قازىر جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنىڭ باسىم بولىگى ساباقتان تىس ۋاقىتتا جۇمىس ىستەپ, اقشا تاپقاندى قولاي كورەدى. وقۋ اقىسى, كيەر كيىم, ىشەر اسقا قاجەتتى قارجىنى وزدەرى وتەۋگە كوشكەن جاستاردىڭ نارىق تالابىنا باعىنۋى قالىپتى جاعدايعا ۇلاسىپ بارادى. قوماقتى اقشا تابۋدى كوزدەگەن جاستار ءوز قاجەتتىلىكتەرىن تولتىرۋ ءۇشىن شەتەل اسىپ, الەم ەلدەرىندە ءتۇرلى قىزمەت اتقارادى. اسىرەسە جۇمىس كۇشىن قاجەت ەتەتىن امەريكا قۇراما شتاتتارىنا اتتانىپ جاتقان قازاق جاستارى كوپ. سوڭعى 25 جىل ىشىندە ستۋدەنتتەر «Work and Travel» باعدارلاماسى ارقىلى بەلگىلى مولشەردە قارجى تولەپ, امەريكا اسىپ, ناپاقا ىزدەۋدىڭ جولىنا كىرىستى. دەسە دە باعدارلاما قانشالىقتى ءتيىمدى؟ جاستاردىڭ كوزدەگەنى ساياحات پا, الدە تابىس تابۋ ما؟
اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعاندا «جۇمىس جانە ساياحات» دەلىنەتىن باعدارلاما الەمنىڭ 40-تان استام ەلىندە كەڭ تارالعان. ال قازاقستاندا 1998 جىلدان باستاپ ىسكە قوسىلعان باعدارلاما ارقىلى بەيرەسمي اقپارات كوزى بويىنشا 25 مىڭعا جۋىق ستۋدەنت قۇرلىق اسىپ, تاجىريبە جيناقتاعان. امەريكانىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان باعدارلاما بىرقاتار مەملەكەتتە قولداۋ تاپقان. مىسالى, Work and travel Germany, Work and travel Spain باعدارلاماسى جۇمىس ىستەيدى. اتاۋى بولەك بولعانمەن, Work and study دەيتىن اۆستراليالىق باعدارلامانىڭ باعىتى دا وسىنداي. ال قاتىسۋ ءۇشىن بىرقاتار ماڭىزدى شارتتى ەسكەرۋ قاجەت. كۇندىزگى بولىمدە وقيتىن ستۋدەنتتەر جازعى دەمالىسى كەزىندە 3 اي جۇمىس ىستەپ, سوڭعى ءبىر ايىندا قۇراما شتاتتاردى ساياحاتتاي الادى. ول ءۇشىن جاستار اتالمىش باعدارلاما بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن ورتالىقتارعا جۇگىنەدى. سۇرانىس كوبەيگەن سايىن مۇنداي ءتۇرلى اگەنتتىكتەر مەن ورتالىقتار سانى دا جىلدان-جىلعا ارتۋدا. سونداي ورتالىق ماماندارىنىڭ ءبىرى نۇرلان قياسوۆتىڭ ايتۋىنشا, 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 100-گە جۋىق ستۋدەنت قۇرلىق اسىپ بارعان ەكەن.
«باعدارلامادا نەگە جۇمىسقا ءمان بەرىلەدى؟ ءبىلىم, نەگىزىنەن, فورمالدى جانە فورمالدى ەمەس بولىپ ەكىگە بولىنەدى. كوبىنە-كوپ جۇمىسقا تۇراردا وقۋلىقتارداعى فورمالدى بىلىمنەن گورى قارىم-قاتىناس مادەنيەتى, كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋ, جۇمىستى جۇيەلەي ءبىلۋ سەكىلدى فورمالدى ەمەس ءبىلىم سۇرالادى, كەي جەردە ءتىپتى تالاپ ەتىلەدى. ال مۇنداي ءبىلىمدى ادام ومىردەن تاجىريبە جيناۋ ارقىلى الادى, ياعني قانداي دا ءبىر جاۋاپكەرشىلىك الىپ جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەنەدى. Work and travel USا باعدارلاماسىمەن امەريكاعا بارۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن اۋىزەكى ءبىلۋ جەتكىلىكتى, حالىقارالىق ءتىل ءبىلىمى جونىندەگى IELTS, TOEFL سەكىلدى تەستىلەۋلەردى تاپسىرۋ, ودان بەلگىلى ءبىر ناتيجەلى سەرتيفيكات تالاپ ەتىلمەيدى. دەگەنمەن ورتالىقتىڭ كوورديناتورلارى, كەيىن اقش ەلشىلىگىنىڭ كونسۋلى الاتىن اعىلشىن تىلىندەگى سۇحباتتان وتەدى. وسى سۇحباتتان وتە العان ستۋدەنتتەر عانا بارا الادى. ءتىل بىلگەننەن باسقا, اقش ەلشىلىگىمەن جۇمىس اتقاراتىن ارنايى ءبىلىم اگەنتتىكتەرىنىڭ كومەگىنە جۇگىنىپ, كەم دەگەندە 2500-3000 اقش دوللارىن تولەپ, امەريكاعا اتتانا الاسىز. بۇدان كەيىن ەلشىلىكپەن جانە جۇمىس ۇسىناتىن كاسىپكەرمەن جەكە اڭگىمەلەسۋدەن ءوتۋ كەرەك. اگەنتتىك جۇمىس تاۋىپ بەرگەننەن كەيىن ءارى قاراي قىزمەتتى ءيىرىپ الىپ كەتۋ نە ورتا جولدان توقتاتۋ ستۋدەنتتىڭ وزىنە بايلانىستى» دەيدى مامان.
