ۇلتىمىزدا «ولگەنىن ءتىرىلتىپ, وشكەنىن جاندىرعان» ءبىر تۇلعا بولسا, بۇل – وزبەكالى جانىبەكوۆ. 28 تامىز كۇنى كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولادى. اقيقاتىن ايتقاندا, رۋحاني جاڭعىرۋدى ءوز زامانىندا جانىبەكوۆ باستاعان ەدى. وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ اياعىندا ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ورالۋى, تايقازاننىڭ «ەرميتاجدان» قاسيەتتى تۇركىستانعا قايتارىلۋى – اتقارىپ كەتكەن ىستەرىنىڭ ءبىر بولىگى عانا. تۇعىرلى تۇلعانىڭ ومىردەن وزعانىنا شيرەك عاسىرعا جۋىقتاسا دا, جوقتىعى قاتتى ءبىلىنىپ وتىر. ول بار سانالى عۇمىرىن ۇلتىنا ارناعان ناعىز رۋح ساردارى, مىقتى يدەولوگ, جاسامپاز تۇلعا بولدى.
ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگىسى
ارىس وزەنىنىڭ سىرعا قۇيار تۇسىندا بوي كوتەرگەن ەسكى قونىستاردىڭ ءبىرى سارىقامىس اۋىلىندا جانىبەك قۇديارۇلى مەن قانىشا توماشقىزىنىڭ شاڭىراعىندا تۋعان شەكەسى تورسىقتاي ۇلعا اۋىلدىڭ ەڭ قادىرمەندى كونەكوز قارياسى وزبەك اقساقالدىڭ قۇرمەتىنە وزبەكالى ەسىمى بەرىلەدى. اكە-شەشەدەن جاستايىنان قالعان ول جەتىمدىكتىڭ تاقسىرەتىن تارتۋداي-اق تارتتى.
شاۋىلدىردەگى جامبىل ورتا مەكتەبىن ءبىتىرىپ, الماتىداعى اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە ءتۇستى. قاراپايىم مەكتەپ مۇعالىمىنەن ۇلكەن قايراتكەر دەڭگەيىنە كوتەرىلدى.
ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگىسى دەگەندە الدىڭعى قاتاردا وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ەسىمى اۋىزعا ىلىگەدى. ومىردەن وزعان الىپتار توبىن سويلەتسەك: «ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدىڭ قايتادان قالپىنا كەلتىرىلىپ, تاۋەلسىز دامۋ جولىنا تۇسۋىنە وزاعاڭنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ەرەكشە» دەپتى ءابىش كەكىلبايۇلى. ال شەرحان مۇرتازادان: «وزبەكالى جانىبەكوۆ بۇكىل سانالى ومىرىندە قازاق حالقىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك تسيۆيليزاتسياعا قوسقان ۇلەسىن دالەلدەۋمەن ءوتتى» دەگەن ءسوز قالدى.
قازىرگى بيلىك جابۋدى عانا بىلە مە؟
كۇنى كەشە عانا بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى عالىم قۇلبەك ەرگوبەك تۇلعانىڭ 90 جىلدىعىنا وراي كىتاپ دايىنداعانىن, ونى شىعارۋ ءۇشىن وتىرار اۋدانىنىڭ اكىمدىگىنە حات جولداعانىن, سول جاقتان: «قارجى قارالماعان. وزبەكالى جانىبەكوۆ جايىنداعى كىتاپقا دەمەۋشىلىك جاساي المايمىز» دەگەن جاۋاپ كەلگەنىن الەۋمەتتىك جەلىگە اشىنا جازدى. كىتاپتى اۋدانعا ىسىرماي, كورنەكتى قايراتكەردىڭ مەرەيتويىنا ورايلاستىرىپ مينيسترلىك شىعارسا ءجون ەمەس پە؟! ماسەلەن, وتىرار اۋدانىندا وسىدان ەكى جىل بۇرىن اشىلعان وزبەكالى جانىبەك مۋزەيى مەن «وتىرار كىتاپحاناسى» كوپ ۇزاماي جابىلىپ قالعان ەكەن. بۇل عيماراتتارعا دا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى نەگە قول ۇشىن سوزباسقا؟
وزبەكالى جانىبەكوۆ تورعاي وبلىسى قۇرىلعاندا وبكوم حاتشىسى قىزمەتىنە جىبەرىلىپ, ارقالىق قالاسىندا فيلارمونيانىڭ, امانگەلدى يمانوۆ مۋزەيى مەن تاريحي-ەتنوگرافيالىق مۋزەيىنىڭ, پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ, «شەرتەر» ۇلت اسپاپتار ءانسامبلىنىڭ, ت. ب. مادەني وشاقتار مەن ونەر ۇجىمدارىنىڭ اشىلۋىنا باستاماشى بولدى. م.ششەپكين اتىنداعى ماسكەۋ جوعارى تەاتر ۋچيليششەسىن بىتىرگەن 17 جاس ءارتىستى تورعايعا الدىرىپ, قازاق دراما تەاترىنىڭ قۇرىلۋىنا جاعداي جاسادى. وبلىس جابىلعاندا, بۇل ونەر وشاعى جەزقازعان قالاسىنا كوشىرىلىپ, بۇل كۇندەرى س.قوجامقۇلوۆ اتىنداعى قازاق مۋزىكالىق-دراما تەاترى اتاۋىمەن جۇمىس ىستەپ جاتىر.
