قاي ۇلتتىڭ بولماسىن قالامگەرلەر قاۋىمى تاريحتىڭ تەگەرشىگىمەن بىرگە اينالعان جىلداردىڭ جۇلگەسىندە ءوز حالقىنىڭ باستان كەشكەن باستى قايعىلى-تاعىلىمدى وقيعالارى جونىندە كوبىرەك قالام سىلتەپ, وقىرمان نازارىن وسىنىڭ بايىبىنا بارىنشا قىراعاتتاپ اۋدارۋعا ۇمتىلادى. ءبىزدىڭ قازاق ءۇشىن XX عاسىرداعى سونداي سۇراپىل وقيعالاردىڭ اراسىندا 1921 جانە 1931-1933 جىلدار اۋماعىن قامتىعان اشارشىلىقتىڭ الاتىن ورنى ايرىقشا زور بولدى. راس, ەگەمەندىگىمىز ەڭسەسىن كوتەرگەنشە, بىزدە بۇل تاقىرىپتا تۋىندى تۋدىرىپ, ونى باسپا جۇزىنەن شىعارا قويۋ اسا قيىنعا ءتۇستى. بۇل رەتتە ءبىزدىڭ ويىمىزعا الدىمەن بەيىمبەت ءمايليننىڭ 1921 جىلعى اشارشىلىق تۋرالى جازىلعان «بەرەن», «قىرماندا» اتتى پوۆەستەرى, «كۇلپاش», «اشارشىلىق قۇربانى», «ايت كۇندەرى» دەگەن اڭگىمەلەرى, نۇرحان احمەتبەكوۆ پەن نۇرلىبەك بايمۇراتوۆتىڭ پوەمالارى ورالادى. سول سياقتى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «ەلەس» دەپ اتالاتىن اڭگىمەسى بولدى. ال جاقان سىزدىقوۆتىڭ 1927 جىلى جازىلعان «ءالى قارتتىڭ اڭگىمەلەرى» دەيتىن پوەماسى 1940 جىلى كىتاپ بولىپ شىققان بويىندا ورتەلدى. سودان باستاپ بۇل تاقىرىپتا جازۋعا تىيىم سالىندى. سوندىقتان سول ءبىر زوبالاڭ جىلدار تۋرالى ءسوز بولا قالعاندا, ونى «اسىرا سىلتەۋ كەزەڭى» دەۋدەن ارىعا بارا المادىق. دەگەنمەن قالامگەرلەرىمىز بۇل تاقىرىپتى «جاڭبىر-جاڭبىردىڭ اراسىمەن» قوزعاپ تۇرۋدى دا ۇمىتا قويعان جوق. ال بۇل تاقىرىپتى جازبا جۇزىندە ايانباي اشىق كورسەتە الاتىن ناعىز اقجارىلقاپ كەزەڭ رەسپۋبليكا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ, دەربەس مەملەكەت اتانعان مەزگىلدەن باستاپ قانا تۋدى. الدىمەن 90-جىلدارعا قاراي بالعابەك قىدىربەكۇلىنىڭ «الاتاۋ» اتتى رومانى جارىق كورىپ, ءبىر تاراۋىندا جەتىسۋ وڭىرىندە ورىن العان اشارشىلىق جايىنان سىر شەرتتى. سودان كەيىن 90-جىلدارى ادام مەكەباەۆتىڭ «قۇپيا قويما» دەگەن رومانى پايدا بولىپ, قىزىلدار ۇيىمداستىرعان قانقۇيلى قىرعىننىڭ شىنايى كەيپىن اشىپ كورسەتۋگە ارنا تارتتى. قازاقستاندىق ورىس جازۋشىسى ۆالەري ميحايلوۆ سول تۇستا «حرونيكا ۆەليكوگو دجۋتا» دەگەن دەرەكتى رومانىن باسپاعا ۇسىنسا, 2017 جىلى مامىردا مۇنىڭ «ۆەليكي دجۋت» دەگەن جالعاسىن جاريالادى. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى قازاقشاعا «عالامات جۇت شەجىرەسى» دەگەن اتپەن اۋدارىلىپ, بىرنەشە رەت كىتاپ بولىپ شىقتى. بۇلاردان باسقا, ش.مۇرتازانىڭ «قىزىل جەبە» («تامۇق», «قىل كوپىر» بولىمدەرى), ق.قازىباەۆتىڭ «سۇراپىل», س.ەلۋبايدىڭ «اق بوز ءۇي», ز.جاكەنوۆتىڭ «زۇلمات» روماندارى, س.ءجۇنىسوۆتىڭ «زاماناي مەن اماناي», م.ماعاۋيننىڭ «سارى قازاق», ن.اقىشتىڭ «راقىمسىز كوكتەم», ت.ساۋكەتاەۆتىڭ «قۇزعىن تويعان قىس», ن.قاپالبەكۇلىنىڭ «جەروشاقتىڭ ءتۇتىنى» سەكىلدى حيكاياتتارى قازاقتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋعا باعىتتالعان اشارشىلىق اتتى زۇلماتتىڭ بار بەت-بەينەسىن كورسەتۋگە باعىتتالعان تولىمدى تۋىندىلار قاتارىنان ورىن الدى.
