مۇحامەدجان سەرالين قازاقتان شىققان تۇڭعىش رەداكتورلاردىڭ ءبىرى بولدى. ەگەر ءبىز قازاق تىلىندەگى العاشقى گازەتتەردى ءسوز ەتسەك, الدىمەن, «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىن» اۋىزعا الار ەدىك. ول تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعى تاشكەنت قالاسىندا 1870 جىلدىڭ 28 ساۋىرىنەن باستاپ شىعىپ تۇردى. بىراق ول ءوز الدىنا جەكە باسىلىم ەمەس, ورىس تىلىندە شىعاتىن «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنە قوسىمشا رەتىندە ايىنا ءتورت رەت, ەكى سانى وزبەكشە, ەكى سانى قازاقشا شىعارىلاتىن گازەت ىشىندەگى گازەت ەدى. بۇعان دەيىن قازاقتىڭ ءوز ءباسپاسوزى بولىپتى دەگەندى ەستىگەن جوقپىز.
بۇدان كەيىنگى ەكىنشى ءبىر باسىلىم – «دالا ءۋالاياتى گازەتى» جاڭادان قۇرىلعان ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ورگانى رەتىندە ومبى قالاسىندا 1888 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ 1902 جىلدىڭ 12 ساۋىرىنە دەيىن جارىق كورىپ تۇردى. بۇل دا گازەت ىشىندەگى گازەت.
1869 جىلى 2 قاڭتاردا ورىنبور جانە ءسىبىر ۆەدومستۆوسىنا قارايتىن تەرريتوريا قايتا قۇرىلىپ, تورعاي وبلىسى دەلىنىپ اتالا باستادى. ال 1879 جىلى ورتالىعى ورىنبور قالاسىندا وبلىستىق باسقارمانىڭ گازەت ستولى قۇرىلىپ, ونىڭ رەسمي ورگانى شىعا باستادى. وسى ورىسشا گازەتكە قوسىمشا رەتىندە 1895 جىلدان باستاپ قازاق تىلىندە 15 جىلداي «تورعاي» گازەتى شىعىپ تۇردى.
بۇل ءۇش گازەت تە وكىمەتتىك ورگاندار ەدى. ۇشەۋىندە دە قازاقشا قوسىمشالار وكىمەت اتىنان رەسمي شىعىپ تۇردى. وسىدان باسقا قازاق حالقى ەشقانداي گازەتتى بىلمەدى. ءوز انا تىلىندە دەربەس ءباسپاسوزى بولمادى. مۇنىڭ ءوزى حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنىڭ شەكتەلۋىنە, قاراڭعىلىق تۇنەگىندە ۇزاق ۋاقىت قالىپ قويۋىنا سەبەپكەر بولدى. وقىعان-توقىعانى بار جۇرتتار دۇنيەدەگى بارلىق وقيعانى وقىپ-ءبىلىپ وتىرعاندا, ءبىزدىڭ حالىق قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس ءجۇردى. گازەت وقي الارلىق ساۋاتتارى دا جەتىپ جاتپادى.
قازاقتىڭ تۇڭعىش تاۋەلسىز ءباسپاسوزىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارى دا وسى كەزەڭدە پايدا بولعانىن تاريحتان بىلەمىز. ونىڭ العاشقىسى ترويتسك قالاسىندا 1907 جىلى 2 اقپاندا جارىق كورگەن. ول «قازاق گازەتى» دەپ اتالدى. بۇل گازەت پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كۇرەس جاريالاي كەلدى. سوندىقتان دا پاتشا وكىمەتى گازەتتى ءبىرىنشى نومىرىنەن باستاپ مۇلدە جاپتى. ەكىنشى ءبىر تاۋەلسىز گازەتىمىز «سەركە» ەدى. ونىڭ دا تۋماي جاتىپ جەلكەسى قيىلدى. گازەت شىققاننان كەيىن (گازەت پەتەربۋرگتە شىعارىلعان بولاتىن) بىرەر كۇننەن سوڭ پوليتسيا كەلىپ, بارلىق سانىن جيناپ الىپ, قۇلىپتاپ كەتكەن. گازەتتىڭ ۇستالۋىنىڭ سەبەبى, ۇكىمەتكە قارسى ۇگىت, مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ەركىن ويلى ماتەريالدارىنىڭ شىعۋى ەكەن. پاتشا وكىمەتى 1907 جىلدىڭ 4 قاڭتارىنان 27 ساۋىرىنە دەيىن ورىنبور قالاسىندا شىعىپ تۇرعان بولشەۆيكتىك «ورال» گازەتىنىڭ دە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان.
1911 جىلى وردا قالاسىندا باسىلىپ, كەيىن ورالعا كوشىرىلىپ, 1913 جىلعا دەيىن 18 ءنومىرى شىعىپ ۇلگەرگەن پروگرەسشىل-دەموكراتتىق باعىتتاعى «قازاقستان» گازەتى دە ءبىزدىڭ جادىمىزدا. باسىلىمنىڭ رەداكتورى ەلەۋسىن بۇيرين ەدى.