ءتۋريزمدى تۇلەتكەن تۇلعا
جانىبەكتىڭ جاسامپاز ۇلى 1975-1977 جىلدارى ورتالىق كوميتەتتىڭ سىرتقى بايلانىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدى. وسى قىزمەتى تۋرالى قازىر كوپ ايتىلمايدى. بىراق قاراپ وتىرساق, ەلىمىزدە سول كەزەڭدە ءتۋريزمنىڭ ناعىز داۋىرلەگەن شاعى بولعان ەكەن. مۇنى وزبەكالىنىڭ «تاعدىر تاعىلىمى» اتتى كىتابىنان بىلەمىز.
«بۇل مەزەت قازاقستاننىڭ 72 ەلمەن ەكونوميكالىق, عىلىمي-تەحنيكالىق جانە مادەني بايلانىستار ورناتىپ, حالىقارالىق ارەناعا شىعا باستاعان كەزى بولاتىن. جىلىنا 15-20 مىڭعا جۋىق ادام قازاقستانعا كەلىپ, سونشا ادام شەت ەلدەردە بولىپ قايتاتىن» دەپ جازادى وندا اۆتور.
بۇدان بۇرىن تۋريستىك توپتار تەك الماتىعا عانا كەلىپ كەتەتىن بولسا, جانىبەكوۆ باسشىلىق ەتكەن ءبولىم بۇعان قوسا جامبىل, وڭتۇستىك قازاقستان, قاراعاندى, تسەلينوگراد, قوستاناي وبلىستارىندا تۋريستەردى, شەتەلدىك دەلەگاتسيالاردى كوپتەپ قابىلداۋعا رۇقسات الدى. شەتەلدىكتەر تۇسەتىن مەيمانحانا, رەستوراندار, باسقا دا قىزمەت كورسەتۋ ورىندارمەن اينالىسا باستادى. الماتىدا «وتىرار» مەيمانحاناسىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. «مەدەۋ» مۇز ايدىنى اۋدانىندا «قازاق اۋىلى» تۋريستىك كەشەنى اشىلدى. المالىباقتا بيە ساۋىلىپ, قىمىز اشىتاتىن ءداستۇر كورسەتىلدى, كەلۋشىلەرگە ونىڭ ساۋمال, تۇنەمەل, ۇشكۇندىك تۇرلەرىنەن ءدام تاتىرىلدى. بۇل تۋريستىك كەشەننىڭ اتاۋى دا سوعان ساي «قىمىزحانا» اتالدى. جامبىلدا «تاراز» مەيمانحاناسى ىسكە قوسىلدى. شىمكەنتتە «ورداباسى», تسەلينوگرادتا «ەسىل» مەيمانحانالارى قايتا جابدىقتالدى. قاراعاندىداعى, قوستانايداعى مەيمانحانالار قايتا جاڭعىرتۋدان وتكىزىلدى. الماتى-تاشكەنت, شىمكەنت-تۇركىستان اۆتوكولىك جولدارىن جاڭعىرتۋ جانە كوگالداندىرۋ باستالدى.
