استانانى سالعان مەملەكەت باسشىسى العاشقى ساتتەن باستاپ باس شاھاردى كوگالداندىرۋعا, جاسىل جەلەككە ورانعان قالاعا اينالدىرۋعا باستى كوڭىل ءبولدى. 1997 جىلدان باستاپ قولعا الىنعان كوگالداندىرۋ جۇمىستارى از ۋاقىتتا ءوز ناتيجەسىن بەرە باستادى. قازىرگى جايقالعان استانانى العاشقى ەلوردا بولعان جىلدارمەن سالىستىرۋعا مۇلدە كەلمەيدى. اشىق دالا 20 جىل ىشىندە نۋ ورمانعا اينالىپ, 14827 گەكتار اۋماقتى الىپ جاتقان جاسىل بەلدەۋ بۇگىندە قالادا قولايلى ەكولوگيالىق كليمات قالىپتاستىرىپ, استانانى اڭىزاق جەلدەن قورعاپ تۇر.
اڭ-قۇستار ءالى دە كوبەيەدى
بۇگىنگە دەيىن قايىڭ, قاراعاي, تەرەك, ۇيەڭكى سياقتى 12 ملن اعاش پەن 1,7 ملن بۇتا وتىرعىزىلعان ورماندا الداعى ۋاقىتتا دا ءتۇرلى وسىمدىكتەر ەگىلىپ, اڭ-قۇستار دا كوبەيتىلمەك. مىسالى, كەلەر جىلى 500 مىڭ ەكپە كوشەتى وتىرعىزىلادى. سونىمەن قاتار, ەلوردالىقتار مەن قالا قوناقتارىنا ارنالعان دەمالىس ورىندارى دا سالىنادى دەپ جوسپارلانۋدا. جاسىل بەلدەۋدىڭ قۇرىلعان كەزىنەن باستاپ ونداعى اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار جايلى «استانا ورمانى» جشس باس اگرونومى ارداق حاسەنوۆ بىلاي دەيدى:
– ورماندى وتىرعىزۋدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىندە عالىمدار بۇل جەردى ورمان قىلۋعا قارسى بولعان ەدى. بارلىعى وسىمدىكتىڭ وسەتىنىنە كۇمانمەن قارادى. سودان سوڭ كوشەتتەر جولاقپەن وتىرعىزىلدى. مىسالى, اعاشتار 20 مەتر جەرگە ەگىلسە, 20 مەتر ورىن اشىق قالدىرىلدى. بىراق ۋاقىت وتە كەلە ەلباسىنىڭ ايتقانى ايداي كەلىپ, بۇل جەرگە ەگىلگەن اعاشتار جايقالىپ ءوستى. مەملەكەت باسشىسى جىل سايىن ورمانعا كەلىپ, جاعدايدى ءوز كوزىمەن كورىپ تۇرادى. 2009 جىلى كەلگەنىندە ورمانداعى اشىق جولاقتارعا تالدار ەگىپ, جاۋىپ تاستاۋدى تاپسىردى. سودان بوس ورىندارعا قانداي اعاشتاردىڭ وسەتىنى تۋرالى ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى عالىمدارىمەن بىرلەسىپ, وندىرىستىك تاجىريبە جاساي باستادىق. ناتيجەسىندە ورمان شارۋاشىلىعىن دامىتۋ, زياندى جاعىمەن كۇرەس جۇرگىزۋ جانە جەرسىندىرۋ سىندى 3 جوبا دۇنيەگە كەلدى. قازىر سونىڭ ءۇشىنشى جوباسىن جۇزەگە اسىرىپ جاتىرمىز. سودان 2012 جىلى ورماندى دامىتۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالدى.
جەرسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە
ارداق حاسەنوۆتىڭ ايتۋىنشا, ءبىرىنشى كەزەڭدە ورماندا وتىرعىزىلعان شىرشا, قاراعاي, ەمەن سياقتى قىلقان جاپىراقتى اعاشتار 1,8 پايىز عانا بولسا, ەكىنشى كەزەڭدە بۇل كورسەتكىش 48 پايىزدى قۇراعان.