مۇحامەدجان سەراليننىڭ «ايقاپ» جۋرنالىنا دەيىنگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى وسىندايلىق, شولاق قايىرىلادى. بۇل, 1870 جىلدان 1911 جىلعا شەكتى ارالىق, قىرىق جىل مەرزىم, قانشا دەگەنمەن از ۋاقىت تا ەمەس. حالىققا پاتشا بۇيرىعىن, پاتشا ءتارتىبىن تۇسىندىرگەن بولىپ, ولاردىڭ دا كوڭىلىنە جاعىپ, بىراق نەگىزگى قىزمەتىن حالىقتىڭ, ءوز قازاعىنىڭ كوكىرەگىن اعارتۋعا جۇمسادى. «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتى», «دالا ءۋالاياتى گازەتى», «تورعاي» گازەتتەرىنىڭ قازاقتارعا ەتكەن ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. بۇل قىزمەت – گازەتتى گازەت ەتىپ شىعارىپ وتىرعان ازاماتتارىمىزدىڭ قىزمەتى بولاتىن.
مۇحامەدجان سەراليننىڭ «ايقاپ» جۋرنالى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ جاڭا بەتىن اشتى. مۇنى قازاق رۋحاني دۇنيەسىنىڭ مۇلدەم جاڭا ساتىسى دەۋگە بولادى. مادەنيەتتىڭ, وركەنيەتتىڭ دامۋىنىڭ تۇبەيگەيلى ساپالى بۇرىلىسى دەپ باعالاساق, ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. ادەبيەتسىز, جۋرناليستيكاسىز قالىپتى ەل بولمايدى. ادەبيەت اۋىز ادەبيەتى ۇلگىسىندە جازۋسىز, سىزۋسىز دا بولىپ جاتۋى مۇمكىن. جازبا ادەبيەتتىڭ ورنىن اۋىز ادەبيەتى اتقارىپ تا ۇلاسادى. ال جۋرناليستيكاسى جوق ەل شەجىرەسى حاتتالماعان, وقيعالارى ءار جەردە شاشىلىپ قالىپ جاتقان, جازىلماعان سوڭ ۇمىتىلىپ قالاتىن اڭگىمەدەي, زەردەسىز ەل. پەتر پاتشا نەگە شەت ەلدەن ۇيرەنىپ گازەت شىعارۋعا كىرىستى؟
گازەتسىز ەل قۇلاققا ۇرعان تاناداي سۋ قاراڭعى. سىرت تۇگىل, ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدە, ەلىمىزدە نە بولىپ, نە قويىپ جاتقانىن بىلمەگەن حالىق قالاي داميتىن ەدى, ويلانىپ كورىڭىزشى. مەشەۋلىككە ۇشىراعانىمىز دا گازەتىمىزدىڭ جوقتىعىنان ەمەس پە ەدى؟ ونى ازدى-كوپتى ورىس وقۋىن وقىعان ۇلدارىمىز جاقسى ءتۇسىندى. بىزگە, حالقىمىزعا ەڭ ءبىرىنشى كەرەك نارسە – ءباسپاسوز ەكەنىن ۇقتى. ورىستىڭ ءوزى بۇل قاجەتتىلىكتى پەتر پاتشا كەزىندە ازەر جۇزەگە اسىرسا, قازاق ونى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا قولعا الىپ جاتتى. بىراق وعان قازاعىم كەنجەلەپ قالىپتى-اۋ دەپ يمپەريانىڭ جانى اۋىرعاندىقتان ەمەس, كوكىرەگىنە وي تۇسكەن قازاق ۇلدارىنىڭ تىرلىگى سەبەپ بولدى. سولاردىڭ ءبىرى – مۇحامەدجان سەرالين ەدى. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ومىرىندە, سەراليننىڭ الەۋمەتتىك الاتىن ورىنى ەرەكشە.
عالىم بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ زەرتتەۋىنشە, پاتشانىڭ اكىمشىلىك ورىندارىنان كوپ ۋاقىت سۇرانىپ ءجۇرىپ, رۇقسات الىپ, سەرالين 1911 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ «ايقاپ» جۋرنالىن شىعارا باستايدى. جۋرنال 1915 جىلدىڭ تامىزىنا دەيىن ترويتسك قالاسىندا شىعىپ تۇرادى.
