جەڭىس قاسىمبەك: ينفراقۇرىلىم حالىق سانىمەن قاتار ءوسىپ, دامۋى كەرەك

ەلوردادا حالىق سانىنىڭ جىلدان جىلعا جىلدام ارتۋى سۋمەن, جىلۋمەن قامتۋ, الەۋمەتتىك نىساندار سالۋ ماسەلەلەرىن كۇردەلەندىرە ءتۇستى. وسىعان وراي قالانىڭ باس جوسپارىنا وزگەرىس­تەر ەنگىزىلىپ, ونى ۇكىمەت بەكىتىپ, مەرزىمىن 2035 جىلعا دەيىن ۇزارتۋدا. جاڭا باس جوسپاردا ەلوردالىقتار سانىنىڭ الداعى ءوسىمى ناقتى بولجانىپ, سوعان ساي ءتيىستى جۇمىستار جۇرگىزۋ كوزدەلىپ وتىر. وسى جونىندە استانا قالاسىنىڭ اكىمى جەڭىس قاسىمبەك «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنداعى «باس تاقىرىپ» حابارىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتىپ بەردى.

سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسى تولىعىمەن شەشىلدى

– استانادا اۋىز سۋ – وتە  وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى, ءتىپتى جازدىڭ باسىندا سۋدان قيىندىق كورگەن حالىق كوشەگە شەرۋگە شىعىپ, نارازىلىق تانىتىپ جاتتى. وعان ءبىرىنشى سەبەپ – حالىق سانىنىڭ 1 ملن 300 مىڭنان اسۋى بولسا, ەكىنشى سەبەپ – 54 جىل بۇرىن سالىنعان استانا سۋ قويماسىنىڭ قالانى سۋمەن قامتۋعا كۇشىنىڭ جەتپەۋى. وعان بالاما رەتىندە جاڭا كوزدەردى تابامىز, نۇرا سۋ قويماسىنان سۋ تارتامىز دەپ ەدىڭىزدەر, وسى ماسەلە قالاي شەشىمىن تابۋدا؟

– بيىل ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا قالادا سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسى بولعانى راس. ءسىز ايت­قانداي, ەلوردادا بۇگىندە 1 ملن  340 مىڭ ادام تۇرادى. الايدا كۇندەلىكتى ميگراتسيا ەسەبىمەن, ياعني ىرگەدەگى وزگە وبلىستاردان كەلىپ-كەتەتىن ازاماتتاردى قوسقاندا 1 جارىم ملن ادام كۇندە استانا قالاسىندا بولادى. سوندىقتان سۋ ماسەلەسى تۋىندادى. ماۋسىم ايىندا استانا سۋ قويماسىنان جاڭا سۋ قۇبىرىن تارتىپ, ول جۇمىس­تاردى اياقتادىق. بۇل قالاعا قوسىمشا 90 مىڭ تەكشە مەتر سۋ بەرەدى. وسىلايشا قازىرگى ساتتە بۇل ماسەلە تولىق جويىلدى. ودان بولەك, جاڭا سۋ سورعى ستانساسىنىڭ دا قۇرىلىسىن بىتىردىك. ول قالاعا قوسىمشا 100 مىڭ تەكشە مەتر سۋ بەرۋگە دايىن. كەلەسى كەزەكتەگى تاعى ەكى جوبا بويىنشا جوبالاۋ جۇمىستارى اياقتالىپ, ساراپتاماسى بىتەدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى – نۇرا سۋ قويماسىنان سۋ تارتۋ بولسا, ەكىنشىسى – تەلمان ەلدى مەكەنىندەگى سورعى ستانساسىن كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ. وسى ەكى جوبانى كەلەسى جىلى باستاپ, 1-1,5 جىلدا بىتىرسەك, وندا الداعى 5-6 جىلدا سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسى بولمايدى. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن قازىر ۇكىمەت پەن ءتيىستى مينيسترلىكتەر ۇلكەن جوبانى باستاپ جاتىر, ول ساتپاەۆ اتىنداعى كانالدان ەسىل وزەنىنىڭ ارناسىنا سۋ تارتۋ, بۇعان ءبىر جىلداي جوبالاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلسە, ءارى قاراي قۇرىلىسقا ەكى جىل كەتەدى. ءسويتىپ 2027 جىلعا دەيىن تولىعىمەن ىسكە قوسىلسا, وندا سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسى 2035-2040 جىلعا دەيىن تولىعىمەن شەشىلەدى.