بۇلاردان بولەك, قانشاما تاريحي-تانىمدىق زەرتتەۋ كىتاپتارى سانالى وقىرمانعا جول تارتىپ, كوپتەگەن پەسالار جازىلدى, دەرەكتى فيلمدەر جارىق كوردى. قازىر ولاردىڭ ءبارىن تىزبەلەپ شىعۋدىڭ كەرەگى دە جوق. كەرەگى, ءبىز حالقىمىزدىڭ جارتىسىنا جۋىعىن جۋساتىپ سالىپ, دەموگرافيالىق ءوسىمىمىزدى كەمىندە ءبىر عاسىر ۋاقىتقا تەجەۋىلدەتىپ تاستاعان قاندى قاساپتى جاي «اشارشىلىق» دەپ اتاپ قانا قويىپ, ونىڭ ناقتى باعاسىن وسى كەزگە دەيىن بەرە الماي وتىرعانىمىزدى بايانداۋ. سول 1931-1933 جىلدارداعى قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىقتا ۋكراينا مەن قازاقستاننىڭ ايرىقشا جاپا شەككەنى تاريحتان بەلگىلى. بۇعان بىزدەن گورى ايرىقشا قاتتى ءمان بەرگەن ۋكرايندار تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە رەسەيلىكتەرمەن ايتىسىپ-تارتىسىپ ءجۇرىپ, وعان تۇتاس حالىققا جاسالعان گەنوتسيد, ياعني ارنايى قىرۋعا باعىتتالعان ساياسات تۇرعىسىنان كەلىپ, «گولودومور» دەگەن باعا بەردى.
وسى ورايدا حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىندا حالىقارالىق قولدانىسقا «holodomor» دەگەن تەرميننىڭ قوسىلعانىن ايتا كەتەيىك. مۇنى ۋكراين عالىمدارى اينالىمعا ەندىردى. تاپ وسىنداي گەنوتسيد ءبىزدىڭ الدىڭعى تولقىن اتالارىمىز بەن اجەلەرىمىزدىڭ دە باسىنان ءوتتى. بۇل – قازاق تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان اۋىر قاسىرەت. وكىنىشكە قاراي, وسى گەنوتسيدكە حالىقارالىق دەڭگەي تۇرماق, قازاقتىڭ ءوز ىشىندە ءالى رەسمي باعا بەرىلە قويعان جوق. ال كيەۆتىڭ قالالىق سوتى 2010 جىلى 1932-1933 جىلدارداعى گولودومور قىلمىسىن جاساۋعا قاتىستى يوسيف ءستاليننىڭ ءوزىن باس ەتىپ تاعى 6 ادامنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قاراپ, ولاردى قىلمىسكەر دەپ تانىعان ۇكىم شىعارعان. ۋكراينا عالىمدارى مەن ساياساتكەرلەرى, بۇعان قوسا, سول جىلى ەۋروپا كەڭەسىنىڭ پارلامەنت اسسامبلەياسىنا گولودوموردى گەنوتسيد دەپ تانۋ جونىندە ۇسىنىس تۇسىرگەن. اسسامبلەيا بۇعان ارنايى قۇجات قابىلداماسا دا, كسرو-نىڭ كەيبىر رەسپۋبليكالارىندا بولعان كەڭ اۋقىمدى گولودوموردى «ادامزاتقا قارسى جاسالعان قىلمىس» دەپ قارار شىعاردى. مۇنىڭ ءوزى, تاريحي تۇرعىدان الىپ قاراعاندا, ۇلكەن جەڭىس ەدى. قازىر ۋكراينادا ءاربىر جىلدىڭ 26 قاراشاسىندا گولودومور قۇرباندارىنا ارناپ اس بەرىلىپ تۇرادى. ءبىز سونداي شەشىمگە ءالى جەتە الماي كەلە جاتىرمىز.