سەرالين جۋرناليستىك ارناۋلى ماماندىق الماسا دا, ءوزىنىڭ ومىردەن جيعان رۋحاني بىلىمىمەن, زامانعا بەرىك كوزقاراسىمەن, ۇلتتىڭ شارۋاسىن ءجىتى بىلۋىمەن, ۇلتىما قالايشا پايدامدى تيگىزەمىن, ونى العا الىپ شىعامىن, كوزىن اشامىن, قايتىپ جۇرت قاتارلى ەل ەتەمىن دەگەن جان تولقىنىسىمەن ىسكە كىرىسكەن. ءبىلىم, بىلىك دەگەندە ونىڭ بويىنداعى تابيعي دارىن, ەرەكشە سۇڭعىلالىق, زەرەكتىگى, دۇنيە تانىمىنىڭ ەرتە قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان ەدى. ۇلكەن اكەسى تۇرسىنباي دا, ءوز اكەسى سەرالى دە زامانىندا سەرىلىك قۇرعان اقىندار قاتارىندا بولىپتى. سەرالى ەرۋالىۇلى – ونىڭ اكەسى قازاق اقىندارى انتولوگياسىنا ەنگەن «بەس عاسىر جىرلايدى» كىتابىندا بار اقىن. ونىڭ اتاقتى «سۇلۋاعاش» ولەڭى وتارشىلدىققا قارسى جازىلعان, اۋىزدان اۋىزعا تاراپ, كۇنى بۇگىنگە جەتكەن تاماشا شىعارما. ب.كەنجەباەۆتىڭ ايتۋىنشا, سەرالىنىڭ اكەسى رەتىندە تۇرسىنباي, ال ەرۋالى, ءسىرا, تۇرسىنبايدىڭ اكەسى بولۋى مۇمكىن. بۇل ارادا ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋ قاجەتتەي. سەرالى العاشقى بەتتە بىرەر جىل مولدانىڭ الدىن كورسە كەرەك. سەرالىنىڭ ءتورت-بەس جاسارىندا اكەسى قايتىس بولادى دا, شەشەسىمەن بىرگە ترويتسكىدەگى ناعاشىلارىنىڭ قولىنا كەلىپ وقيدى دا, كەيىن ورىس مەكتەبىنە تۇسەدى. وقىپ جۇرگەندە تۇرمىس قيىنشىلىعىن كوپ كورەدى. ارىستان دەگەن بايدىڭ قوستانايداعى ورىس-قازاق مەكتەبىندە وقيتىن بالالارىنا مۇحامەدجان كۇتۋشى بولىپ كۇنىن كورەدى. بوس ۋاقىتىندا ەرىكتى تىڭداۋشى بولىپ, سول مەكتەپتە ساباققا قاتىسادى. يلينىح دەگەن وقىتۋشىنىڭ كومەگىمەن وسى مەكتەپكە كىرىپ, ونى 1891 جىلى وتە جاقسى ءبىتىرىپ شىعادى. ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن ۋچيليششەگە تۇسپەك بولىپ ەمتيحان تاپسىرادى. سىناقتان وتكەنىمەن, وقۋعا اقشاسى بولماي, تۇرمىس جاعدايى كوتەرمەي, امالسىزدان اۋىلعا كەلەدى. ەلدە بىرنەشە جىل مۇعالىم بولىپ, قازاق بالالارىن ورىسشا-قازاقشا بىردەي وقىتادى. ونىڭ ءبىلىم مەكتەبى وسى عانا. سول كەزدەردەگى زيالىلارىمىزدىڭ بىتىرگەن ۋنيۆەرسيتەتتەرى ورتا بىلىمنەن اسپاعان. احمەت بايتۇرسىنوۆ بۇعان قاراعاندا مۇعالىمدەر سەمينارياسىن تۇگەندەدى عوي. سەراليندە ول دا جوق. بىراق ارىستارىمىز از ءبىلىمنىڭ ءوزىن كوپكە بالاپ, ازدىعىن ومىردەن تولىقتىرىپتى. سەرالين 1897-1898 جىلدارى ترويتسكى قالاسىنا قايتا كەلىپ, سونداعى ءجۇن جۋاتىن زاۋىتقا سۇرىپتاۋشى بولىپ قىزمەتكە ورنالاسادى.
وسىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ, ترويتسكى كىتاپحاناسىنداعى بۇكىل ورىس كلاسسيكالىق ادەبيەتىن وقىپ تاۋىسادى, ونىمەن قويماي, قازاقتىڭ حالىق ادەبيەتىن وقىپ, زەرتتەپ, ءوزى دە ولەڭ جازادى. كوپ ىزدەنۋشىلىكتىڭ ناتيجەسىندە قازاق, تاتار, پارسى, ورىس تىلدەرىن جەتىك ءبىلىپ شىعادى. سەراليننىڭ العاشقى كۇردەلى شىعارمالارى 1903 جىلى ورىنبوردا باسىلىپ شىققان «گۇلكاشيما» قيسساسى, 1903 جىلى جازىلىپ, 1907 جىلى ترويتسكىدە باسىلىپ شىققان «توپجارعان» پوەماسى.
1905 جىلدارى سەرالين يۆان فەدوروۆيچ گولوۆانوۆ باسقارعان قوستاناي بولشەۆيكتەرىنىڭ جاسىرىن جۇمىسىنا قاتىسادى. بۇل جونىندە قوستاناي بولشەۆيكتەرىنىڭ جۇمىسىنا قاتىسقان جۋرناليست س.ۋجگيننىڭ ەستەلىگىندە ايتىلادى. «ءوزىنىڭ بىلىمىنە ماركستىك ىلىمنەن تايانىش تاپقىسى كەلگەندىكتەن بە, ايتەۋىر, وسى قاتەرلى ىستەن تارتىنبادى» دەيدى. سەراليننىڭ بولشەۆيكتەردىڭ ۇندەۋلەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ, قولجازبا تۇرىندە قازاق حالقى اراسىندا تاراتقانىن ايتادى. سەراليننىڭ كانديداتۋراسى ءبىرىنشى دۋما دەپۋتاتتىعىنا ۇسىنىلادى. بىراق وعان جالا جابىلىپ, كانديداتۋراسى الىنىپ تاستالىپتى. سەراليننىڭ ادەبي-شىعارماشىلىق, ساياسي-الەۋمەتتىك جۇمىستارعا ارالاسۋعا وسىنداي دايارلىق, باستاۋلارى بولىپتى.