قوسىمشا جىلىتۋ نىساندارى ىسكە قوسىلادى

– استانادا بيىل 5 قازاندا جىلۋ بەرىلىپ, جىلىتۋ ماۋسىمى باستالدى. قۇرىلىسى ۇزاققا سوزىلعان №3 جىلىتۋ ەلەكتر ورتالىعى جۇمىسىن باستادى ما؟ بيىل حالىقتى جىلۋمەن تولىقتاي قامتاماسىز ەتەمىز دەپ ايتا الاسىز با؟

– №3 ستانساداعى ءبىرىنشى قازاندىق 4 قازاندا قالاعا جىلۋ بەرىپ, جۇمىسىن باستادى. راسىندا ونىڭ قۇرىلىسى 10 جىلدان كوپ ۋاقىتقا سوزىلعان. بيىل ءبىرىنشى كەزەڭىن تولىعىمەن ءبىتىرىپ وتىرمىز, 5 قازاندىق جۇمىس ىستەيتىن بولادى, ول قازاندىقتار قالاعا 300 كيلوكالوريادان استام جىلۋدى بەرەدى. جالپى بۇرىن  جەو-1 جانە جەو-2 ستانتسيالارى قالاعا 2700 كيلوكالوريا جىلۋ بەرەتىن. قوسىمشا بيىل 3 نىسان ىسكە قوسىلۋدا, قازان ايىندا ۇشەۋى دە جۇمىس ىستەيتىن بولادى. بىرەۋى – «تۇران» گازبەن جىلىتۋ ستانساسى, ەكىنشىسى – قاراعاندىعا شىعاتىن جولدا سالىنعان ستانسا جانە جەو-3, ۇشەۋى قالاعا 1 مىڭنان استام كيلوكالوريا جىلۋ بەرەدى. سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلداي بىزدە جىلۋدان دەفيتسيت بولسا, بيىل قىستا ءبىرىنشى رەت پروفيتسيتپەن شىعىپ وتىرمىز. كەلەسى جىلى تاعى ەكى جوبا تولىعىمەن اياقتالادى. ولار دا 850 كيلوكالوريا قوسىمشا جىلۋ بەرەدى, سوندىقتان بىزدە الداعى 5-6 جىلعا جىلۋ بەرۋدەن پروفيتسيت بولاتىنى ءسوزسىز.

– بيىل پرەزيدەنتكە استانانىڭ باس جوسپارىن تانىس­تىرعاندا ول جىلۋمەن قامتاماسىز ەتۋدى تولىق شەشپەي جاتىپ اكىمدىك تۇرعىن ءۇي سالۋعا كوپ كوڭىل ءبولىپ وتىر دەپ ايتقان ەدى. الەۋمەتتىك نىساندار سالىنۋى كەرەك ورىندارعا تۇرعىن ۇيلەر سالىنىپ جاتقانىن ايتتى. وسى ماسەلەمەن كۇرەس قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟

– قالاداعى قۇرىلىس سالاسى حالىقتى كوپتەگەن تۇراقتى جۇمىس ورىندارىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. 100 مىڭنان استام ادام سول قۇرىلىستاردا جۇمىس ىستەيدى. ءىرى ينۆەستيتسيا­نى دا اكەلەتىن – وسى سالا. 50 پايىزدان استام ينۆەستيتسيا قۇرىلىس سالاسىندا. سوندىقتان قۇرىلىس ءارى قاراي دا جالعاسىن تابادى. بيىلعى جوسپارىمىز بويىنشا 3-3,5 ملن شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي پايدالانۋعا بەرىلەدى, وعان قاجەتتى جىلۋ, سۋ, باسقا دا ماسەلەلەر بويىنشا تاپشىلىق جوق. الەۋمەتتىك نىساندارعا كەلسەك, بيىل 50 جاڭا قۇرىلىسقا رۇقسات بەردىك, ونىڭ ۇشتەن ەكىسى – الەۋ­مەتتىك نىساندار.