راس, 2012 جىلى رەسپۋبليكادا ەلباسىنىڭ نۇسقاۋىمەن 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعى اتالىپ ءوتتى. بىراق سودان كەيىن بۇل ماسەلەگە قايتىپ ورالا قويعان جوقپىز. شىنتۋايتىنا كەلگەندە, حالىقتىڭ قىرىلۋ مولشەرى جاعىنان ءبىزدىڭ تارتقان ازابىمىز ۋكراينداردان دا كوپ ەدى. بۇل زاۋالدىڭ بىزگە قانشالىقتى اۋىرعا سوققانىنا تاعى ءبىر مارتە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ەندى تاريحي-ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە دە ءبىر شولۋ جاساپ وتەيىك. رەسەي يمپەرياسىندا 1897 جىلى جۇرگىزىلگەن ءبىرىنشى حالىق ساناعىندا قازاقتار 3399751 ادام بولىپ, ءوز جەرىندەگى جۇرتتىڭ 81,7 پايىزىن قۇراعان ەكەن. بىراق 1917 جىلدىڭ قىرعىنى بار, 1918-1919 جىلدارداعى ازامات سوعىسى بار, سودان كەيىن 1921 جىلدىڭ اشارشىلىعى بار, 1926 جىلعى ساناقتا قازاقتىڭ سانى 3627612-گە عانا جەتىپ توقتاپتى. بىراق بۇل كەزدىڭ وزىندە ءبىز رەسپۋبليكاداعى بارلىق حالىقتىڭ 58,52 پايىزىن قۇرايتىن ەدىك. بىزدەن كەيىنگى ورىستاردىڭ ۇلەس سالماعى 20,57 پايىز بولدى. مىنە, وسىدان باستاپ قۇلدىراۋ باستالدى. ناعىز گەنوتسيد وسى كەزدە كەلدى. ءسويتىپ, 1930 جىلى – 313 مىڭ, 1931 جىلى – 755 مىڭ, 1932 جىلى 769 مىڭ ادام وپات بولدى. جالپى, 1930-1932 جىلدارى بارلىعى 1 ملن 750 مىڭ قازاق نەمەسە حالىقتىڭ 40 پايىزى قىرعىنعا ۇشىرادى. وسىنىڭ سالدارىنان 1939 جىلعى حالىق ساناعىندا قازاقتىڭ سانى 3100949-عا دەيىن ءتۇسىپ كەتىپ, ەلدەگى ۇلەس سالماعى 37,84 پايىزعا دەيىن قۇلدىرادى. بۇل كەزدە ورىستار قاتارى ءبىرىنشى رەت بىزدەن اسىپ, 39,97 پايىزدى كورسەتتى. بىزگە كەيىن وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ, رەسپۋبليكاداعى باسىمدىققا جەتۋ ءۇشىن تۋرا 50 جىل ۋاقىت كەرەك بولدى. قازاق حالقى تەك 1989 جىلى عانا ءوز جەرىندە باسىمدىق الىپ, 8135818 اداممەن 39,69 پايىزعا جەتتى. بىراق بۇل كەزدە 37,82 پايىزدى تولتىرىپ تۇرعان ورىستاردان كوپ اسىپ كەتكەنىمىز شامالى ەدى.
تاريحقا كوز جۇگىرتەر بولساق, قازاق حالقىنىڭ ءبىر عاسىردا ءۇش بىردەي اشارشىلىقتى باستان كەشكەنىن بايقايمىز. ولاردى 1919-1922 جىلدارداعى اشتىق (1,5 ملن ادامدى الىپ كەتكەن), 1931-1933 جىلدارداعى اشتىق (2,5 ملن ادام) جانە 1946 جىلدارى بولعان اشتىق دەپ قاراستىرۋعا بولادى. وسىلايشا, قازاقتار ءىس جۇزىندە 15-20 جىلدىڭ ىشىندە حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىنان ايىرىلعان. ءبىز ءۇشىن اشارشىلىقتىڭ زاردابى وتە-موتە اۋىر ءتيدى. عالىمدار ونىڭ قازاق حالقىنىڭ دامۋىن 110 جىلعا كەيىن شەگەرگەنىن ايتادى. وسى رەتتە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ: «ەگەر اشارشىلىق بولماعاندا, ءبىز قازىر 45-50 ميلليون حالىق بولىپ وتىرار ەدىك» دەگەن تۇجىرىمىندا شىندىق بار. مۇنى سول اشارشىلىققا دەيىن ءبىزدىڭ جارتى سانىمىزدان ءسال عانا اساتىن وزبەك حالقىنىڭ قازىر 32 ميلليونعا جەتىپ وتىرعانىنىڭ ءوزى بايقاتادى.