– ەمەن – نەگىزى وڭتۇستىك وڭىردە وسەتىن اعاش. قازىر ءبىز ونى جەرسىندىردىك. سونداي-اق, 2014 جىلدان بيىلعا دەيىن سولتۇستىك وڭىرلەردەن اكەلىنگەن 130882 ءتۇپ قاراقات ەگىلدى. بۇلار قازىر ءونىم بەرىپ جاتىر. سونىمەن قوسا, الما, المۇرت اعاشتارى دا ەكسپەريمەنت تۇرىندە وتىرعىزىلعان بولاتىن. بۇل اعاشتار ازىرگە جەمىس بەرىپ جاتقان جوق. بىراق ورماندا دالا قوياندارى كوپ بولعاندىقتان ونى ءوسىرۋ قيىنعا سوعادى. سەبەبى الما مەن المۇرت قويانداردىڭ ءسۇيىكتى تاعامى بولعاندىقتان, قىستىڭ كۇندەرى اعاشتاردى قامىسپەن وراپ, قورعاۋ جۇمىستارى ءجۇرگىزىلەدى, – دەگەن باس اگرونوم ورماندا وسىمدىكتەرمەن قاتار, جان-جانۋارلاردىڭ دا كوبەيىپ كەلە جاتقانىن ايتادى. – جالپى, ورماندا قازىر جانۋارلار قاتارى دا از ەمەس. قارساق, تۇلكى, قويان, ەلىك, ساۋىسقان, قارعا سياقتى بىرقاتار اڭ-قۇستى كەزدەستىرۋگە بولادى. سونداي-اق, 9883 قىرعاۋىلدى قولدان ۇشىردىق. قازىر قىرعاۋىلدار تەك ورماندى عانا مەكەندەمەيدى. ولاردىڭ كەڭىستىگى ۇلعايىپ بارا جاتىر. ورماننان 60 شاقىرىم قاشىقتىقتان دا قىرعاۋىلدى كورگەن ادامدار بار. مىسالى, جاسىل بەلدەۋدە 800-دەن اسا ادام جۇمىس ىستەسە, ونىڭ باسىم كوپشىلىگى قالادان 100 شاقىرىم قاشىقتاعى اۋىلداردا تۇرادى. ولار قىرعاۋىلدى ءوز اۋىلدارىنان دا كورەدى ەكەن.
جاسىل بەلدەۋدىڭ قالا تەرريتورياسىنا قارايتىن بولىگىندە اڭشىلىقپەن اينالىسۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان. مۇنداعى قاۋىپسىزدىكتى كۇندىز-ءتۇنى ەڭبەك ەتەتىن 40 ورمانشى قاداعالايدى. ەگەر اڭشىلاردى بايقاسا, ولار بىردەن ورمان ساقشىسىنا حابار بەرەدى. سونىمەن قاتار, ورماندا بەينەباقىلاۋ كامەرالارى دا كوپتەپ ورناتىلعان. ازىرگە مۇندا تەك قاراقات تەرۋگە عانا رۇقسات ەتىلىپتى. ياعني كەز كەلگەن قالا تۇرعىنى جاسىل بەلدەۋگە بارىپ, قاراقات تەرۋگە قۇقىلى. وسى مۇمكىندىكتى بارىنشا پايدالانىپ, ورمانداعى جيدەكتى ساۋدالاپ, ناپاقاسىن تاۋىپ, مۇنى تۇراقتى كاسىپكە اينالدىرعان استانالىقتار دا از ەمەس. تاباندى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا ءتىپتى ولاردىڭ كەيبىرى باسپانالى بولىپ, كولىك تە ءمىنىپ جاتىر. بۇل جاسىل بەلدەۋدى قۇرۋداعى تۇپكى ماقساتتىڭ ورىندالا باستاعانىن بىلدىرسە كەرەك.
