەرىسىنشە. ماقتانۋ, جەمقورلىق, حالىق قازىناسىن شاشۋ, تامىر-تانىستىق. ءال-ءفارابيدىڭ وسيەتىندەگىدەي مەملەكەت قۇرۋ ارقىلى ءبىزدىڭ ەل باسەكەگە قابىلەتتى, دامىعان ەلدەر قاتارىنا قوسىلا الادى. ول ءۇشىن قوسىمشا تاعى دا ءبىر ەرەكشە كۇش جەتىسپەيدى. ول كۇش حالىقتىڭ اقىل-ويى, پاراساتى, جاڭاشىلدىعى. وسىنداي ساناداعى ادامداردى اباي قۇنانباەۆ ايتقان «كەمەل ادام», «تولىق ادام» كونتسەپتسياسىن باسشىلىققا الا وتىرىپ تاربيەلەۋگە بولادى. ءال-فارابي مەن ابايدىڭ رۋحاني مۇرالارىنىڭ كلاسسيكالىق ءمان-ماعىنالارى وسىندا. ولاردىڭ ويلارى, يدەيالارى وتكەن زاماندا, بۇگىنگى كۇندە, بولاشاقتا دا ماڭىزىن ەش جوعالتپايدى, توزبايدى. قازاق حالقى وسىنداي ۇلى ويشىلدارى بولۋىمەن باقىتتى. ۇلت ولاردىڭ اقىلىن تىڭداپ, كورسەتكەن جولدارمەن ءجۇرىپ, جاڭا زامان تالاپتارىمەن تولىعىپ وتىرسا ناعىز كەمەل ۇلتقا اينالادى. ءبىلىم, عىلىم, ونەر, مادەنيەت سالالارى دامىماي ءبىز كوشتەن قالىپ قويامىز. سوندىقتان قازاقستان قوعامىن «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن جۇيەلى تۇردە ىسكە اسىرۋ الداعى جىلداردا دا كۇن تارتىبىنەن تۇسپەك ەمەس. ۇلى ويشىل اباي ايتقانداي, قوعامدا جەكە ادام تۇزەلمەي تۇپكىلىكتى جاقسىلىقتار مەن جەتىستىكتەر كەلمەيدى. ادامدى تۇزەيتىن نە دەسەك, ولار: جاسامپاز ەڭبەك, ءبىلىم, ماماندىق, تاربيە, ادامگەرشىلىك رۋح پەن ادىلەتتىلىك.
اباي مەن ءال-فارابي شىعارمالارىنداعى وسىنداي قاعيداتتىلىق يدەيالاردى حالىققا ءتۇسىندىرىپ, ناسيحاتتاپ, قازاقستان حالقىنىڭ رۋحاني باسشىسىنىڭ جاقسىلىققا تولۋىنا ىقپال ەتۋىمىز كەرەك. قازاق تاريحشىلارىنىڭ مىندەتى – قازاقستان حالقىن قازاق حالقىنىڭ, الەم حالىقتارىنىڭ وزىق ويلى تۇلعالارىنىڭ ۇلگىسىندە تاربيەلەۋ. بيلىكتى, حالىقتى وتانىمىز باسىنان وتكەرگەن قيلى تاريحىنان دۇرىس ساباق الۋدى ۇيرەتۋگە ءتيىستىمىز. تاريحي تاجىريبەدەن ساباق الماعان مەملەكەتتەر ۇنەمى قاتەلىكتەرگە ۇشىراپ, كەرى كەتىپ جاتادى. قازاقستان وسى قايشىلىقتاردان ساقتانۋى ماڭىزدى.
ءبىزدىڭ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋى قازاقستاننىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا ءوز ۇلەسىن قوساتىن بىرنەشە مەملەكەتتىك جوبالاردى ورىنداۋدا. «ۇلى دالانىڭ ۇلى ەسىمدەرى» تالدامالى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ, وزەكتىلەندىرۋ جانە اقپاراتتىق قولداۋ» مەملەكەتتىك تاپسىرىسى قازاقستان تاريحىنا قاتىستى 100 ۇلى تۇلعانىڭ ۇلاعاتىن ۇلىقتايتىن پارك-ەنتسيكلوپەديا جاساۋدى باستادى. «ۇلى دالانىڭ ۇلى ەسىمدەرى» قاتارىنا «ءال-فارابي مەن اباي وزدەرىنىڭ قۇرمەتتى ورىندارىن الادى. قازىر ولاردىڭ ەسىمدەرىن پارك-ەنتسيكلوپەدياعا ەنگىزۋدىڭ جولدارى مەن تەتىكتەرى زەرتتەلىپ جاتىر. پارك-ەنتسيكلوپەدياعا كىرگەن ادام قازاق حالقىنىڭ ۇلى تۇلعالارى تۋرالى قىسقا, تۇسىنىكتى, عىلىمي تۇجىرىمدالعان, ءماندى جانە ماعىنالى اقپارات الۋى كەرەك. «ينتەراكتيۆتى عىلىمي كارتا» قازاقستان حالقى «تاڭدامالى زەرتتەۋ, وزەكتىلەندىرۋ جانە اقپاراتتىق قولداۋ» جوباسىن ىسكە اسىرۋداعى ماقسات – قازاقستان قوعامىنىڭ ەتنيكالىق كەلبەتىنە تەرەڭ تالداۋ جاساۋ ارقىلى ەلىمىزدى بولۋى ىقتيمال ەتنيكالىق, ءدىني جانە الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردان ساقتاندىرۋ جانە ولاردىڭ الدىن الۋ مىندەتتەرىن شەشۋ. ال «وزبەكستانداعى قازاقتىڭ كيەلى جەرلەرى» جوباسى قازاق حالقىنىڭ تاريحي تانىمىن كەڭەيتىپ, تاريحي جادىمىزدى جاڭعىرتۋدى كوزدەيدى. بيىلعى جولداۋدا پرەزيدەنت شيكىزاتقا بايلانعان ەكستەنسيۆتى ەكونوميكادان باس تارتۋدىڭ جولدارىن كورسەتكەن. ول ءۇشىن «ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ەكونوميكاسىنا» كوشۋىمىز كەرەك. شيكىزات ساتۋعا قاراعاندا دايىن تاۋارلار ساتۋ الدەقايدا كوپ پايدا اكەلەدى. قازاقستان قانداي دايىن ونىمدەرىمەن الەمدىك باسەكەلەستىك نارىعىنا شىعا الادى. وسى ماسەلە وتە ماڭىزدى.
