XX عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعى قارساڭى…ۇلى دالادا تاريحي وقيعا باستالدى. ەلباسىنىڭ باتىل شەشىمىنە كۋا بولدىق. بۇرىنعى استانا اقمولاعا بەت تۇزەدى. قازاق كوشى قوزعالدى.
2003 جىلى ءبىز دە وتباسىمىزبەن استانا قالاسىنا قونىس اۋداردىق. ول كەزدە بۇرىنعى «كيروۆ» كەڭشارىنىڭ ورتالىعىنا تسەلينوگراد اۋدانى اكىمشىلىگى ورنالاسقان بولاتىن. ۇكىمەت قاۋلىسىنا سايكەس وسى كەڭشاردىڭ بۇرىنعى جۇگەرى ەگەتىن جەرى بولعان القاپتان كوشىپ كەلىپ جاتقاندارعا جەر تەلىمدەرى ساتىلا باستادى. ون سوتتىق جەرگە ءبىز دە يە بولدىق .
1998 جىلى العاشقى ءتورت-بەس ءۇي قادا قاعىپتى. اركىم ءوز حال-قادىرىنشە قۇرىلىستارىن باستاپ جاتىر. سول جىلدارى ءوزىنىڭ ايرىقشا بەلسەندىلىگىمەن ءبىر ازامات كوزگە ءتۇسىپ ءجۇردى. كەيىن كوشەلەردە ىلىنگەن جارنامادان ونىڭ استانا قالاسى ءماسليحاتىنا دەپۋتاتتىققا ۇمىتكەر رەتىندە تىركەلگەنىن دە بىلدىك. بۇل جىگىت وسى اۋدان اكىمشىلىگىنىڭ «كوكتال-2» كەنتى بويىنشا اباتتاندىرۋ جۇمىسىن باسقاراتىن ينسپەكتورى شاۋكەن سماعۇلوۆ ەكەن.
كەيبىر جانداردىڭ قازاق ايتقانداي «تۇزى جەڭىل» ادامدار ءۇشىن ىستەلىپ جاتقان ەڭبەكتەرى ەلەنىپ, ەرەكشەلەنە بەرمەيدى. مۇنداي جاندار, ادەتتە, كەۋدەلەرىن سوعۋدان اۋلاق.
كەيىننەن «كوكتال-2» كەنتى بويىن تۇزەدى. تۇرعىندارى «ءبىزدىڭ كوكتال ەكىنشى استانا» دەگەن ءسوزدى شىعارا باستادى.
ارينە, ماقتانىش سەزىمىنەن شىققان. ءيا, ايتسا ايتقانداي ەدى. بارلىق كوشە اسفالتتالعان. كوشە شامدارى جارقىراپ تۇر. اعاش وتىرعىزىلىپ جاتىر. ءۇي-ۇيگە اۋىز سۋ تارتىلعان. ءزاۋلىم ورتا مەكتەپ بوي كوتەرگەن, قالالىق تەلەفون ورناتىلعان. راسىندا دا استانا قالاسىنىڭ شەتكەرى ايماعىندا «كوكتال-2» كەنتى ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن. استانا قالاسىنىڭ شەت ايماقتارىندا كوشە جارىعى جوقتىڭ قاسى, اسفالت توسەلمەگەن. كوشەلەرى باتپاق. اۋىز سۋدى تاسىپ ىشەدى. كەزىندە وسىلاردى دا كورىپ جۇردىك.
العاش قازىق قاققانداردىڭ ىشىندە شاۋكەن ءىنىمىزدىڭ وتباسى بار ەكەن. وسى ازاماتتىڭ تىرشىلىگىنە كوپتەن ىشتەي ريزا بولىپ جۇرەتىنمىن. قولعا قالام الۋىما بۇل دا سەبەپشى بولدى.