«Work and Travel» جاستار ءۇشىن نەسىمەن ءتيىمدى؟ سانامالاپ ايتار بولساق, جاستاردىڭ دەنى قوماقتى اقشا تابۋدى كوزدەپ بارادى. سەبەبى جاھاندى اۋزىنا قاراتقان الىپ مەملەكەت امەريكا – بيزنەستىڭ قايناپ تۇرعان مەكەنى. سىرتتان كەلگەن جۇمىس كۇشىن پايدالانۋ جاقسى جولعا قويىلعان. جاز شىعا ەلدە قايناعان تىرشىلىك باستالىپ كەتەتىندىكتەن, ستۋدەنتتەر وسى باستان-اق وزگە ەلدەن ناپاقا تابۋ ءۇشىن دايىندالۋدا. باعدارلامامەن كەلگەن جاستار ساتۋشى, داياشى, فاست-فۋد ونىمدەرىن ساۋدالاۋشى, قوناق ءۇي قىزمەتكەرى, شاعىن بيزنەس-ورتالىقتىڭ مامانى قىزمەتىن اتقارا الادى. ءبىلىم اگەنتتىكتەرىندە جاريالانعان مالىمەتتەردە سىرتتان كەلگەن ستۋدەنتتەر كەمى 10 مىڭ اقش دوللارى كولەمىندە تابىس تابادى دەلىنگەن. ەڭ از دەگەندە ساعاتىنا 10-20 اقش دوللارىن الادى. بىراق بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان ارتىق قىزمەت ىستەگەن جاستار over time, ياعني ايلىقتان 1,5-2 ەسە اقى الادى ەكەن. ەندى باعامداي بەرىڭىز, كۇنىنە 8 ساعات جۇمىس ىستەيتىن ستۋدەنت كەم دەگەندە 80 اقش دوللارى, ياعني تەڭگەگە شاققاندا 36 مىڭ تەڭگەدەي قارجى تابا الادى. دەمەك, بارعان سوڭ جۇمىس ىستەپ, جۇمساعان قارجىسىن بىرنەشە ەسەلەپ قايتارىپ العاندار جەتەرلىك.
اقش-تاعى ءومىر ءسۇرۋ داعدىلارىنىڭ كوپشىلىكتى تامساندىرۋىنا كينو جانە مۋزىكا ارقىلى بۇكىل الەمگە ۇلگى رەتىندە ۇسىنىلۋى باستى نەگىزدەردىڭ قاتارىنا كىرەدى. اسىرەسە جاستارعا شەتەلدىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى تاڭسىق. سوندىقتان دا سىرتقا ءجيى كەتىپ جاتادى. ەكونوميكالىق موتيۆ تە وتانداستارىمىزدىڭ كەتۋىنە تۇرتكى بولىپ وتىر. سەبەبى ەلدە جىلداپ تاباتىن تابىستى ولار بىرنەشە ايدا-اق تابا الادى. ودان بولەك, جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ, ءتىل مەڭگەرەدى. تازا اعىلشىن مادەنيەتىنىڭ توعىسقان ورتاسىندا ءجۇرىپ, ءتىلدى ەركىن مەڭگەرۋگە مۇمكىندىك كوپ. ماسەلەن, ساتۋ سالاسىندا كوپشىلىكپەن جۇمىس ىستەۋ ارقىلى اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ الدەقايدا جەڭىل. ستۋدەنتتەردىڭ كوبى جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ ءتىل مەڭگەرۋ اقىلى كۋرستان الدەقايدا ناتيجەلى دەگەن پىكىردە.