جاستاردى قولداۋدى جولعا قويدى
ايتپاي كەتپەۋگە بولمايتىن جايت, وزبەكالى جانىبەكوۆ باستاپقىدا قاراپايىم مۇعالىم بولىپ, از ۋاقىت ىشىندە وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە كوتەرىلدى. سول كەزدە جيىرما جاستىڭ و جاق, بۇ جاعىندا عانا ەدى. ودان سوڭ اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنان وبلىستىڭ جانە رەسپۋبليكانىڭ جاستار جەتەكشىسى اتاندى.
تالانتتى جاستاردى قولداۋ ءدال سول ۋاقىتتا قولعا الىندى. قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعى (قازىرگى «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنا پارا-پار) تاعايىندالدى. بۇل سىيلىقتىڭ تۇڭعىش لاۋرەاتى – بار بولعانى 23 جاسىندا ومىردەن وتكەن جازۋشى ساتتار ەرۋباەۆ.
بەلگىلى پۋبليتسيست قالي سارسەنباي وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ قولونەر شەبەرى, ۇستا داركەمباي شوقپارۇلى مەن «لا سكالادا» ءان سالعان تۇڭعىش قازاق امانگەلدى سەمبينگە كوپ قولداۋ كورسەتكەنىن, سەمبين ومىردەن وتكەن سوڭ, لايىقتى باعالانباعانىنا كۇيىنگەنىن جازادى.
الاش ارىستارىن اقتاعان
وزبەكالى جانىبەكوۆ الماتى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى, مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى, مادەنيەت ءمينيسترى, ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى قىزمەتىندە بولعاندا دا قىرۋار ءىس اتقاردى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋىنە ۇيىتقى بولدى. «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايىن قۇرىپ, ونىڭ قورىنا العاشقى جادىگەرلەردى تاپسىردى. «سازگەن», «ادىرنا», «التىناي» انسامبلدەرىن اشتى. ى.دۇكەنۇلى اتىنداعى مۋزىكالىق حالىق اسپاپتارى مۇراجايىنىڭ, ۇمبەتالى كارىباەۆتىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيىنىڭ اشىلىپ, قالىپتاسۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. سەكسەنىنشى جىلدارى ايتىس ونەرىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرگەن اسەلحان قالىبەكوۆا, قونىسباي ءابىلوۆ, ءاسيا بەركەنوۆا سىندى اقىندارعا «حالىق اقىنى» اتاعىن الىپ بەردى.
وزبەكالى جانىبەكوۆ – الاش ارىستارىنىڭ اقتالۋىنا دا ۇلەس قوسقان بىردەن-ءبىر تۇلعا. شاكارىم قۇدايبەردىۇلى, احمەت بايتۇرسىنوۆ, ماعجان جۇماباەۆ, جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ قالاي اقتالعانى اكادەميك سەرىك قيراباەۆتىڭ ەستەلىگىندە انىق جازىلعان. «مەن ءبىر نارسەگە قۋانامىن – ءدال وسى ءبىر تۇستا ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيالىق جۇمىسى باسىندا وزبەكالى ەمەس, باسقا بىرەۋ وتىرسا, وسى ماسەلەلەردى ءبىز ويداعىداي شەشە الماعان بولار ەدىك. قۇداي ابىروي بەرگەندە, «بىتەر ءىستىڭ باسىنا جاقسى كەلەر قاسىنا» دەگەندەي, وزبەكالىنىڭ وسى قىزمەتكە كەلۋى قازاقتىڭ باعىن كوتەردى, ارىستارىن اقتادى, جوعىن تولتىردى» دەپ جازادى اكادەميك.
ۇلتتىق يدەولوگيا ۇلتشىلدىق يدەولوگيا ەمەس
وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ قاراپايىمدىلىعى, ءوز ىسىنە بەرىلگەندىگى سونداي, ول مادەني وشاقتاردىڭ نەمەسە بەلگىلى ءبىر نىسانداردىڭ قۇرىلىسى نەمەسە جوندەۋىنە, بەزەندىرىلۋىنە بىلەگىن سىبانا كىرىسىپ كەتۋدەن ارلانبايتىن. قول استىنداعى قىزمەتكەرلەردى دە سوعان جۇمىلدىراتىن. «تاعدىر تاعىلىمى» كىتابىندا ەندى اشىلايىن دەپ جاتقان تورعاي وبلىستىق تاريحي-ەتنوگرافيالىق مۋزەيىنىڭ ەدەنىن قالاي سىرلاعاندارىن جازادى. ارقالىقتا جاڭا جىلعا وراي بوي كوتەرگەن مۇز قالاشىعىنىڭ قورشاۋىن دا ءوز قولىمەن ورناتقان.
«ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تاريحتان ارتتىرعانىنان گورى جوعالتقانى كوبىرەك بولعاندىقتان, ءوزىمىز سياقتىلارعا بىردە رەجيسسەر, بىردە ساۋلەتكەر بولۋعا, قيسىنىنا قاراي, سۋرەتشى-مودەلەردىڭ دە, توقىماشىعا كەڭەسشىنىڭ دە, اۋەزشى-اسپاپشى نەمەسە بي قويۋشىنىڭ دا مىندەتىن اتقارۋعا تۋرا كەلەتىنى راس» دەپ جازادى ول جوعارىداعى ەڭبەگىندە.
بۇل كىتابىنا قوسا, ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە «قازاقتىڭ قولتۋما مادەنيەتى», «جاڭعىرىق… التىن دومبىرا جايلى اڭىزدىڭ ىزىمەن», «ۋاقىت كەرۋەنى», «جولايىرىقتا» كىتاپتارى, «قازاق كيىمى» كىتاپ-البومى جارىق كوردى.
قازىر ەلىمىزدە يدەولوگيانىڭ اقساپ جاتقانى كوپ ايتىلادى. ءتىپتى «بىزدە يدەولوگيا جوق» دەيتىندەر دە بار. يدەولوگيانىڭ ءمان-ماڭىزى, ونىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ «جولايىرىقتا» كىتابىندا جاقسى ايتىلادى.
«يدەولوگيا اتاۋلىنىڭ ءبارىن جاھاننامعا جىبەرەتىن بولساق, ەرتەڭ ءبىزدى الماستىراتىن ۇرپاقتى قالاي تاربيەلەپ, قازاقستاننىڭ تاعدىرىن كىمنىڭ قولىنا تاپسىرامىز؟! بىزگە جاڭا يدەولوگيا كەرەك-اق. ول ۇلتتىق يدەولوگيا بولۋعا ءتيىس. ونى مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەپ بۇقپانتايلاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ۇلتتىق يدەولوگيا دەپ وتىرعانىمىز ۇلتشىلدىق يدەولوگياسى ەمەس. ونىڭ تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس, رەسپۋبليكادا تۇراتىن بارلىق ۇلىستارىنىڭ مۇددەلەرىن بىردەي قورعايتىن يدەولوگيا بولاتىنىنا كۇماندانۋعا بولمايدى… تەك ۇلتتىق مەملەكەت ارقىلى عانا قازاق حالقىن ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك, پاراساتتىق, قۇقىقتىق, مادەني, مورالدىق, يماندىلىق, مىنەز-قۇلىقتىق جاعىنان كەمەلىنە جەتكىزۋگە بولادى… قازاقتانۋ قازىر قاجەت-اق» دەگەن اۆتور ءوزىنىڭ قيسىندى ۋاجدەرىن كەلتىرەدى.
قازاقتىڭ كوسەگەسىن كىم كوگەرتەدى؟
وسىنداي وزىق ويلاردى ايتىپ كەتكەن تۇلعا ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەشكىمگە كەرەك بولماي قالدى. «مەن ءۇشىن وكىنىشتىسى – قازاقستان كومپارتياسى تاراتىلعان كەزدە ناۋقاستانىپ اۋرۋحانادا جاتقاندىقتان, ورتالىق كوميتەتتىڭ پلەنۋمىندا دا, پارتيانىڭ سەزىندە دە بولا الماعانىم. الدىن الا دايىنداعان ءسوزىم دە سويلەنبەي قالدى. پارتيا تاراتىلعاننان كەيىن دە مەنى ىزدەگەن جان بولعان جوق. تۇرلاۋسىز اعايىنعا قىزمەت سۇراپ مەن دە بارمادىم. پەندەگە ءتان السىزدىككە بوي ۇسىنا بەرمەيتىنىم بار ەدى. بۇل جولى دا سولاي بولدى» دەپ جازادى وزبەكالى جانىبەكوۆ «تاعدىر تاعىلىمى» كىتابىندا.
