«قالالىق الاڭنىڭ قانداي بولعانىن قالايسىز؟» دەگەن ساۋالداما جۇرگىزىپ جاتقانىمىزدى گازەتىمىزدىڭ كوزىقاراقتى وقىرماندارى بىلەر. سودان بايقاعانىمىزداي, الاڭنىڭ قازىرگى كەيىپىنە رەسپوندەتتەردىڭ كوبىسىنىڭ كوڭىلى تولمايدى ەكەن. العان جاۋاپتارىمىزدان ات شاپتىرىم اۋماقتىڭ بوس جاتقانىن حالىقتىڭ قۇپ كورمەيتىنىن اڭعاردىق. ءبىز سۇراۋ جۇرگىزگەن ادامداردىڭ ءبىرازى بۇل جەردەن سۋبۇرقاقتى كورگىسى كەلەدى. الاڭ بويىنا ورىندىقتار ورناتىلىپ, ماڭاي جاسىل جەلەككە كومكەرىلسە دەيتىندەردىڭ دە قاراسى از ەمەس. الاڭنىڭ بۇدان بۇرىنعى كەلبەتى قالپىنا كەلسە دەپ تىلەك ءبىلدىرىپ جاتقاندار دا بار.
ءوزىمىز وسىدان ەكى جارىم جىل بۇرىن ەلورداعا كەلگەن كەزدە قالالىق الاڭدا قىستا – كونكي, جازدا – روليك تەبۋگە لايىقتالعان, جان-جاعى قورشالعان ورىن بار-تىن. تۇرعان ءۇيىمىز قاشىق بولماعاننان كەيىن كەشكىلىك ۋاقىتتا ول جەرگە ەلورداعا قوناقتاپ كەلگەن جيەندەردى ەرتىپ باراتىنبىز. ورتادا ورناتىلعان ۇلكەن ەكراننان انشىلەردىڭ بەينەباياندارى بەرىلىپ تۇراتىن. جارىمىزعا اسىر سالىپ ويناعان بالالارعا باس-كوز بولۋىن تاپسىرىپ, ءوزىمىز كوبىنەسە سول ەكرانعا كوز تىگەتىنبىز. شىنى كەرەك, بالالار وسىنداي دەمالىسقا ءماز بولاتىن. ءوزىمىزدىڭ دە كوڭىلىمىز كوتەرىلىپ قالاتىن. ال بۇل كۇندەرى الاڭ جاقتان بالدىرعانداردىڭ شات كۇلكىسى ەستىلمەيدى. قالالىق الاڭداعى تىرشىلىك ماڭىزدى مەرەكەلەر نەمەسە كۇزگى جارمەنكەلەر كەزىندە عانا جانداناتىن بولىپ ءجۇر…
ويدى وي تۇرتەدى. جالپى, قالانى اباتتاندىرۋ جايىنا كەلگەندە بار نازار سول جاعالاۋعا اۋىپ كەتكەندەي كورىنەدى بىزگە. جۇمىسىمىز سول جاقتا بولعاندىقتان مۇندا كەلگەندە ەۋروپادا جۇرگەندەي سەزىنەمىز. سۋلى-نۋلى جاسىل جەلەكجولداعى كورىنىس كوز تويدىرادى. ارينە, سول جاعالاۋ جاڭا اۋدان بولعاندىقتان بۇلاي بولۋى دا زاڭدى شىعار. دەسەك تە, وڭ جاعالاۋ دا ۇمىت قالماسا ەكەن دەگەن تىلەگىمىز بار.
الەمدە تاريحىن تەرەڭنەن الاتىن تالاي قالالار بار. سول ەسكى شاھارلاردىڭ كوركى بارىپ كەلگەن ادامداردى تامساندىرعانىن ءجيى ەستىپ, سول جونىندە وقىپ ءجۇرمىز. ءوزىمىز ەلىمىزدەن تىسقارى شىعىپ كورمەدىك. سوندىقتان عالامتوردى شارلادىق. وندا دا قوزعاپ وتىرعان تاقىرىبىمىزعا ساي سول قالالارداعى الاڭدارعا ويشا بارىپ كەلدىك. بىردەن شەتەلگە شىعىپ كەتۋ ءجون بولماس دەپ, ساپارىمىزدى الماتىدان باستادىق.
بەلگىلى اندە ايتىلاتىنداي, گۇل – الماتى مەن نۇر – الماتىدا رەسپۋبليكا الاڭى بار. جان-جاعىن ەڭسەلى عيماراتتار قورشاعان الاڭ ورتاسىندا ەكى سۋبۇرقاق ورنالاسقان. نەگىزگى ورىن تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتىنە بەرىلگەن. ونى اينالا بىرنەشە شاعىن مۇسىندەر ورناتىلعان. ول تاستاردىڭ كەيبىرىندە ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ قاناتتى سوزدەرى قاشالىپ جازىلعان. سەرۋەندەپ جۇرگەن ادام دەمالىپ قانا قويماي, رۋحاني ازىق الىپ قالادى. وتە جاقسى ۇلگى ەكەنى انىق نارسە.