وتكەن جىلى مامىر ايىندا «استانا اقشامى» گازەتىنىڭ ءۇش نومىرىندە پروفەسسور قۇرمانعازى داركەنوۆتىڭ «قازاق ەلى قازاقسىز قالا جازداعان نەمەسە 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق جانە «تورعاي ءىسى» دەگەن كولەمدى زەرتتەۋ ماقالاسى جارىق كوردى. وندا عالىم مىناداي تۇجىرىم جاسايدى: قازىرگى كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلعان 1930-32 جىلدارداعى اشارشىلىق ءبىرشاما زەرتتەلىپ جازىلعانىمەن, 1921-22 جىلدارداعى اشارشىلىق جونىندە بىرەن-ساران ەڭبەكتەردە بولماسا, اقيقات ءالى ايتىلا قويعان جوق.
مۇراعات دەرەكتەرى مەن باسىلىمدارعا نازار اۋدارا كەلسەك, 1921 جىلى قازاقستاننىڭ بەس گۋبەرنياسى مەن ءبىر ۋەزى, اتاپ ايتساق, ورىنبور, اقتوبە, ورال, بوكەي, قوستاناي گۋبەرنيالارى مەن اداي ۋەزى اشارشىلىققا ۇشىرادى. 2653300 ادام تۇراتىن قازاقستاننىڭ باتىس بولىگىمەن جانە ونىمەن شەكارالاساتىن قوستاناي گۋبەرنيالارىنىڭ اشارشىلىققا دۋشار بولۋىنىڭ وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار ەدى. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ اراجىگىن تاراتپاي جالپى ايتساق, 1921 جىلعى اشتىقتىڭ نەگىزى ارىدە, تەرەڭدە جاتتى. 1916 جىلى قازاق جاستارىن تىل جۇمىستارىنا الۋ, شاقىرىلعانداردىڭ باس ساۋعالاپ قاشۋى, حالىق نارازىلىعىنىڭ ءورشىپ, تورعاي توڭىرەگىن قامتىعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى, اق پەن قىزىل كەزەكپە-كەزەك بيلىككە كەلگەن الاساپىران ازامات سوعىسى, ەر-ازاماتتىڭ ات ۇستىندە بولۋى قالىپتاسقان شارۋاشىلىق ءجۇيەسىن توقىراۋعا ۇشىراتتى. ونىڭ ۇستىنە, 1920 جىلعى جۇت پەن 1921 جىلعى قۇرعاقشىلىق اۋىل شارۋاشىلىعىن تۇرالاتىپ, حالىقتى كۇيزەلىسكە دۋشار ەتتى. 1921 جىلدىڭ ناۋرىزىنداعى مالىمەتكە سەنسەك, ورال گۋبەرنياسىندا تۇراتىن 470028 ادامنىڭ 446536-سى, ياعني 99 پايىزى اشتىققا ۇشىرادى. 1922 جىلدىڭ قاڭتارىنداعى مالىمەت بويىنشا ورىنبور گۋبەرنياسىندا – 437776, قوستاناي گۋبەرنياسىندا – 252816, اقتوبە گۋبەرنياسىندا – 359326, ورال گۋبەرنياسىندا – 277835, بوكەي گۋبەرنياسىندا – 100 مىڭ, اداي ۋەزىندە 75 مىڭ ادام اشارشىلىققا ۇشىرادى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جانۇشىرا اشىق تۇردە «اشتىق قىرعىنىنان قايتسەك قۇتىلامىز؟» دەگەن ماقالاسىن «قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ نازارىنا» دەگەن اتاۋمەن جازدى. قازاق وكىمەتى ەل ىشىندەگى جاعدايدىڭ ودان ءارى ۋشىعىپ بارا جاتقانىن ءبىلدى. ەندى شەگىنەرگە جەر قالماعانىن ءتۇسىندى مە, الدە اشتىقتى جويۋ ىسىنە قالىڭ قازاقتى جۇمىلدىرا باستاعان «الاشورداشىلار» ىقپالىنىڭ ءوسىپ بارا جاتقانىنان, ونىڭ سىرتىندا ەل ىشىندەگى احۋالدىڭ اۋىرلاپ, اشتىقتىڭ جايلاعانىنا كوزى جەتكەن سوڭ با, ۇلت زيالىلارىنا وزگە ايماقتاردان كومەك, جىلۋ جيناپ, اشىققان ايماقتارعا كومەكتەسۋگە رۇقسات بەردى.