سەرالين زامانىندا ينتەلليگەنتتەردىڭ نەگىزگى ەكى توبى بولعانى ءمالىم. ولاردىڭ ءبىرى – ءدىني وقۋدىڭ ىڭعايىندا تاربيەلەنگەن پانيسلاميزم جاعىنداعىلار بولسا, ەكىنشىسى – مۇحامەدجان سەرالين ءتارىزدى, ازدى-كوپتى بولسا دا قوعام دامۋ زاڭدارىن ءتۇسىنىپ, حالىقتى ونەر-بىلىمگە شاقىرىپ, ەلدىڭ مەشەۋلىگىن وقۋ-عىلىمسىز قالعاندىقتان دەپ بىلەتىن, سوندىقتان دا حالىقتى ناداندىق قۇرساۋىنان الىپ شىعۋ جولىندا كۇرەسكەن وقىعاندار توبىنان ەدى. حالىق تۇرمىسىن ەكونوميكالىق جاعىنان, مادەنيەت جاعىنان كوتەرگىسى كەلىپ, ولار بارلىق قاجىر-قايراتىن جۇمسادى. ءوز ىقتيارلارىمەن وسىنداي قيىن دا قاتەرلى جولدى تاڭداپ الدى. ونىڭ جولى – ورىس مادەنيەتىنەن ۇيرەنۋ دەپ ەسەپتەدى. ءبىرىنشى توپتاعىلاردى ۇلتشىل وقىعاندار دەگەن اتاۋعا لايىقتاساق, ەكىنشى توپتاعىلار دەموكرات-اعارتۋشىلار قاتارىنا جاتاتىن ەدى.
«مەن تەرەڭ ويشىل بولماسام دا, ويىما كەلگەن بىرنەشە پىكىرىمدى كوپشىلىك الدىنا سالعىم كەلەدى. مال شارۋاشىلىعى مەن ەگىن كاسىبىن بىرىكتىرىپ, جارىم كوشپەلى, جارىم وتىرىقشى بولىپ, كۇن كورەتىن زامانىمىز ءوتتى. ەندى قايتىپ كەلمەيدى. ول زاماندى ساعىنباساق, ءحام قۋماساق كەرەك. مۇنان بىلاي كۇن كورۋىمىز ءۇشىن ەڭ الدىمەن قالا بولىپ وتىرۋىمىز ءتيىس. قالا جۇرتىنىڭ ىستەيتىن كاسىبىن ىستەۋ كەرەك» دەپ جازدى سەرالين 1911 جىلى «ايقاپتىڭ» 6-سانىندا.
رەسەيدىڭ پروۆينتسيالدى شاعىن قالاسى-ترويتسكى ول كەزدە بۇكىل باتىس پەن شىعىستىڭ ساۋدا جولىندا تۇرعان ءارى ورتا دارەجەلى ءدىني, باسقا دا وقۋ ورىندارى, قولونەر ۋچيليششەلەرى بار, ورىس شىركەۋلەرى, بىرنەشە مۇسىلمان مەشىتتەرى بار ءدىني دە, مادەني دە ورتالىق ەدى. بۇل قالادا نەگىزىنەن ورىس, تاتار, قازاقتار تۇردى. تاتار كوپەسى ياۋشەۆتىڭ ساۋدا ورىندارى, دۇكەندەرى, كاسىپورىندارى ورنالاستى. دالانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قازاقتار وتار-وتار قوي, ءىرى قارا تابىندارىن اكەلىپ, ساتىپ, پايدالارىن شىعاراتىن. مەدرەسەلەردە قازاق شاكىرتتەرى ءبىلىم الاتىن. ورىس مەكتەپتەرى دە قازاق بالالارىن ءىشىنارا قابىلدايتىن. قازاقستاننىڭ شەكاراسىندا تۇرعان قالا قازاقتاردىڭ ساۋدا, مادەني, ەكونوميكالىق ورتالىعى بولۋى ونىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسقان جاعدايىمەن دە بايلانىستى ەدى. ول ورىس پەن قازاقتىڭ قالاسى ەدى. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسى وسى قالادا ورنالاسۋى قازاق مادەنيەتىنە ايىرىقشا اسەر ەتتى. بۇل قالا سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ, بەيىمبەت ءمايليننىڭ دە ەڭبەك ەتكەن قالاسى ەدى. «ايقاپ» ءوز ماڭىنا قازاقتىڭ جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان تالانتتى جاستارىن توپتاستىردى.
سەراليننىڭ رەداكتورلىق قىزمەتى, مىنە, وسى قالادا باستالدى. ول ءوزىنىڭ ءىستى جەتىك ءبىلۋى ارقاسىندا جۋرنال جۇمىسىن جۇيەلى تۇردە قۇرا ءبىلدى. جۋرنالدا بەت تولتىرۋ ءۇشىن ءجۇردىم-باردىم, كور-جەر باسىلعان جوق. ەرمەك ءۇشىن دە ەشتەڭە جاريالانعان جوق. اۋەل باستان بەرىك ماقسات – ەل مۇددەسىن كوزدەي, ەل ءۇشىن بىردەمە جاسايمىز با دەگەن نيەتپەن كىرىسكەن سەرالين, ونىڭ توبى جۋرنالدى حالىقتى سوڭىنان ەرتەتىن, بولاشاق دۇنيەگە باستايتىن, ەلدىڭ باسىلعان ساناسىن كوتەرەتىن رۋحاني كۇشكە اينالدىرۋعا تىرىستى.
ترويتسكى قازاقستان مەن رەسەيدىڭ شەكارا سىزىعىندا تۇرعان قالا بولعاندىقتان, سەرالينگە جانە ونىڭ جۋرنالىنا ساياسي-ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك مەشەۋلىك كوزبەن كورىپ, قولمەن ۇستاعانداي تۇسىنىكتى ءارى ايقىن بولاتىن. ءبىر جاعىنان, ورىس ءىشى, ەكىنشى جاعىنان, قازاق تۇرمىسى, بەينەتى, ءبىر-بىرىنە اسەر-ىقپالى, قارىم-قاتىناسى, ەكى جاقتى قاناۋ, وتارلىق ەزگى, قاراڭعىلىق, ونىڭ ۇستىنە باسقا سۇرقاي دالا ءومىرى, قازاق كۇنكورىسى, وقۋ-ءبىلىم, ناداندىق جايلاعان جابايىلىق جاعداي كوز الدارىندا.