قالاداعى قۇرىلىس سالاسى حالىقتى كوپتەگەن تۇراقتى جۇمىس ورىندارىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. 100 مىڭنان استام ادام سول قۇرىلىستاردا جۇمىس ىستەيدى. ءىرى ينۆەستيتسيا­نى دا اكەلەتىن – وسى سالا. 50 پايىزدان استام ينۆەستيتسيا قۇرىلىس سالاسىندا

جايلى قالانىڭ ءبىر تالابى – اۋلالاردى اباتتاندىرۋ

– تۇرعىن ۇيلەردىڭ اۋلاسىن اباتتاندىرۋ, كوگالداندىرۋ جانە ۇيلەردەگى ءورت قاۋىپسىزدىگى ماسەلەلەرى بار. وسى ورايدا قۇرىلىس كومپانيالارىنا قويىلار جاڭا تالاپتار بولا ما؟ 

– بيىل جاڭا تالاپتار ەنگىزدىك, مىسالى, كومپانيالار تۇرعىن ءۇيدى سالىپ, پايدالانۋعا بەرەر الدىندا اكىمشىلىكتە دەندر جوبامەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ءبىز ونى تەكسەرەمىز, سول دەندر جوبا بويىنشا ولار بىزگە اۋلادا قانشا اعاش ەگەتىنىن, قانداي اباتتاندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىنىن ايتادى. ال جاڭا تالاپقا كەلسەك, بۇدان بىلاي ول كومپانيالار اۋلالاردىڭ جاعدايىن ءۇش جىلدىڭ ىشىندە قاراپ, كۇتىپ ۇستاۋ كەرەك. ءۇش جىلدان كەيىن عانا ءۇي اۋلاسى قالا اكىمدىگى قاراماعىنا وتەدى. وعان دەيىن وزدەرى جاۋاپ بەرەدى, مۇنداي مىندەت بۇرىن-سوڭدى بولعان جوق.

– زاڭعا قايشى قۇرىلىس جۇرگىزگەن كومپانيالار جۇمىسى توقتادى. دەگەنمەن استانادا پاتەرلەرىنە كىرە الماي جۇرگەن 4 مىڭعا جۋىق ۇلەسكەر بار. ولاردىڭ ماسەلەسى قالاي شەشىلۋدە؟

– 3-4 جىل بۇرىن ولاردىڭ سانى 16 مىڭ ادام بولعان. بيىل جىل باسىندا 4 مىڭ بولدى, ءبىزدىڭ جوسپارىمىز بويىنشا جەلتوقسان ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن 95 پايىزىنىڭ پاتەرلەر كىلتتەرىن قولدارىنا بەرەمىز. قالعان پروبلەمالىق 2-3 ءۇي بار. ولاردىڭ قۇرىلىسىن كەلەسى جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا تولىعىمەن بىتىرگەن سوڭ ۇلەس­كەرلەر پاتەر كىلتىن الادى.

– استانادا جاڭبىر جاۋىپ, قار ەرىسە بولدى جىلدا قايتالانىپ وتىراتىن ماسەلە بار, ول – قالا كوشەلەرىن سۋ باسۋى. جالپى بۇل ماسەلە بويىنشا قانداي جۇمىستار اتقارىلۋدا؟

– قالا مەن حالىق سانى وسكەن سايىن ينجەنەرلىك-ينفرا­قۇ­رىلىم جانە الەۋمەتتىك ينفرا­قۇرىلىم دامۋى قالانىڭ وسۋىنە ىلەسە الماي كەلەدى. بۇل ماسەلە سول سەبەپتى تۋىنداۋدا. 5 جىل بۇرىن قالا بويىنشا سونداي 200 تەلىم بار ەدى, قازىر ولار 30-عا ازايدى. بىراق قالا ءوسىپ جاڭا تەلىمدەر قوسىلۋدا. ءاربىر وسىنداي تەلىم بويىنشا ناقتى جۇمىستار جۇرگىزىپ كەلەمىز. ءبىزدىڭ جوسپارىمىز – بيىل جانە كەلەسى جىلى بۇل ماسەلەنى تولىعىمەن شەشۋ. كارىز جەلىلەرى سالىنىپ جاتىر, قاراجات بار, ناقتى وسى تەلىمدەر بويىنشا جۇمىستار كەلەسى جىلى تولىق بىتەدى.