قينالعان حالىققا جۇرتتى جۇمىلدىرىپ كومەك بەرگەن, اجال, اشتىق, تىرناعىنان اراشالاعان الاش ارىستارى كەيىننەن مالدى قۇجاتسىز ۇلەستىردى دەگەن جالامەن ءىستى بولدى. قىزىل كوممۋنيستەر وسىلايشا «تورعاي ءىسىن» باستادى.
ەلدەگى اشارشىلىق جايى سول كەزدەردە ۇلت زيالىلارىن دا بەيتاراپ قالدىرعان جوق. اتاپ ايتقاندا,
1920 جىلدارى ورىن العان اشارشىلىقتىڭ زاردابىن سول كەزدەگى زيالىلاردىڭ كوبى جازدى, ولاردىڭ اراسىندا تۇرار رىسقۇلوۆ تا, مۇستافا شوقاي دا بولدى. سوڭعى كەزدە ۇقك مۇراعاتىنان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 1921 جىلى قازاقتىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىندا سويلەگەن ءسوزى تابىلدى. مۇحاڭ سونداعى سوزىندە: «سوڭعى جىلدارى اشارشىلىقتىڭ سالدارىنان 1 ميلليون 700 مىڭ قازاق قىرىلدى, ونىڭ 700 مىڭى – بالالار» دەگەن ەكەن. سول تۇستا «پراۆدا» گازەتى سافاروۆ ەسىمدى كوميسساردىڭ 1 ميلليون قازاق قىرىلدى دەگەن ءسوزىن كەلتىرەدى.
ال 1932-1933 جىلدارى ورىن العان اشارشىلىققا كەلەر بولساق, عالىم تالاس وماربەكوۆ 2 ميلليون 300 مىڭ ادامنىڭ وپات بولعانىن ايتادى. ول مۇراعات قۇجاتتارى نەگىزىندە جالپى قىرىلعان قازاقتىڭ سانىن 4 ملن 836 مىڭ دەپ تياناقتاپ بەردى. كەيبىر تاريحي دەرەكتەردە, 1932 جىلعى اشارشىلىقتا جالعىز قازاق ەمەس, قازاقستاندا تۇراتىن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبارى, ياعني 250 مىڭعا جۋىق وزگە ۇلت وكىلى قىرىلعان دەلىنەدى. سونىڭ كوپشىلىگى ورىستار بولعان.
ەل باسىنا ناۋبەت تونگەن جىلدارى ع.ىسقاقوۆ, ءى.قابىلوۆ, ج.ارىستانوۆ, ع.توعجانوۆ, ب.ايباسوۆ, و.جاندوسوۆ ەسىمدى الاش ارداقتىلارى 1933 جىلدىڭ 24 اقپانىندا ستالينگە حات جازىپ, بارلىق اۋىر ءحالدى بايانداپ بەرگەن. تاريحتا بۇل «التاۋدىڭ حاتى» دەگەن اتپەن ايگىلەنگەن. وكىنىشتىسى, وسى «التاۋدىڭ حاتىن» كوپ ادام ءالى بىلە بەرمەيدى. وسى حاتتا: «800 مىڭ قازاق شارۋاشىلىعىنان, ياعني 4 ملن 800 مىڭ ادامنان 1932 جىلدىڭ كوكتەمىندە 450 مىڭ قازاق شارۋاشىلىعى, 2 ملن 25 مىڭ عانا قازاق قالدى» دەپ جازىلعان. ال 1932 جىلدىڭ 4 شىلدەسىندە رەسپۋبليكانىڭ ع.مۇسىرەپوۆ, م.عاتاۋللين, م.داۋلەتقاليەۆ, ە.التىنبەكوۆ, ق.قۋانىشەۆ سىندى قايراتكەرلەرى قول قويعان ايگىلى «بەسەۋدىڭ حاتى» جازىلدى. ول بك(ب)پ ولكەلىك كوميتەتىنە, تىكەلەي ف.گولوششەكينگە جولداندى.