وسىعان ۇقساس جاعداي قاراعاندى قالاسىندا دا بار. ونداعى كەنشىلەردىڭ مادەنيەت سارايىنىڭ قارسى الدىنداعى الاڭدا «جۇلدىزدار اللەياسى» ورىن تەپكەن. ارينە, گولليۆۋدقا ەلىكتەۋدەن تۋعان دۇنيە ەكەنى بەلگىلى. بىراق, ۇرپاق تاربيەسىنە كەرەكتىگى داۋ تۋعىزبايدى. بۇگىنگى حالىق اسپانداعى مەن جەردەگى جۇلدىزداردى اجىراتا الماي قالعان زاماندا ناعىز ونەر يەسىن انىقتايتىن وسىنداي بەلگىلەر قاجەت-اق. استانامەن ىرگەلەس جاتقان قاراعاندى سونداي ۇلگىنى كورسەتىپ وتىر. قازىرگى تاڭدا «جۇلدىزدار اللەياسىندا» بيبىگۇل تولەگەنوۆانىڭ, روزا رىمباەۆانىڭ, «دوس-مۇقاسان» توبىنىڭ جانە قايرات بايبوسىنوۆتىڭ ەسىمدەرى جارقىراپ تۇر. جۇلدىز دەۋگە تۇرارلىق ناعىز لايىق تۇلعالار. ەلورداداعى قالالىق الاڭدا دا وسىعان ۇقساس اللەيا جاسالسا, حالىق قولدايتىن ەدى دەپ ويلايمىز. ۇلت تاربيەسىنە وسىنداي ۇلەس قوساتىن نارسەلەر ءسوزسىز قاجەت. سونداي-اق, قالىپتاسقان جاعداي تالابىن دا ەسكەرگەن ءجون.
استاناداعى قالالىق الاڭدا كوپتەگەن كولىكتەردىڭ قاڭتارىلىپ تۇرعانىن كورەمىز. ساۋالداما جۇرگىزگەنىمىزدە سول جەردە پاركينگ بولسا ەكەن دەپ جاۋاپ بەرگەندەر بولدى.
مۇنداي ۇلگى بەلارۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى مينسك قالاسىنداعى تاۋەلسىزدىك الاڭىندا بار ەكەن. الاڭنىڭ جەر استى بولىگىندە 500 كولىككە ارنالعان پاركينگ جۇمىس ىستەپ تۇر. بۇعان قوسا سول جەردە ءۇش قاباتتى ساۋدا ورتالىعى دا اشىلعان. ايتا كەتەر جايت, 2002-2006 جىلدارى الاڭدى جاڭعىرتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. جەر استى ساۋدا ورتالىعى مەن پاركينگ سول ۋاقىتتا سالىندى. ال ونىڭ جوعارى جاعىندا حالىق دەمالاتىن ورىن جاسالدى. ول جەردە جان-جاعىنا جارىق شاشىپ تۇراتىن اۋەندى سۋبۇرقاق تا بار ەكەن.
ماسكەۋدەگى ۆوروبەۆ تاۋلارىنداعى ۋنيۆەرسيتەت الاڭى دا ايتۋعا تۇرارلىق جەر. جاسىل جەلەككە كومكەرىلگەن الاڭ ورتاسىندا «لالاگۇل» اتالاتىن سۋبۇرقاق ورنالاسقان. تاعى ءبىزدى قىزىقتارعان جايت – ول جەردە رەسەي ونەرى مەن ادەبيەتى, عىلىمىنا ۇلەس قوسقان تۇلعالاردىڭ ون شاقتى ەسكەرتكىشى بوي كوتەرگەن. اتاپ ايتساق, ميحايلو لومونوسوۆتىڭ, دميتري مەندەلەەۆتىڭ, نيكولاي چەرنىشەۆسكيدىڭ, الەكساندر گەرتسەننىڭ ت.ب. مۇسىندەرى قاسقايىپ تۇر.
فرانتسيانىڭ بوردو قالاسىنداعى كۆوەنسەس الاڭىندا شاحمات تارتىبىندە جارتىلاي اعاشتار ەگىلگەن. سوندىقتان بۇل جەردى شاحمات الاڭى دەپ تە اتايدى. ول جەردە دە كوپ ەلدەردەگى الاڭدارعا سياقتى ەسكەرتكىش بار. ءمۇسىن جيرونديستەر (ساتتىلىككە ەسكەرتكىش) مونۋمەنتى دەپ اتالادى. الاڭ كوبىنەسە مەرەكەلىك شارالاردى جانە جارمەڭكەلەردى وتكىزۋگە پايدالانادى. وسى تۇرعىدان العاندا, مۇنىڭ ەلورداداعى قالالىق الاڭنان بالەندەي ايىرماشىلىعى جوق.
«قالالىق الاڭنىڭ قانداي بولعانىن قالايسىز؟» دەگەن ءوزىمىزدىڭ ساۋالدامامىزعا ورالساق, ول جونىندە ەلوردالىقتاردان سان الۋان پىكىر ەستىدىك. ارينە, اراسىندا قۇلاق اسارلىق پىكىرلەر دە جەتكىلىكتى. باستى ماقسات – قالا حالقى جاقسىلاپ دەمالاتىن جەر جاساۋ. بۇل ماسەلەگە كەلگەندە ون ويلانىپ, مىڭ تولعانۋعا دا تۋرا كەلەتىن شىعار. دەگەنمەن, بۇعان ءوز ءىسىنىڭ ناعىز ماماندارى – ساۋلەتشىلەر مەن ديزاينەرلەر اتسالىسقانى ءجون. قالالىق ساۋلەت جانە قالا قۇرىلىسى باسقارماسى ۇزدىك جوباعا بايقاۋ جاريالاسا دا ارتىقتىق ەتپەيدى.
امانعالي قالجانوۆ