سەرالين ءوز باعدارىنا ادالدىقپەن كەتتى. ونىڭ الدىندا ءىرى-ءىرى الەۋمەتتىك ماسەلەلەر تۇردى. جالعىز ءوزى بۇل ماسەلەلەردى, ارينە, حالقىنا تالداپ جەتكىزىپ بەرە الماس ەدى. ءباسپاسوزدىڭ دە ماقساتى بۇكىل حالىقتىق مىنبەرگە جاراعاندا جۇزەگە اساتىنىن ول ءبىلدى. سەرالين – جالعىز ادام, ال ءباسپاسوز جالپىنىڭ مىنبەرى. ونىڭ داۋىسى ءار قازاققا جەتۋى ءۇشىن ونىڭ جۋرنالى حالىقتىڭ مىنبەرىنە اينالۋى كەرەك. سوندىقتان دا سەرالين ءوز جۋرنالىنا قالام ۇستاعان, ءسوز بىلەتىن بارلىق قالام يەسىن توپتاستىردى.
ول كەزدەرى كۇيىپ تۇرعان ماسەلەلەر – جەر داۋى, وتىرىقشىلىق ءجايى, ايەلدەر, وقۋ-ءبىلىم, اۋىل مەكتەبى حالدەرى ەدى. ۇلت ماسەلەسى ەدى. جۋرنال بەتتەرىندە سەرالين ۇلتشىل وقىعاندار, دەموكرات-اعارتۋشىلار دەمەي, اۋزىندا ءسوزى, كوكىرەگىندە پىكىر-ويى بار زيالىلاردىڭ ءبارىن تارتتى.
ول ءوزى شىعارىپ وتىرعان جۋرنالىن ەلدى ەل بولۋعا ۇگىتتەۋگە, ەل بولۋعا باستايتىن باستاۋلاردى ناسيحاتتاۋعا قىزمەت ەتكىزىپ قانا قويماي, قالاي ەل بولۋدى دا ۇيرەتتى. حالىقتى وتىرىقشىلاندىرۋ سياقتى ۇلكەن ماسەلەنى ءبىردى-ەكىلى وقىعاندار شەشىپ بەرە المايتىنىن سەرالين جاقسى تۇسىنگەندىكتەن, بۇل شارۋانى كوپشىلىك بولىپ ويلاسۋدى, اقىلداسۋدى ۇسىندى.
رەداكتور ول زاماندا حالىق قايراتكەرى, ونىڭ ساياسي جەتەكشىسى دارەجەسىندە كورىندى. رەداكتور, جۋرنال باسشىسى رەتىندە ول قايتكەندە دە وزىنە ارتىلعان حالىق جۇگىن ادال كوتەردى. زامانىنىڭ اقىل-يەلەرىنىڭ اسا كورنەكتىلەرىنىڭ ءبىرى, ول, حالقىن كەدەي, باي دەپ بولمەي, بىردەي ارداقتاپ, قازاعىنا ءوزى تۇرپاتتاس زامانداستارىنشا ەڭبەك ءسىڭىردى. ول ءوز جۋرنالىن اۋەل باستان جۇيەلى جولعا قويىپ, كەزدەيسوق وي-پىكىرلەردەن ساقتاپ, تەك ەل مۇددەسىن قورعايتىن, ونىڭ ەڭسەسىن كوتەرەتىن, ۇلتتىق سەزىمىن جوعالتپاۋىنا اسەر ەتەتىن, ناداندىقتان ساقتاندىراتىن, تاريحي جادىن ۇمىتتىرمايتىن, تىرلىككە, بىرلىككە شاقىراتىن, ويى ءبۇتىن, ساپالى باسىلىم ەتە ءبىلدى. «ايقاپتىڭ» سوزىنە جۇرتشىلىق قۇلاق استى, سەندى, ىلتيپاتقا الدى. جۋرنالدى حالىق ىزدەپ, كۇتىپ وتىراتىن بولدى. بىرىنەن ءبىرى الىپ وقىدى.
جۋرنال نەندەي ماسەلە كوتەرسە دە, ونى بارىنشا اياعىنا دەيىن تۇپقازىق ەتىپ ۇستاپ وتىردى. وعان جۇرتشىلىقتىڭ ىقىلاسى اۋعانى سونشالىق, كوبىنە وسىنداي ماسەلەلەردىڭ باسى-قاسىندا جۇرەتىن وقىعانداردىڭ ءوزى, مىسالى, حالىقتىڭ وتىرىقشىلىعى تۋرالى ماسەلە «ايقاپتا» كوتەرىلگەن سوڭ ەكى توپقا جارىلدى. دەموكرات-اعارتۋشىلاردىڭ توبى سەراليندى قولداسا, جاڭا ارەناعا كوتەرىلگەن جاڭا ينتەلليگەنتسيا توبى وعان قارسى پلاتفورمادا بولدى. بۇلاردىڭ اراسىندا تەك جەر ماسەلەسى عانا ەمەس, وقۋ-اعارتۋ, ءدىن, باسقا دا الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جونىندە كوپ ۋاقىتقا سوزىلعان ايتىس باستالدى. كەيىن بۇل ايتىستار «قازاق» گازەتىندە ۇلاستى. الايدا ءباسپاسوز وسىنىسىمەن دە قۇندى. ۇلت ماسەلەلەرى, الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جونىندەگى ايتىستار قاي ەل ينتەلليگەنتسياسى دا باس تارتا المايتىن پىكىرتالاستاردىڭ ءبىرى. بولا دا بەرەدى. ونى ۇسىنىپ وتىراتىن ۋاقىتتىڭ ءوزى. ايتىستان قاشۋعا بولمايدى. ۇلى جۋرناليست سەرالين ونى جاقسى تۇسىنگەن.