شاۋكەن سماعۇلوۆ – قورعالجىن اۋدانىنىڭ تۋماسى. ورتا ءبىلىمدى تسەلينوگراد قالاسىنداعى جامبىل جاباەۆ اتىنداعى №4 سول كەزدەگى جالعىز قازاق ورتا مەكتەبىندە العان. مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن وسى قالانىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ, ەكونوميست ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىعادى. كەڭەس اسكەرىنىڭ قاتارىندا بورىشىن وتەگەن سوڭ, ءوزىنىڭ تۋعان جەرىندە, قورعالجىن اۋدانىنىڭ «قاراشالعىن» كەڭشارىندا ماماندىعى بويىنشا قىزمەت اتقاردى. كەيىن وسى اۋداننىڭ «پۋت لەنينا» كەڭشارىندا باس ەسەپشى بولدى.
«سارىارقا اۋدانىنىڭ «كوكتال – 2» كەنتىندە ينسپەكتورمىن.اتقاراتىن شارۋا شاش-ەتەكتەن. اۆتوبۋس قاتىناسى جوق. اتى-ءجونى ەسىمدە قالماپتى, №1 اۆتوپارك ديرەكتورىنىڭ كابينەتىنىڭ ەسىگىن بىرنەشە رەت قاعۋعا تۋرا كەلدى. ناتيجەسىندە كەنتتىڭ كىرە بەرىسىنە №113 گازەل قاتىنايتىن بولدى-اۋ دەپ» سول ءبىر مازاسىز كەزەڭدى ەسكە ءتۇسىردى.
كوشەلەر توبىقتان باتپاق, نە ىستەۋ كەرەك؟ اۋدان اكىمى نيكولاي تيحونيۋكتىڭ قولداۋىنا يە بولعان شاۋكەن «اقمولا جولدارى» مەكەمەسىنىڭ باسشىسى لەونيد ءۆلاديموروۆيچتىڭ مازاسىن الۋىنا تۋرا كەلدى. «تاعى سەنسىڭ بە؟» دەيتىن كورىنەدى جاڭاعى «دوكەيىڭ». بەتتىڭ ارىن شۇبەرەككە تۇيۋىنە تۋرا كەلگەن, اڭگىمەسىن ەستىپ وتىرساڭىز. كوشەنى قىرۋعا كەلگەن گرەيدەردىڭ كابيناسىندا تراكتوريسپەن بىرگە وتىرعان كەزى دە از بولماپتى.
ارينە, نەگىزگى جۇمىستاردى اتقاراتىن جاڭاعى اتالعان مەكەمە باسشىلارى عوي. وكىنىشكە قاراي, كەي-كەيدە كەشەۋىلدەتە بەرەدى. سودان كەيىن مازالارىن الىپ, جۇگىرۋىم كەرەك بولادى – دەپ اعىنان جارىلدى ازامات.
«استانا سۋ ارناسى» مەكەمەسىنىڭ باسشىسى جاڭبىرشى نۇركەنوۆ ناعىز جاناشىرلىق ۇلگىسىن كورسەتە بىلگەن. ىڭ-شىڭسىز «كوكتال-2» كەنتىنە سۋ قۇبىرلارىن تارتىپ بەرەدى.
سول كەزدەگى استانا قالاسىنىڭ ءماسليحاتى دەپۋتاتى باۋىرجان سمايلوۆتىڭ «كوكتال-2» كەنتىنىڭ كوركەيە تۇسۋىنە اتقارعان ەڭبەگىن اتاي كەتكەن ءجون. ول كوشەلەرگە اسفالت توسەۋ ىسىنە قول ۇشىن بەردى.
ءبىز كوشىپ كەلگەن 2003 جىلدارى جەل سولتۇستىك باتىستان سوقسا, كەنت ۇستىندە ءبىر جاعىمسىز ءيىس پايدا بولاتىن. سويتسە, بۇل ءيىس ىرگەدە ءبىر كەزدەرى قونىستانعان ەت كومبيناتىنىڭ قالدىقتارى كومىلگەن قازانشۇڭقىردان شىعاتىن كورىنەدى.سانى ءتورت-بەسەۋ.قالا بويىنشا بۇل ۇلكەن شۋعا اينالىپتى. قالا اكىمشىلىگىنە ارىز-حاتتار جاڭبىرشا جاۋعان.«سانەپيدەمستانتسيا, ەكولوگتار تىنىم تاپپاي جۇمىس ىستەدى. وزىمىزدە دە دامىل جوق. اقىرى ءبىر شەشىمىن تاپتى-اۋ! 15 ۆاگون اك تولتىرىلدى جاڭاعى قازانشۇڭقىرلارعا. ءۇستى توپىراقپەن جابىلدى» دەپ اڭگىمەلەدى قازىرگى «كوكتال -2» كەنتىنىڭ ارداگەرلەر كەڭەسى باستاۋشى ۇيىمى توراعاسى سماعۇلوۆ شاۋكەن حاميتۇلى.