بۇدان كەيىن سول كەزدە رسفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇرگەن تۇرار رىسقۇلوۆ 1933 جىلعى 9 ناۋرىزدا ستالينگە ارنايى حات جولداپ, ەلدەگى بارلىق جاعدايدى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قالدىرماي باياندايدى. وندا قازاقستاندا 1931 جىلدىڭ سوڭىندا باستالعان قازاقتاردىڭ ءبىر اۋداننان ءبىر اۋدانعا كوشۋى 1932 جىلدىڭ كوكتەمىندە كوبەيىپ, جازدا ءتىپتى قاتتى كۇشەيىپ كەتكەنى ايتىلادى. بىرقاتار قازاق اۋىلدارىن جايلاعان اشتىق پەن ىندەتتىڭ نەگىزىندە ورىن الىپ جاتقان ءولىم وقيعالارىنىڭ قازىرگى اۋقىمى ورتالىق ورگانداردىڭ شۇعىل ارالاسۋىن قاجەت ەتەدى. «قازىر قازاقستاندا قازاق جۇرتىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنە قاتىستى جاسالىپ وتىرعان مۇنداي جاعداي باسقا بىردە-ءبىر ولكەدە نەمەسە رەسپۋبليكادا جوق, – دەپ اتاپ كورسەتتى ت.رىسقۇلوۆ بۇدان ءارى. – كوشپەلىلەر وزدەرىمەن بىرگە جۇقپالى اۋرۋلارىن كورشى ولكەلەرگە جانە تاشكەنت, ءسىبىر, زلاتوۋست تەمىرجولدارى بويلارىنا وزدەرىمەن بىرگە الىپ بارادى. كەڭەس تارتىبىمەن (سونىڭ ىشىندە رسفسر حكك) بەلگىلەنگەن جەكە-دارا شارالار ماسەلەنى شەشىپ بەرە المايدى. وك-نىڭ ازىق-تۇلىك بوساتۋ جونىندە دەر كەزىندە قابىلدانعان قاۋلىسى ءوزىنىڭ ماقساتىنا تولىق جەتكەن جوق… بۇل ماسەلەنىڭ ۇلكەن ءمانى بار بولعاندىقتان, سىزدەن وسى حاتپەن تانىسىپ شىعىپ, ىسكە ارالاسۋىڭىزدى, ءسويتىپ, كوپتەگەن ادامدى اشتىق شاشقان اجال تىرناعىنان امان قالۋىڭىزدى سۇرايمىن».
ت.رىسقۇلوۆ حاتىندا اشتىقتان قاشقان قازاقتاردىڭ جان-جاققا بوسىپ بارىپ جاتقانىن جازادى. «جەرگىلىكتى جەرلەردەن الىنعان سوڭعى بولجامدى مالىمەتتەر بويىنشا, قازاقستانمەن كورشى ولكەلەرگە: ەدىلدىڭ ورتا اعىسى بويىنا – 40 مىڭ ادام, قىرعىزستانعا – 100 مىڭ ادام, باتىس سىبىرگە – 50 مىڭ ادام, قاراقالپاقستانعا – 20 مىڭ, ورتا ازياعا 30 مىڭ ادام كوشىپ بارعان, – دەيدى ول. – كوشپەندىلەر ءتىپتى قالماقستان, تاجىكستان, سولتۇستىك قيىر سەكىلدى الىس جەرلەرگە دە جەتكەن. تۇرعىنداردىڭ بايلار باستاعان تاعى ءبىر بولىگى باتىس قىتايعا كەتكەن… قازاق قايراتكەرى اشارشىلىقتىڭ كوكتەمنىڭ كەلۋىنە قاراي قايتا كۇشەيە تۇسەتىنىن ءسوز ەتەدى.
بىراق جاعداي قازاقستاننىڭ ىشىندە دە ءماز بولىپ تۇرعان جوق ەدى. حات اۆتورىنىڭ ايتۋىنشا, كوپتەگەن قالالار (اۋليەاتا, شىمكەنت, سەمەي, قىزىلوردا جانە ت. ب.) مەن ستانسالاردا تەمىرجولمەن كۇن سايىن ولگەن قازاقتاردىڭ مايىتتەرى شىعارىلىپ جاتادى. شۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى نوۆوترويتسكىدە (ۋاكىل ج. جاندوسوۆتىڭ حابارى بويىنشا) كۇنىنە 10-12 ادام ءولىپ تۇرادى. قازاقتار مەن كوممۋنيستەردىڭ 60 پايىزى اۋداننان كەتىپ قالعان. بۇرىن 7000 شارۋاشىلىعى بولعان سارىسۋ اۋدانىندا قازىر سونىڭ 500-ءى عانا قالعان, قالعاندارى اۋليەاتا جانە باسقا اۋداندارعا كوشىپ كەتكەن, كەيبىرى ءتىپتى قىرعىزستاننان ءبىر-اق شىققان. قاراشادا بۇل اۋداننان بىرنەشە ءجۇز قازاق وتباسىلارىمەن الىس جولعا شىققان. قاڭتاردىڭ ەكىنشى بەسكۇندىگىندە عانا 24 ادامنىڭ سۇيەگى جيناپ الىنعان. ولارعا جولدا قاراقشىلار شابۋىل جاساعان. ايەلدەر بالالارىن سۋعا لاقتىرعان. اۋليەاتا قالاسىندا 5-6 قاڭتاردا شايحانالاردان سۋىققا قاتىپ ولگەن 20 بالانىڭ ءمايىتى تەرىپ الىنعان, سول ۋاقىتتا تاعى 84 ەرەسەك ادام جان تاپسىرعان. اقتوبە وبكومىنىڭ 1932 جىلعى 16 قازانداعى قاۋلىسىندا جوسالى تەمىرجول ستانساسىندا قايتىپ ورالعان (سوسىن سەكسەۋىل ستانساسىنا جىبەرىلگەن) 300-400 وتباسىنان (انىق ەمەس مالىمەت بويىنشا) 150 قازاقتىڭ (سونىڭ ىشىندە 21 ادام قوراساننان) دارىگەرلىك كومەكتىڭ كورسەتىلمەۋىنەن قايتىس بولعاندارى, ستانسادا قازاقتاردى ۇرىپ-سوعۋدىڭ ورىن العانى تۋرالى باياندالادى.
«جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ ءمالىمەتتەرى بويىنشا, تورعاي جانە باتپاققارا اۋداندارىندا تۇرعىنداردىڭ 20-30 پايىزى قايتىس بولعان, قالعان ۇلكەن بولىگى كوشىپ كەتكەن. شالقار اۋدانىنداعى بىرقاتار اۋىلدىق كەڭەستەردە تۇرعىنداردىڭ 30-35 پايىزى ءولىپ قالعان. تۇتاستاي العاندا, اقتوبە وبلىسىندا (جوعارىدا اۋداندار كىرەتىن) اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ج. يۆانوۆ ءوزىنىڭ كەڭەستەر سەزىندەگى بايانداماسىندا (1932 ج., شىلدە) وبلىستا 1930 جىلى 1012500 ادام بولعانىن, 1932 جىلى سودان 725800-ءى, ياعني 71 پايىزى قالعانىن حابارلادى. قىزىلوردا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ كۋالىك ەتۋىنشە, اۋدانداعى اۋىلدىق كەڭەستەر تۇرعىندارىنىڭ 15-20 پايىزى عانا قالعان. بالقاش اۋدانىندا (جەرگىلىكتى وگپۋ مالىمەتىنشە) 60 مىڭ ادام بولسا, سونىڭ 12 مىڭى كوشىپ كەتىپ, 36 مىڭى ولگەن جانە 12 مىڭ ادام قالعان. قاراتال اۋدانىندا وتكەن قىستا قازاقتىڭ ءۇش اۋىلىن باسقا جاققا زورلاپ كوشىرگەن كەزدە تۇرعىنداردىڭ جارتىسى قازا تاپقان. سول اۋداندا (جەرگىلىكتى وگپۋ-دىڭ كۋالىك ەتۋىنشە) جەلتوقسان مەن قاڭتاردىڭ (1933 ج.) ون كۇنىندە 569 ادام اشتان ولگەن, سول مەزگىلدە ۇشتوبە ستانساسىنان, قاراتالقۇرىلىس الاڭى مەن كۇرىش كەڭشارىنان 300 ءمايىت جيناپ الىنعان. 1931 جىلى شۇبارتاۋ اۋدانىندا 5300 قوجالىق بار ەدى, 1933 جىلعى 1 قاڭتارعا سودان 1941 قوجالىق قالدى. قارقارالى اۋدانىندا 1932 جىلعى مامىردا 50400 ادام بولدى, ال قاراشا ايىنا قاراي 15900 ادام قالدى جانە اۋدان ورتالىعىندا كۇن سايىن 15-20 ادام (ولكەلىك وتىرىقشى كوميتەتىنىڭ اقپارىنان) ولەدى. قاراعاندىدا وتكەن كوكتەمدە 1500 قازاق ءولدى, سونىڭ ىشىندە جۇمىسشى قازاقتار اشتىق پەن ىندەتتەن ءۇزىلدى. سەرگيوپولدە (تۇركسيب) قاڭتار ايىندا 300-گە جۋىق قازاق اجال قۇشتى. بۇل كەلتىرىلگەندەردىڭ ءبارى رەسمي دەرەككوزدەردەن الىندى».