وسى ەڭبەگىندە: «كوكەيدە جۇرگەن ءبىر جايت – قازاقتىڭ كوسەگەسىنىڭ كوگەرۋى وزىمەن بايلانىستى ەكەنى… نەسىن جاسىرايىق, قازاقتىڭ ۇنسىزدىگى مەن قاراپايىمدىلىعى كوپ جاعدايدا ءوزىن باسىنۋشىلىققا الىپ كەلسە, توقمەيىلدىلىگى مەن كونبىستىگى «سىباعاسىنان» قۇر قالدىرىپ وتىردى. جيىرماسىنشى عاسىر اياقتالىپ كەلە جاتقانىمەن, مەن ءوزىم جوعارعى كەڭەسكە دەپۋتات بولىپ سايلانعان باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ وردا, جانىبەك, كازتالوۆ اۋداندارىنا قاراستى ەلدى مەكەندەردىڭ ءبىرازىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلەكتر جانبايتىنىن, جۇرتتىڭ اۋىز سۋعا ءزارۋ ەكەنىن, مونشا دەگەننىڭ اتىمەن جوقتىعىن, كولىك-جول قاتىناسىنىڭ نارەگەيلىگىن كورىپ, كۇيىپ-ءپىسىپ, شاپقىلاپ جۇرگەندە, قاي ۇيىنە بارا قالسام دا ەستىگەنىم: «شۇكىر, جامان ەمەسپىز» بولدى» دەيدى.
جوعارعى كەڭەس تارقاعانعا دەيىن ءۇش جارىم جىل ىشىندە وردا-جانىبەك-سايقىن سۋ قۇبىرى تارتىلدى. وسى ءۇش اۋداندى ورالمەن بايلانىستىراتىن اۆتوكولىك جولىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. تۇرعىن ءۇي, مەكتەپ, كلۋب, مونشا, ت. ب. الەۋمەتتىك جانە مادەني-تۇرمىستىق نىساندار كوپتەپ تۇرعىزىلا باستادى. ەلدى مەكەندەردى ەلەكترلەندىرۋ, گازبەن قامتاماسىز ەتۋ ءىسى قولعا الىندى. بۇل دا وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ەڭبەگى, جۇرتقا جاناشىرلىعىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى.
كوشە بار, ەسكەرتكىش كەرەك
التى جىل بۇرىن عانا ەلوردانىڭ الماتى اۋدانىنداعى جوبالىق اتاۋى №142 كوشەگە وزبەكالى جانىبەك اتى بەرىلدى. بۇل كوشە ايناكول كوشەسىنەن باستالىپ, مۇستافا شوقاي كوشەسىندە اياقتالادى. ۇزىندىعى 1 شاقىرىمنان ءسال عانا اسادى. ءبىر قىزىعى, 2گيس قوسىمشاسىندا كورسەتىلسە دە, Google كارتادا بۇرىنعى №142 اتاۋىمەن تۇر نەمەسە كارتا جانىبەك تارحان كوشەسىمەن شاتاستىرادى. مۇنى جوندەۋ كەرەك. وزبەكالى جانىبەكوۆكە باس قالادان ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىلسا دا ارتىق ەتپەيدى. تۇعىرلى تۇلعا بۇعان ابدەن لايىق.
قازىر ۇلتتىق مۋزەيدە ول كىسىنىڭ «تسەنزور» قايشىسى مەن باكىسى ساقتاۋلى. بۇل جادىگەرلەردى 2015 جىلى «ۇلتتىق مۋزەيگە سىي تارتۋ» شاراسىنىڭ شەڭبەرىندە نەمەرەسى ازەل باۋىرجانقىزى تاپسىرعان.
بىرنەشە جىل بۇرىن ساۋالناما جۇرگىزگەنىمىزدە, جۋرناليست باۋىرجان سابىربەكوۆ پەن دراماتۋرگ سايا قاسىمبەك وسى ۇلتتىق مۋزەيدى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ اتىنا بەرۋدى ۇسىندى. نەسى بار, ورىندى ۇسىنىس. تۇلعانىڭ مۋزەيلەرگە, جالپى ۇلت رۋحانياتىنا تىكەلەي قاتىسى بارىن جوعارىدا جازدىق. وسىنداي تۇلعالاردى ۇلىقتاۋ ارقىلى ۇلتتىق رۋحتى اسقاقتاتاتىنىمىز اقيقات.
امانعالي قالجانوۆ