1999 جىلى قالالىق ارحيتەكتۋرا مەكەمەسى جاساعان «كوكتال-2» كەنتىنىڭ سىزبا-جوباسىنىڭ كوشىرمەسىن كورىپ وتىرمىز. كوشە اتاۋلارىن دا ورنىقتىرۋ كەرەك. شاكەڭنىڭ قولىنداعى سىزبا- جوبادان ءوز تۇراعىمىزدىڭ ورنىن ىزدەپ ءبىز الەك. كەنت تۇرعىندارىنىڭ دا پىكىرلەرى ەسەپكە الىندى. وعان ءوزىمىز دە كۋاگەرمىز.
وسىلايشا استانا قالاسى اكىمىنىڭ قاۋلىسى جانە قالالىق ءماسليحاتتىڭ شەشىمىنە سايكەس «كوكتال-2» كەنتىنىڭ كوشە اتاۋلارى بەكىتىلگەن بولاتىن.
ماسەلەن, سارىارقا اۋدانى اكىمىنىڭ تۇرعىندارىمەن كەزدەسۋى قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا جىل سايىن «كوكتال-1» كەنتىندەگى مادەنەيەت سارايىندا وتەتىن. بيىل بۇل ءداستۇر بۇزىلدى. شاۋكەن حاميتۇلى مۇرىندىق بولىپ, اۋدان اكىمى ارمان تۇرلىبەكوۆ «كوكتال-2» كەنتى تۇرعىندارىمەن جەكە كەزدەسۋ كەرەكتىگىنە كوزىن جەتكىزدى. ءسويتىپ تۇڭعىش رەت №68 مەكتەپتىڭ كەڭ دە ساۋلەتتى ءماجىلىس زالىندا اكىممەن كەزدەسۋ ءوتتى.
ماتەريالدىق تۇرمىسى تاپشى جاندارعا اۋدان اكىمشىلىگى تاراپىنان كورسەتىلگەن ءبىر رەتتىك كومەككە قولدارىن جەتكىزۋگە جاردەمشى دە بولا ءبىلدى. ءتىپتى, اتى-ءجونىن ايتۋ ىڭعايسىز بولار, قولىندا كىشكەنە نەمەرەسىنەن باسقا ەشكىمى جوق, پاناسىز قالعان كەيۋاناعا ءوز قاراجاتىمەن دە كومەكتەسكەن ەكەن.
استانا قالاسى ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى تيمۋر ورازاقوۆپەن قىزمەت بارىسىندا تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدى. «قارتتار كۇنى», «ايت مەرەكەسى», «اۋىزاشار» سياقتى ىزگىلىكتى شارالاردى ەرىنبەي-جالىقپاي ۇيىمداستىرىپ ءجۇردى.
ءسوز رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتۋ ءجون بولار, قازىرگى قالالىق ءماسليحاتى دەپۋتاتى زۋلفۋحار گايپوۆپەن دە «كوكتال-2» كەنتى تۇرعىندارىنىڭ قارىم-قاتىناسى جاقسى. بۇل ىستە دە ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ش. سماعۇلوۆ ەڭبەگى كوزگە تۇسەدى.