كوپ نەمەسە از مولشەردە قازاق تۇرعىندارىنىڭ ءولۋى مىسالدارىن باسقا دا بىرقاتار قازاق اۋداندارىنان كەلتىرۋگە بولادى. اسىرەسە, بالالار اراسىندا ءولىم كوپ. كوپتەگەن كوشۋشىلەر بالالارىن تاعدىردىڭ تالكەگىنە تاستاپ كەتەدى. باسقا ولكەلەرگە جەتكەندەر وزدەرىمەن بىرگە بالالارىن اكەلە بەرمەيدى. قاراۋسىز قالعان بالالاردىڭ قالىڭ شوعىرى قازاقستانداعى قالالار مەن تەمىرجول ستانسالارىنا شوعىرلانادى. قازاق ايەلدەرى بالالارىن مەكەمەلەر مەن ۇيلەردىڭ الدارىنا تاستاپ كەتەدى. قازاق ورگاندارى 1932 جىلدىڭ سوڭىندا-اق ءالى ورنالاستىرىلماعان قاراۋسىز 50 مىڭ قازاق بالاسىنىڭ بار ەكەنىن رەسمي حابارلادى. قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن بالالار ۇيلەرى تولىپ قالعان, ولاردىڭ اراسىندا بالا ءولىمى كوپ. مىسالى, سەمەي اۋماعىندا كوميسسيانىڭ تەكسەرۋى كەزىندە ءبىر بالالار ءۇيىنىڭ استىنداعى جەرتولەدەن كولىك بولماعاندىقتان امالسىز قالدىرىلعان 20 قازاق بالاسىنىڭ سۇيەگى تابىلعان.
ت.رىسقۇلوۆ حاتىندا قازاق ورگاندارىنىڭ قايتىپ كەلۋشىلەر مەن اشىعۋشىلارعا قالاي كومەك كورسەتكەندەرىن باياندايدى. جۇرتتىڭ جاپپاي كوشە باستاۋىنا مال باسىنىڭ كۇرت كەمىپ, شارۋاشىلىقتىڭ كۇيرەۋى دە ءبىر سەبەپ بولعان. «مەن سىزگە 1932 جىلعى 29 قىركۇيەكتە جازعان باياندامامدا قازاقستاندا مال باسىنىڭ قىسقارۋى ناتيجەلەرىن ەگجەي-تەگجەيلى جەتكىزىپ, ونى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ شارالارىن ايتىپ بەرگەن ەدىم, – دەلىنگەن حاتتا.
– 1932 جىلعى اقپانداعى بۇكىلوداقتىق حالىق ساناعىنىڭ (ەكىنشى رەت وتكىزىلگەن) مالىمەتى بويىنشا, قازاقستانداعى 1928/1929 جىلعى 40 ملن باس ءىرى قارادان ساناق وتكەنگە دەيىنگى ساتتە 5397 مىڭ باس قانا مال قالعان, ياعني 85,5 پايىزعا قىسقارىپ كەتكەن, سونىڭ ىشىندە 1931 جىلعى اقپاننان 1932 جىلعى اقپانعا دەيىن 55 پايىزعا ازايعان (كسرو-دا جالپى مال باسىنىڭ قىسقارۋى 16,7 پايىزدى قۇرادى). ساناق وتەتىن كەزگە دەيىن ول 80 پايىزعا ازايعانى انىقتالدى, ال كسرو بويىنشا وسى ۋاقىتتا مال سانى 33 پايىزعا عانا كەمىگەن».
حاتتا, بۇدان بولەك, رەسپۋبليكادا ءجۇرىپ جاتقان اسىرا سىلتەۋشىلىكتەر مەن كوزبوياۋشىلىقتار, ەگىننىڭ ەگىلمەي قالۋى, قازاقتاردى وتىرىقشىلىققا كوشىرۋ جايلارى تۋرالى كەڭىنەن باياندالادى. بىراق «مال قۇلاعى ساڭىراۋ», مۇنى ەستيتىن قۇلاق, زەردەلەيتىن سانا, قۇلاق اساتىن پەيىل يوسيف ستالين بويىنان كورىنە قويمادى. شەت ەلدەردەن استىققا ايىرباستاپ ستانوك الىپ جاتقان كوسەم يندۋستريالىق رەۆوليۋتسيا مۇددەسى ءۇشىن مۇنى قاساقانا جاسادى, كەڭ دالادا مال سوڭىندا جۇرگەن قازاق ەگىن سالمايتىن ەدى دەگەن دە دايەكتەر تابىلۋدا. بۇل كەساپات ساياسات قازاق حالقىنىڭ قىناداي قىرىلىپ, ءوز ەلىندە ازشىلىققا اينالۋىنا اپارىپ سوقتىردى…