«ايقاپتىڭ» العاشقى سانىنداعى «قىزمەت يەسى مىرزالارعا» دەگەن ماقالادا «جۋرنالىمىزعا «ايقاپ” دەپ ەسىم بەردىك…بىزدىڭ قازاقتىڭ «ءاي, قاپ!» دەمەيتىن قاي ءىسى بار؟ «قاپ!» دەگىزگەن, قاپيادا وتكەن ىستەرىمىز كوپ بولعان سوڭ جۋرنالىمىز وكىنىشىمىزگە لايىق «ايقاپ» بولدى» دەپ جازادى. ونىڭ 1915 جىلعا دەيىن, جابىلعانشا شىققان نومىرلەرىن قاراپ وتىرساق, سول كەزدىڭ جوعارى ساپالى باسىلىمى بولعانى بەپ-بەلگىلى. سەرالين اتامىز جوعارى ءبىلىمدى كاسىبي جۋرناليستەن ەش كەمدىگى بىلىنبەيدى. ءار ماتەريالدىڭ مازمۇنى مەن تاقىرىبى الدىن الا ويلاستىرىلعان. ءبىرىنشى بەتىنە ەلدىڭ ىشكى ومىرىندە بولعان جاڭالىقتار, رەسمي حابارلار, ەكىنشى, ءۇشىنشى بەتتەرىندە «اشىق حات» دەگەن ايدارمەن وقىرماندار حاتتارىن جاريالايدى. جەر تۋرالى, سەزد, سايلاۋ تۋرالى, ت.ب. ماتەريالدار تاقىرىپتار بويىنشا 4-6 بەتتەردە ورنالاسقان. «فەلەتون», «حابارلار» ءتارىزدى ماتەريالدار جۋرنالدىڭ ورتا تۇسىندا ورىن الادى. شەت ەل جاڭالىقتارى, كوڭىل ايتۋلار مەن باسقارمادان ەسكەرتۋلەردى, جاڭا كىتاپ تۋرالى رەتسەنزيالاردى جۋرنالدىڭ سوڭعى بەتتەرىنەن وقۋعا بولادى. تۇراقتى ايدارلارىنىڭ بولۋى دا ۇقىپتىلىقتى تانىتىپ تۇرادى. جۋرنالدىڭ بەزەندىرىلۋى دە كوز تارتارلىق. جۋرنال قازاقستاننىڭ ءار تۇكپىرلەرىنەن حابارلار, ماتەريالدار جاريالاپ, بۇكىل قازاقتى قامتىعان باسىلىم بولعانىن تاعى پاش ەتكەن. ونىڭ شىمكەنت, زايسان, تورعاي, قارقارالى, قىزىلجار, كوكشەتاۋ, استراحان گۋبەرنياسىنان, بوكەي ورداسىنان, اقتوبەدەن, سەمەيدەن, تارازدان, قوستانايدان تىلشىلەرى حات جولداپ تۇرعان.
جۋرنالدىڭ حاتشىسى بولىپ 1911-1912 جىلدارى اكىرام عاليموۆ, 1913-1914 جىلدارى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ىستەدى. قىزمەتكەر, ءتىلشى بولىپ, اۆتور بولىپ جيحانشا سەيدالين, سپانديار كوبەەۆ, ساكەن سەيفۋللين, بەيىمبەت مايلين, ءسابيت دونەنتاەۆ, باقىتجان قارالدين, مولداعالي جولدىباەۆ, بەكمىرزا بەكجانوۆ, نۇرالدين ايتمۇقامبەتوۆ, ەسەنعالي حاسبولاتوۆ, ت.ب. قاتىسقان.
يمپەريانىڭ توناۋشىلىق ساياساتىنىڭ ەڭ ۇشىنعان كەزەڭىندە جارىق كورگەن «ايقاپ» پاتشانىڭ وزبىرلىق ماسەلەلەرىن تەرەڭنەن جازدى. 1912 جىلى جۋرنال 31-سانىندا پاتشا وكىمەتىنىڭ باسقارۋ-اكىمشىلىك ىستەرى جونىندەگى وتارشىلدىق ساياساتىن سىناعان ماقالا جاريالادى. وندا 1867-1868 جىلدارداعى ەرەجەلەردى پاتشا وكىمەتىنىڭ تەك ۇستەم تاپ وكىلدەرى كەڭەسىمەن شىعارعانىن, كوميسسيا مۇشەلەرى – بولىس, بيلەر ءوز پايدالارىنا عانا كوشكەنىن, ونى تەك مارقۇم شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اشكەرەلەپ, دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنا حات جازعانى, قازاق ءۇشىن سايلانعان حالىق سۋديالارىنىڭ ەكەنىن مالىمدەگەنى ايتىلدى. مۇنداي ەرلىك مۇحامەدجان سياقتى تاباندى رەداكتوردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ول سانالىلىق, ەرجۇرەكتىلىك كورسەتىپ وتىر. بۇل تاقىرىپتاعى باقىتجان قاراتاەۆتىڭ كوررەسپوندەنتسياسىندا ايتىلاتىن شىدەرتى بولىسى ەلىنىڭ وتىرىقشى بولىپ جەر الۋلارى تۋرالى جازعانى «قارا شەكپەندەر قىرىق توعىز قالا سالدىرىپ الدى. قارا شەكپەندەرگە ەڭ جاقسى ءبىرىنشى دارەجەلى جەرلەر كەتتى. جەتى رۋعا ەڭ جامان جەرلەر قالدى» دەگەن پىكىر دە وتكىر.