قوعامدىق كولىك كوبەيەدى

– قازىر ەلوردادا 430 مىڭ كولىك بار. جۇمىسقا باراتىن تاڭعى ۋاقىتتا, كەشكە قايتاردا قالاداعى كولىكتەر كەپتەلىستە قالادى. كوپىرلەر سالىنىپ جاتقانىن بىلەمىز, وسى كوپىرلەردىڭ سالىنۋى بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشە مە؟ باسقا قانداي جولدارى بار؟

– 430 مىڭ اۆتوكولىك ول قالادا تىركەلگەنى, ال تاڭەرتەڭ قوسىمشا قوسشى, تالاپكەردەن, قوياندىدان, جالپى اقمولا, قاراعاندى وبلىستارىنان دا باسقا كولىكتەر كەلىپ-كەتىپ جاتادى. تەك قانا كوپىرلەر عانا ەمەس, جالپى كوشەلەر مەن جولداردى سالۋ ۇلكەن ماسەلەنىڭ الدىن الادى. ءبىر اي ىشىندە تاۋەلسىزدىك كوشەسىندەگى ەسىل وزەنىنەن وتەتىن كوپىردى ىسكە قوسامىز. ول دا ۇلكەن كومەگىن بەرەدى. كەلەسى جىلى تاعى دا ءبىر كوپىردىڭ قۇرىلىسىن باستايمىز. جالپى باس جوسپار بويىنشا الداعى 5 جىل ىشىندە تاعى كوپىر سالۋ كوزدەلۋدە.

– ءدال قازىرگى تاڭدا قالا حالقى ءۇشىن وزەكتى بولىپ تۇرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – قوعامدىق كولىكتەردىڭ كەشىگىپ كەلۋى, ءتىپتى كەيبىر تۇرعىندار اۆتوبۋستاردى 1 ساعات كۇتكەنىنە شاعىمداندى. جاڭا كولىكتەر الىنىپ جاتقانى ايتىلدى, بىراق ودان بولەك, 1500 جۇرگىزۋشى جەتىسپەيدى ەكەن. بۇل ماسەلە قالاي شەشىلەدى؟

– قالادا قازىر بارلىق باعىتتا قاتىنايتىن اۆتوبۋستار سانى 1 مىڭعا جۋىق. نەگىزى ەلورداعا 1400-1500 اۆتوبۋس قاجەت. سوندىقتان الداعى 2 جىلدا وسى ماسەلەنى تولىق شەشۋ بويىنشا جوسپار ازىرلەپ قويدىق. بيىل جوسپار بويىنشا قالاعا 400-دەي جاڭا اۆتوبۋستار اكەلىنەدى. بۇگىنگە دەيىن ونىڭ جارتىسى جەتكىزىلدى. قالعان 150 اۆتوبۋس وسى ايدىڭ جانە جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن الىنادى. قالاداعى اۆتوبۋستاردىڭ 80 پايىزى جاڭا. ولار 2017 جىلدان بەرى ساتىپ الىنعان. ەسكى اۆتوبۋستاردى وبلىستارعا بەرىپ وتىرمىز. قازىر اۆتوبۋس جۇرگىزۋشىسى بولىپ جۇرگەن, ليتسەنزياسى جانە باسقا دا قۇجاتتارى بار ازاماتتاردىڭ جالاقىسى – 450-500 مىڭ تەڭگە. الايدا وسىنداي جالاقى بەرىلسە دە كادر تاپشىلىعى تۋىنداۋدا. جاڭادان كەلگەن اۆتوبۋستارعا جۇرگىزۋشىلەر تابىلدى, سوندىقتان قازىر مىڭ جارىم جۇرگىزۋشى كەرەك دەگەن ماسەلە جوق. قوعامدىق كولىك جۇرگىزۋ وڭاي جۇمىس ەمەس, اسىرەسە قىستا قيىن. بىراق ماسەلە شەشىلىپ كەلەدى. بيىل 8 اي ىشىندە كادر جەتىسپەۋشىلىگى دەڭگەيى 2 ەسە تومەندەدى.