بۇل جۇمىستى تەك وتاندىق عالىمدار عانا شەشە الادى. قازاقستاننىڭ دامۋىنىڭ بارلىق سالالارىنىڭ جاعدايىن, مۇمكىندىكتەرىن, پوتەنتسيالىن وتاندىق عالىمدار عانا جاقسى بىلەدى. ماسەلە وتاندىق عىلىم مەن ءبىلىمدى قولداۋعا كەلىپ تىرەلۋدە. قازىر قازاقستان عىلىمىن قارجىلاندىرۋ ءجىو 0,13 پايىزىن عانا قۇرايدى. بۇل سالادا ءبىزدىڭ ەل الەم مەملەكەتتەرىنىڭ سوڭىندا. دامىعان ەكونوميكاسى بار ەلدەر ءجىو 3-5 پايىزىن عىلىمعا جۇمسايدى. مىسالى, عىلىمدى قارجىلاندىرۋعا 5 پايىزى تابىستى ءبولىپ وتىرعان وڭتۇستىك كورەيا الەمدەگى باي مەملەكەتتەر قاتارىنا 20 جىلدا قوسىلا الدى. قازىر بۇكىل الەم وڭتۇستىك كورەيا وندىرەتىن دايىن تاۋارلاردى تۇتىنۋدا. قازاقستان وسىنداي جەتىستىكتەردەن ۇلگى العانى ابزال.
قازاقستاندى حح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىندا يندۋستريالاندىرۋ ءجۇرىپ جاتقاندا ف.ي. گولوششەكين قازاقستان كسرو-نىڭ شيكىزات بازاسى بولىپ قالۋ جوباسىن جاقتاپتى. مۇنداي بىرجاقتىلىققا قارسى شىققان كازيرايكومنىڭ بيۋرو مۇشەسى سماعۇل سادۋاقاسوۆ ونەركاسىپتىڭ وڭدەۋ سالالارىن دامىتىپ, ساپالى تاۋارلار شىعارۋدى جاقتاپ شىعادى. ول «گولوششەكين جولداستىڭ نەلىكتەن ءجۇن جۋدان ءارى بارعىسى كەلمەيتىنىن, شۇعا فابريكالارىن ۇيىمداستىرۋ ءوز-وزىنەن سۇرانىپ تۇرعانىن» دالەلدەيدى. «قازاقستاننان جۋىلعان ءجۇندى رەسەيگە شىعارىپ, وسى جۇننەن توقىلعان «ماسكەۋلىك» شۇعانى كەرى قاراي تاسىعاننان گورى, قازاقستاننان دايىن شۇعانى تەمىرجولدار ارقىلى سىرتقا شىعارۋ جەڭىل ەمەس پە؟» دەپ ەسەپتەيدى ۇلتجاندى س.سادۋاقاسوۆ. الايدا گولوششەكين مەن ونىڭ جاقتاستارى وسىنداي تاعدىرلىق ماڭىزى بار ۇسىنىستاردى جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىقتىڭ كورىنىسى دەپ باعا بەرەدى.
كورشىلەس رەسەيدىڭ ءوزى عىلىمدى قارجىلاندىرۋعا بىزدەن قاراعاندا 12 ەسە كوپ قارجى جۇمسايدى ەكەن. وتاندىق عىلىمنىڭ كوسەگەسى كوگەرمەي وتاندىق ەكونوميكانىڭ دا كوسەگەسى كوگەرمەيتىندىگىن تۇسىنەتىن مەزگىل كەلدى. پرەزيدەنت ايتقانداي, عىلىمنىڭ دامۋىنىڭ كوزدەرىن اشا وتىرىپ, عىلىم مەملەكەتتىڭ دامۋىنا قانداي ءتيىمدى ىقپالىن كورسەتىپ وتىر دەگەن ماسەلە نازاردا بولۋى ابزال.
پرەزيدەنت جولداۋىنان عىلىم مەن ءبىلىم سالالارىنىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىن ارتاراپتاندىرۋعا, مەملەكەتتى قورلاندىرۋعا, اگرارلىق سالانى جاڭعىرتۋعا ۇلەسىن قوساتىن سالاعا اينالدىرۋدىڭ باعىتتارىن انىق كورەمىز.
زيابەك قابىلدينوۆ,
ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى
تاريح جانە ەتنولوگيا
ينستيتۋتىنىڭ
ديرەكتورى, ت.ع.د., پروفەسسور