1911 جىلعى 3-ساندا جارىق كورگەن بەكمىرزا بەكجانوۆتىڭ «قازاقتىڭ قازىرگى حالى» دەگەن ماقالاسىندا ارتتا قالۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى فەودالدىق قوعام, ۇلتتىق توماعا-تۇيىقتىق, كوشىپ-قونۋمەن ءجۇرىپ, كورشى ەلدەردىڭ ونەگەسىنەن ۇلگى الماي قالعانىمىز دەپ كورسەتىلگەن. وسى ماقالامەن اتتاس كەلەسى ءبىر ماتەريالدا وزىق ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن فابريكا, زاۋىتتار سالىپ, ونەركاسىپتى وركەندەتۋ تۋرالى ءسوز بولادى. مۇنىڭ ءبارى سول كەزەڭ ءۇشىن ساياسي-الەۋمەتتىك ءمانى زور ماسەلەلەر بولاتىن. وسىنىڭ ءبارىن حالىق الدىنا قويىپ, جازا بىلۋدە شىن مانىندەگى ەرلىك ىستەر ەدى. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ەرجەتكەندىگىنىڭ بەلگىسى ەدى.
سەرالين وقۋ, ءبىلىم, ەلدى اعارتۋ, ايەلدەردىڭ قوعامداعى ورنى, ت.ب. ماسەلەلەر جونىندە «ايقاپتا» كوپتەگەن ماقالا, ماتەريالدار باستىردى. سونىڭ قاي-قايسىسىن دا ول ەلدىڭ قايعى-مۇڭىن, اسا قاجەتتەرىن جۇرەگىنەن وتكىزىپ, كوز الدىنا كەلتىرىپ, قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ قۇيعانىنداي قايىرىم جاساۋعا ءازىر قالپىمەن جاريالادى. داعدارىپ وتىرعان ەلگە ەڭ ءزارۋ ماسەلەلەرىن شەشىپ بەرۋگە قولىنان كەلگەن كومەگىن مەيلىنشە ايامادى. ەزىلگەن, قور بولعان ەلگە قايتىپ كومەگىم تيەدى دەگەندە, وعان ءوزىنىڭ بويىنداعى دارىنىن, تالانتىن, ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىن قوستى. ەل ءۇشىن ءباسپاسوز اشۋ, وندا ەل مۇددەسىن جانىن سالىپ قورعاۋ, ەلدىڭ جۇرەگىنە جەتكىزۋ, پاتشا وكىمەتىنە دە ءسوزىن وتكىزۋ قاجەتتىگىن ول تەرەڭ ءتۇسىندى. 1912 جىلعى «ايقاپتىڭ» 10-سانىنداعى باس ماقالادا ول بارلىق قازاق جەرىندە ءتارتىپتى ءبىر مەكتەپ جوق دەپ كۇيىندى. بالالاردى قىستا وقىتۋ كەرەكتىگىن ۇسىنادى. «ءبىر اۋىل بىرلىك قىلىپ, وڭاشا ءبىر ءۇيدى مەكتەپ قىلىپ, جاڭا تارتىپپەن وقىتاتىن ءبىر مۇعالىم ۇستاپ, وكتيابر چيسلوسىنان مايعا دەيىن وقىتسا, بۇرىنعى بەس-التى جىل وقىتقاندى وقيدى» دەگەن پىكىر تاراتادى. وسىدان سوڭ كەشىكپەي قازاق دالاسىندا قىستاققا اينالعان جەرلەردە بالالار قىستىكۇنى وقىتىلاتىن بولعان. سەرالين بالالاردى ورىسشا وقىتۋعا شاقىردى. كەلەشەكتەن ءۇمىتىمىز بولسا, وسىلاي ەتەيىك دەدى. «ءتىپتى ۇستىمىزدەن قاراپ تۇرعان روسسيا بولعاندىقتان, ورىس ءتىلىن ءبىلۋ بىزدەرگە قارىز دەپ ايتساق, كىنالى بولماسپىز» دەپ ونى مىندەتتەندىرە ءتۇسىندىردى. بۇل سول كەزدەردەگى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ الدىڭعى قاتارلارىنىڭ پىكىرىمەن بىردەي.
سەرالين «ايقاپ» جۋرنالى جابىلعان سوڭ, ترويتسكىدە ورىس تىلىندە شىعاتىن «ستەپ» گازەتىندە ءبىراز ۋاقىت ىستەيدى. 1918 جىلى بولشەۆيكتەر پارتياسىنا كىرىپ, ساياسي-الەۋمەتتىك جۇمىسقا بەلسەنە ارالاسادى. وسى جىلى رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتە جانە جەر بولىمىندە جۇمىس ىستەيدى. ولكەلىك رەۆكومنىڭ اتىنان 1919 جىلى شىعا باستاعان ولكەلىك «ۇشقىن» (كەيىن «ەڭبەكشى قازاق» دەپ اتالادى) گازەتىنىڭ شىعارۋشىلار القاسىنا مۇشە بولادى. 1920-1921 جىلدارى قوستانايعا كەلىپ, گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتىندە جاۋاپتى قىزمەت اتقارادى. 1921-1925 جىلدارى قوستانايدىڭ «اۋىل» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولادى. سونىمەن قاتار گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىن باسقارادى.