– ءبىراز جىل جىر بولعان لرت قۇرىلىسى قايتا جاندانىپ, جۇمىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. ەندىگى جوسپار بويىنشا بۇل قۇرىلىس قاشان اياقتالىپ, قولدانىسقا بەرىلەدى؟ بولىنگەن قاراجات قانشا؟

– لرت جوباسى 2 جىل ىشىندە تولىعىمەن اياقتالادى. ونىڭ بويىندا 10 ستانسا بولادى. ءبىرىنشى كەزەڭدە 5 پويىز اۋە­جايدان شىعىپ, قابانباي كوشەسىمەن سىعاناقتى بويلاي «نۇرلى جول» تەمىرجول ۆوكزالىنا دەيىن بارادى. قارجى جاعىنان قوسىمشا تاعى 400 ملن تەڭگەدەي ءبولىنىپ وتىر. قىتاي كومپانياسى باستاپ سالعان, سولار ءارى قاراي قۇرىلىسىن جالعاستىرۋدا.  

الەۋمەتتىك مەكەمەلەر – باستى نازاردا

– قالادا الەۋمەتتىك نىساندار جەتىسپەيتىنى دە ءجيى كوتەرىلەتىن ماسەلە. اتاپ ايتقاندا, 3 اۋىسىمدى مەكتەپتەردىڭ بولۋى, اۋرۋحانالار جەتىسپەۋى دەگەن قيىندىقتار قالاي رەتتەلۋدە؟

– قازىر قالادا رەسمي ستاتيس­تيكا بويىنشا 3 اۋىسىمدا وقيتىن 8 مەكتەپ بار. بيىل مەكتەپ بىتىرگەن تۇلەكتەر سانى 9-10 مىڭ بالا بولسا, ءبىرىنشى سىنىپقا بارعاندار سانى 20-30 مىڭ, بۇل دەگەنىمىز – جىل سايىن 12-13 مەكتەپ سالۋ كەرەك دەگەن ءسوز. بيىل مەملەكەتتىك بيۋدجەت ەسەبىمەن سالىنعان 11 مەكتەپتى ىسكە قوسىپ وتىرمىز. قوسىمشا 3-4 جەكەمەنشىك مەكتەپ اشىلادى. «جايلى مەكتەپ» باعدارلاماسى بويىنشا 24 مەكتەپ قۇرىلىسى بيىل باستالدى, كەلەسى جىلى اكىمدىك قوسىمشا جەرگىلىكتى بيۋدجەتپەن 8 مەكتەپ قۇرىلىسىن باستايىن دەپ وتىر. ودان بولەك, 17 جەكەمەنشىك مەكتەپ اشىلسا, سونىمەن 2,5 جىلدىڭ ىشىندە بارلىعى 50-دەن استام جاڭا مەكتەپ سالىنادى. ول 100 مىڭنان استام وقۋ ورنىن قامتيدى. وسىلايشا بۇل ماسەلە شەشىمىن تاۋىپ جاتىر. كەلەسى ماسەلە – ول مۇعالىمدەر ماسەلەسى. جىلىنا كەم دەگەندە 1 مىڭداي  پەداگوگ مامان كەرەك, ۇكىمەت بۇل ماسەلەمەن اينالىسۋدا. جالپى كومەك بار. تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە – بالاباقشا جەتىسپەۋشىلىگى, 2017 جىلدان باستاپ اكىمدىك بيۋدجەتىمەن مەملەكەتتىك بالاباقشالار سالىنباعان, جىل سايىن جەكەمەنشىك بالاباقشالار سالىنۋدا. ەندى كەلەسى جىلدان باستاپ قالا بيۋدجەتى ەسەبىنەن وسىنداي 60 بالاباقشا سالۋ كوزدەلۋدە. قازىر بالاباقشا كەزەگىندە تۇرعان 50 مىڭنان استام بالالاردىڭ ماسەلەسى وسىلاي شەشىلەدى.

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!