ەندىگى پايداسى – ساياحاتتاۋ. ستۋدەنتتەر – شەتتە جۇرسە ءبىرىنشى كەزەكتە تۋريست. سوندىقتان جۇمىس ۋاقىتىنان كەيىن قازاق جاستارى امەريكانىڭ جۇرت كوپ باراتىن كورىكتى جەرلەرىن كورۋگە مۇمكىندىك الادى. جازعى دەمالىسى كەزىندە ەلدىڭ ىشكى ءتارتىبى مەن تابىس تۇسىرەر سالالارىن ءبىلىپ قايتادى.
باعدارلامانىڭ ءتيىمدى تەتىكتەرى كوپ بولعانمەن, ەسكەرەتىن ماڭىزدى فاكتورلار دا بار. جات جەردىڭ يدەولوگياسى مۇلدە باسقا. شەتەلگە بارعان جاس ساياسي, ءدىني فاناتيزم جانە دۇنيەتانىم يدەولوگياسىنىڭ ءبىرىن قالايدا ءسىڭىرىپ قايتادى. باعدارلامامەن بارىپ كەلگەن ستۋدەنتتەر ارنايى اگەنتتىكتىڭ قىزمەتىن تولىق زەرتتەپ الۋ كەرەك دەگەندى دە قۇلاققاعىس ەتەدى. سەبەبى جۇمىس كوزى بار دەپ شاقىرۋعا الدانىپ, سىرت ەلدە سان سوعىپ قالاتىندار دا از ەمەس ەكەن. بۇل تۋرالى باعدارلامانىڭ بىلتىرعى قاتىسۋشىسى ازەل بەيسەمبەكوۆا ايتىپ بەردى.
– كەيبىر اگەنتتىكتەردىڭ «ۆيزا الساڭ بولدى, قالعان جۇمىس بارعاننان كەيىن بولا بەرەدى» دەگەن سوزىنە الدانباۋ كەرەك. كەلەر كەزدە ءبارىن انىقتاپ, قاي قالاعا, قانداي جۇمىسقا باراتىنىڭدى مۇقيات بىلگەن ابزال. تىركەلگەن ورتالىقتان مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ الۋدى ۇمىتپاڭىز. سەبەبى امەريكادا ءدارى-دارمەك پەن دارىگەر كومەگىنىڭ قۇنى قىمبات. يممۋنيتەتتى كوتەرەتىن تاماقتار تۇتىنىپ, اۋىرماۋعا تىرىسۋ كەرەك.
قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەندەردىڭ 40 پايىزى ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەمەيدى. ياعني باعدارلاماعا تەك بولاشاق مامان يەسى اتاناتىن ستۋدەنتتەر قاتىساتىنىن ەسكەرسەك, سوندا ولار وقۋىن اياقتاپ, ديپلومدى ساندىققا سالا, شەت مەملەكەتتەرگە اسىعادى
جۇمىستىڭ وڭايى دا, قيىنى دا بار. ماسەلەن, مەن ماسساچۋسەتس شتاتىندا ساتۋشى بولىپ قىزمەت ەتتىم. تاڭعى 6-دا تۇرىپ, مۇندا كولىكپەن بارۋعا اسا مۇمكىندىك بولماعاندىقتان, ۆەلوسيپەدپەن جۇمىس ورنىنا 1-2 ساعاتتا باراسىڭ. 16 ساعات توقتاۋسىز جۇمىس ىستەيسىڭ. كەيبىر ستۋدەنتتەر از ۋاقىتتا كوپ اقشا تابۋ ءۇشىن دەنساۋلىعى مەن شاماسىنا قاراماي ەكى جەردە جۇمىس ىستەيتىن ەدى. قىزىعى, مۇندا داياشىلارعا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلەدى. كەلۋشىلەر بەرگەن تاپسىرىسىنىڭ شامامەن 20 پايىزىنا «شايلىق» تاستايدى, ولار ءۇشىن بۇل قالىپتى جاعداي دەپ سانالادى. وسىلايشا, داياشى بولعان ستۋدەنتتەر الدەقايدا كوپ تابىس تاپتى. سونىمەن قاتار امەريكادا ەڭبەكاقىنى بەرمەي قويۋ, ستۋدەنتتىڭ اقىسىن جەۋ دەگەن تۇسىنىك جوق ەكەنىن باسا ايتقىم كەلەدى. زاڭ قاتال. كەلەڭسىز جاعداي بولعان كۇننىڭ وزىندە جازالايدى, – دەيدى ستۋدەنت.