1926-1928 جىلدارى سەرالين سال اۋرۋىنا ۇشىراپ, ءوز اۋىلىندا بولادى. وسى كەزدە اقسور دەگەن جەردە ساۋلەتتى سەلو ورناتتىرىپ, وندا مەكتەپ, كلۋب, مونشا سالدىرادى. سۋ قويماسىن جاساتىپ, اعاش, جەمىس ەكتىرەدى. ءسويتىپ جاڭا اۋىل مادەنيەتىنىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋگە تىرىسادى. ونىڭ سول كەزدەگى ەلدەگى تىرلىگىنىڭ جادىگەرلەرىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن سۇلدەرى جەر بەتىندە بايقالادى. 1928 جىلى دەنساۋلىعىم تۇزەلدى مە دەپ كوڭىلى كوتەرىلىپ, قايتادان قوستانايعا كەلگەنىندە, ولكەلىك پارتيا كوميتەتى ونى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە اۋىستىرماقشى بولادى. بىراق دەنساۋلىعى بۇرىنعىدان دا ناشارلاپ كەتىپ, توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. وسى اۋرۋ ونى جەر قوينىنا الىپ تىنادى. ول 1929 جىلى مامىر ايىندا قايتىس بولعان.
قازاق تىلىندە تۇڭعىش رەت «ايقاپ» جۋرنالىن شىعارعان, ونىڭ رەداكتورى بولعان, حالقىنا ءباسپاسوز ارقىلى شەكسىز قىزمەت ەتكەن, بۇگىنگى رەسپۋبليكا ءباسپاسوزىنىڭ – «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» دا نەگىزىن قالاسقان, «اۋىل» گازەتىنىڭ دە شىعارۋشى-رەداكتورى بولعان مۇحامەدجان اتامىزدىڭ ءجونى وسىنداي. قازاقتىڭ سول كەزدە تام-تۇمداپ قۇرالا باستاعان زيالىلارىنا «ايقاپ» قازاقشا ويلاۋدى, ويلاعانىن قازاقشا جازۋدى ۇيرەتكەن ەدى. گازەت-جۋرنال شىعارۋ قازاق وقىعاندارىنىڭ دا قولىنان كەلەتىن ءىس ەكەنىن سەرالين جەكە باسىنىڭ ونەگەسىمەن دالەلدەگەن ەدى. قازاقتىڭ تۇڭعىش رەداكتورى, مىنە, وسىنداي بولعان ەدى.
سوناۋ قارابالىق جەرىندە ەسكى ورنەك دەپ اتالاتىن اۋىل تۇبىندە ويماقتاي جارقىراعان سەرالى كولى بار. قىر باسىندا مۇحامەدجان سەراليننىڭ بەيىتى جاتىر. وسىندا قازاقتىڭ ەكى بىردەي اقىنى اكەلى-بالالى سەرالى مەن مۇحامەدجان ماڭگى ۇيقىدا تىنىس تاپقان. مۇحامەدجان اتامىز قايتارىندا كيىز قۇرىمعا وراپ ءبىر ساندىق كىتاپتارىن, قولجازبالارىن جەر استىنا كومدىرگەن ەكەن. جەتپىسىنشى جىلدارى سول ماڭدى تراكتورمەن تالاي قازدىرىپ, تابا الماپتى. كومگەن ورىنى ءوزى وتىرعان قىستاۋدىڭ ءىشى بولسا كەرەك. كوز كورگەن ادامدار دا بولىپتى. بىراق تاپ باسىپ ەشكىم كورسەتە الماعان. الدىمەن, مۇحاڭنىڭ ءۇيىنىڭ ورنىن تابۋ كەرەك قوي, ونى ەل ۇمىتقان. اشارشىلىق, قيىن-قىستاۋ كۇندەردە ادام بالاسى باس ساۋعالاپ ءار تاراپقا كەتتى ەمەس پە, مىناۋ مۇحاڭنىڭ ءۇيى تۇرعان جەر ەدى دەيتىن ادام تابىلماعان عوي. وسى كۇنگە دەيىن قانداي قويما ساقتالا قويار دەيسىڭ, الدەقاشان ءشىرىپ كەتكەن دە بولار. دەگەنمەن ساندىقتىڭ كومىلگەنى انىق.
قوستانايدا, استانادا م.سەرالين اتىندا كوشە بار. ەسكى ورنەكتە مەكتەپ بار.
ەڭ باستىسى – قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى «ايقاپتى», قوستانايدىڭ تۇڭعىش قازاق گازەتى «اۋىلدى» شىعارعان, قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرناليست-رەداكتورى, قازاق جۋرناليستەرىنىڭ باستاۋىندا بولعان مۇحامەدجان سەرالين جايىندا ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا دەرەكتەر, جادىندا ەستەلىكتەر بار. ونىڭ ەسىمى كومەسكىلەنبەيدى!
ەسەنگەلدى ءسۇيىنوۆ,
استانا قالاسى.