ەرىنبەي,جالىقپاي دەۋىمنىڭ وزىندىك سىرى بار. ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ەسەپ بەرۋ, سايلاۋ جينالىستارىنا قاتىناسىپ جۇردىك. ون جىلدان ارتىق وسى باستاۋىش ۇيىمىن باسقارىپ كەلە جاتقان شاۋكەن مىرزا سوڭعى كەزدە ءوزىنىڭ شارشاپ جۇرگەنىن ايتىپ, كەڭەسكە باسقا باسشى تاعايىنداۋدى وتىنگەنىنە دە كۋا بولعانبىز. كەڭەس مۇشەلەرى ءبىر اۋىزدان سماعۇلوۆتىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنىپ كەلەدى. بۇل-قوعامدىق جۇمىس.جالاقى تولەنبەيدى…
زەينەتكەر, بۇرىنعى مەكتەپ ديرەكتورى سەرىك وتەپوۆ «شاۋكەن اقجارقىن, ادال ازامات. ءوز باسىم ىسكەرلىك قاسيەتىن باعالايمىن» دەيدى.
سارىارقا اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى گ.احمەتوۆ «ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى وتە جوعارى. زەينەتكەرلەردى تۇراقتى تۇردە ەسەپكە الىپ وتىرادى. قارتتاردىڭ دەمالىسىن ۇيىمداستىرا بىلەدى. «ارداگەر» توسبەلگىسىمەن ماراپاتتالدى» دەپ اتاپ ءوتتى.
«الدا دا ۇلكەن جۇمىستار كۇتىپ تۇر» دەدى اڭگىمە اراسىندا شاۋكەن حاميتۇلى. شاعىن امبۋلاتوريا اشۋ قاجەتتىلىگى دە تۋىپ وتىر. №5 ەمحانانىڭ باس دارىگەرى تابۋلدينا التىنشاش حانىمعا جولىعىپتى. «قازپوچتانىڭ» فيليالىن اشۋ دا قاجەت. سەبەبى, زەينەتكەرلەردىڭ باسىم بولىگى زەينەتاقىلارىن پوشتا ارقىلى الاتىن كورىنەدى. كەنتتە جەكەمەنشىك بالاباقشالار بارشىلىق.بىراق, بىردە-ءبىر مەملەكەتتىك بالاباقشا جوق. تۇرعىندارىنىڭ سانى ون مىڭنان اسىپ جىعىلاتىن «كوكتال-2» كەنتىنە پوليتسيانىڭ تىرەك بەكەتى اۋاداي قاجەت.
«تاۋەلسىز ەلدىڭ ەلورداسى ەڭسەلى بولۋ ءۇشىن, ءسىز ورەلى دە يگىلىكتى ىستەردى تىندىرىپ, ولشەۋسىز ۇلەس قوستىڭىز. قاجىرلى ەڭبەگىڭىزبەن بۇكىل حالىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ, كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى بولدىڭىز» دەپتى ءوزىنىڭ ش.حاميتۇلىنا جولداعان العىس حاتىندا استانا قالاسى سارىارقا اۋدانىنىڭ اكىمى ارمان الاشۇلى.
كونە گرەك جەرىندە ديوگەن ەسىمدى اقىلمان ءومىر سۇرگەن. ول بىردە, كۇندىز جارقىراعان شام جاعىپ الىپ, الدەبىردەڭەنى ىزدەگەندەي شارشى توپتىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپتى. ونىڭ بۇل قىلىعىن وعاش كورگەندەر ايگىلى ديوگەننەن «ءسىزدى دە دانىشپان دەيدى-اۋ؟ دەنى دۇرىس ادام, كۇن بولسا جارقىراپ تۇر, ودان بەتەر سامالا ورناتامىن دەپ تال تۇستە شام جاعىپ جۇرەر مە ؟» دەيدى.
سوندا ديوگەن:
– جوق ىزدەگەن كىسى نە ىستەمەيدى؟ ادام…ادام ىزدەپ ءجۇرمىن! دەسە كەرەك.
ءبارىمىز دە ادام ىزدەيمىز. ادام بولعاندا, ارينە, جاقسى ادامدى. شاۋكەن مىرزا ءدال سونداي جان.
تىلەۋبەك ىسقاقوۆ,
زەينەتكەر ۇستاز,
قر حالىققا ءبىلىم بەرۋ
ءىسىنىڭ وزىق قىزمەتكەرى
استانا, كوكتال-2