اتالمىش باعدارلاما اقش-تىڭ وزىنە دە ءتيىمدى ەكەنى ءسوزسىز. سەبەبى وزگە ەلدەن جۇمىس ىستەۋگە بارعان ستۋدەنتتىڭ تاپقان تابىسىنىڭ 20 پايىزىنان فەدەرالدى, شتاتتىق جانە مەديتسينالىق سالىق الىنىپ وتىرادى. ەلگە ورالعان سوڭ, سالىقتى 6 اي نە 1 جىل كولەمىندە قايتارىپ الۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلعان. الايدا بۇل جۇمىستىڭ ماشاقاتى كوپ بولعاننان كەيىن تولەنگەن سالىق امەريكالىقتاردىڭ قالتاسىندا قالا بەرەتىن كورىنەدى. ءسويتىپ مەملەكەت جەرگىلىكتى ەكونوميكاسىنا پايدا ءتۇسىرىپ, تۋريزم سالاسىن دامىتادى.
بۇل باعدارلامانىڭ تالابى – مىندەتتى تۇردە ەلگە قايتىپ كەلۋ. دەگەنمەن كەيبىر اقپارات كوزى بويىنشا, وكىنىشكە قاراي, جىل سايىن جاستاردىڭ 3-4 پايىزى سوندا قالىپ قوياتىن كورىنەدى. الايدا دوللارعا دامەتكەندەر باعدارلاما تالابىن ورىنداپ كەلگەن سوڭ دا ءوز بەتىمەن قايتا كەتىپ جاتادى. نەگە؟ ويتكەنى جالاقىسى جوعارى. رەسمي اقپارات بويىنشا قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەندەردىڭ 40 پايىزى ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەمەيدى. ياعني باعدارلاماعا تەك بولاشاق مامان يەسى اتاناتىن ستۋدەنتتەر قاتىساتىنىن ەسكەرسەك, سوندا ولار وقۋىن اياقتاپ, ديپلومدى ساندىققا سالا, شەت مەملەكەتتەرگە اسىعادى.
تاقىرىپتى زەرتتەي كەلە مىنا ماسەلەگە كوزىمىز جەتتى. ەلىمىزدە «Work and Travel» بويىنشا شەت ەل اسقان جاستار تۋرالى ناقتى مالىمەت جوق. عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءباسپاسوز بولىمىمەن بايلانىسقاندا «بۇل مەملەكەتتىك باعدارلاما ەمەس, سوندىقتان وعان جاۋاپ بەرمەيمىز, سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە حابارلاسىڭىز» دەپ جاۋاپ بەردى. ءىزىن الا كەلەسى مينيسترلىككە حابارلاسقانىمىزدا «اقش ەلشىلىگىنەن سۇراپ كورىڭىز» دەگەن جاۋاپ الدىق. ال ەلشىلىكتە بۇل باعدارلاما بويىنشا ناقتى اقپارات بەرىلمەدى. ءسويتىپ, وسى ۋاقىتقا دەيىن كەتكەن, قايتا ورالماعان جاستاردىڭ ستاتيستيكا مالىمەتىن تاپپادىق. سوندا «جاز مەزگىلى ۋاقىتىندا امەريكاعا بارىپ جۇمىس ىستەيتىن ستۋدەنتتەردىڭ جاعدايىن كىم ءبىلىپ جاتىر؟» دەگەن وي كەلەدى. بولاشاق كادرلارىنان ايىرىلىپ, ەڭبەك ەتەمىن دەگەن جاستاردىڭ جاعدايىن جاساۋعا مەملەكەتتىك ورگاندار قاۋقارسىز بولعانى ما؟! جايلى جەر ىزدەپ كەتتى دەپ جاستاردى دا سىناماعان ءجون. بۇل – كوشى-قون سالاسىنىڭ عانا ەمەس, ەلدىڭ ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك ءال-اۋقاتى جانە ادامي كاپيتالىنىڭ باعالانۋىمەن بايلانىستى ماسەلەنىڭ ءبىرى.
P.S: ەڭبەكتىڭ جامانى جوق. جاستار شەتەلگە سانالى تۇردە قارا جۇمىسقا سالىناتىنىن بىلە تۇرا بارىپ جاتىر. بىراق جىراقتا ءجۇرىپ, بۇلبۇل ورمانىن, ادام وتانىن اڭساپ تۇرادى. وسى ايتىپ وتكەندەي, وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا, ءوز ەلىڭدە ۇلتان بولۋىڭ كەرەك-اق. شەتەلدىڭ تاجىريبەسىن الىپ, ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا جۇمساۋعا اتسالىسۋ دۇرىسىراق.
