ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان كەيىپكەرىمىز – جيىرما جاسىندا جۋرناليست ماماندىعىنا اربالىپ, «وسى ۇلى ونەرگە مەن لايىقپىن با؟» دەپ سول كەزدىڭ وزىندە-اق وزىنە ءوزى سۇراق قويىپ, شىعارماشىلىق ونەردىڭ سالماعى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن تۇلابويىمەن سەزىنىپ كەلگەن ازامات.
جالپى جىلقىباي جاعىپارۇلىنىڭ شىعارماشىلىق جولىن شارتتى تۇردە ەكى كەزەڭگە بولۋگە بولاتىن سياقتى. ءبىرىنشىسى, ءوزىنىڭ اقمولا وبلىستىق «ارقا اجارى» گازەتىنە ءتاي-ءتاي باسىپ كەلىپ كىرۋى (سول كەزدەگى اتاۋى «كوممۋنيزم نۇرى»), ەكىنشىسى, «ارقا اجارىنان» توپقا تۇسەر بالۋانداي تولىسىپ شىعىپ, ۇلىلار ىرگەسىن قالاپ كەلە جاتقان باس گازەتىمىز «ەگەمەن قازاقستانعا» تابان تىرەگەنى.
ءيا, سوناۋ جىلدارى قارقارالىدان ءماديدىڭ ەكپىنىندەي لەپپەن كەلگەن جاس جىلقىباي اقمولا-تسەلينوگرادقا تاعدىر جازۋىمەن توپ ەتكەندە, بۇنداعى جاعدايدى ءتىلدىڭ, ەلدىڭ ءجايىن كورىپ, اۋەلدە, «كوڭىلىنىڭ سۋ سەپكەندەي» بولعانى جاسىرىن ەمەس. كەيىن بۇل جاعدايمەن دە تەبىسىپ-تابىسىپ ۇيرەنىسكەن سوڭ, جىقاڭدى «اقمولانىڭ ماي توپىراعى» ء(وز ءسوزى) جاتسىنباي, ءوز ۇلىنداي كەۋدەسىنە باستى. ءتىپتى, كەي ساتتەردە ءوز ۇلىنان دا ارتىق كوردى دەي الامىز. ءوزى جاۋتاڭداي باس سۇققان وبلىستىق گازەتتىڭ باس رەداكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىنا دەيىن كوتەرىلدى.
جىقاڭ دا اقمولانى بارىنشا قۇرمەتتەي ءبىلدى. 1979 جىلى «اقمولا جەرىن نەمىس اۆتونومياسىنا بەرمەيمىز» دەگەن كۇرەس كەزىندە جەرگىلىكتى جىگىتتەردى جۇمىلدىرىپ, ەرەكشە بەلسەندىلىك كورسەتتى. سول ءۇشىن ءۇش ءارىپتىڭ قۇقايىن دا كوردى. شىعارماشىلىق الەمىندە ءوزى قۇرمەتتەپ, ۇستاز تۇتقان اقمولانىڭ اياۋلى جاندارىنىڭ باسىم كوبىمەن سىيلاس, ارالاس-قۇرالاس بولدى. «تىرشىلىكتەن» تامىر تارتقان تۇلعالار» دەگەن جانە تاعى باسقا دا اقمولانىڭ ارىستارىنا ارنالعان ماقالالارى – سونىڭ دالەلى.
اسۋى مەن قياسى, ۇڭعىلى مەن شۇڭعىلى مول شىعارماشىلىق باسەكەلەستىكتە (جاقسى ماعىناسىندا) وزىمشىلدىكتەن, بوسقا الەكتەنۋدەن, وندىرشەكتەۋدەن اۋلاق بولدى. ءوزى جانىنداي سۇيگەن شىعارماشىلىق ونەرىمەن ايىرىلماستاي دوس; وسى ۋاقىت ىشىندە ول ونەرى دە مۇنى جالعىز تاستامادى. سۇيەمەلشى, ءتىپتى, كەي كەزدە, وزىنە جاناشىرمىز دەگەندەردىڭ قولىنان كەلمەگەن بەرىك قورعانى بولا ءبىلدى.
ءبىز بۇدان ءارى جىقاڭا ءوز تاراپىمىزدان اتاق, ابىروي قوساقتاپ اۋرەلەنگەننەن گورى, بىردەن ونىڭ جازۋشىلىق سۋرەتكەرلىگىنە كوڭىل بولگەندى ءجون كوردىك. ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى جوق ەمەس. بۇگىنگى نارىق زامانىنا لايىق ونىڭ پوۆەستەرى باسپاگەرلەر تاراپىنان قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ, قايتادان باسىلۋدا ەكەن.
جىلقىباي جاعىپارۇلى – ءوزىنىڭ جازۋشىلىق ونەرىنە اسا كىرپيازدىقپەن قارايتىن قالامگەر. سوندىقتان بولار, ول وڭدى-سولدى قالام سىلتەۋدەن بارىنشا تارتىنا ءجۇرىپ, جازۋشىلىق ونەرگە ىشتەي دايىندالىپ, تولىسىپ كەلدى.
ونىڭ شىعارماشىلىق جولى نەشە وقىساڭ دا تولقىتپاي قويمايتىن «زار-نالا» پوۆەسىمەن باستالدى. ءادىلىن ايتۋ كەرەك, شىعارما وقىعان وقىرمانىن بىردەن باۋراپ الدى. ورىندى جەرىندە ايتا كەتەر وقيعا, بىردە ءبىز جولداسىم ەكەۋمىز تاكسيدىڭ ىشىندە كەلە جاتىپ, بۇگىنگى زاماندا كىتاپتىڭ وقىلمايتىندىعى جونىندە ءسوز قوزعادىق. رولدە وتىرعان جۇرگىزۋشىمىز ەگدە ادام ەكەن. ول «كىتاپ نەگە وقىلمايدى, وقىلادى» دەدى دە, «زار-نالانى» ەسىنە الدى. مەن تاڭقىرقاعانىم سونشالىق, ىلە اۆتورى تۋرالى سۇراپ ەدىم, بىراق, جۇرگىزۋشى كىتاپتىڭ اۆتورىن ۇمىتىپتى. ال, مەنىڭ اۆتوردى جاقىن تانيتىندىعىمدى ەستىگەندە, ريزا بولعاندىعى سونشا, تۇسەرگە كەلگەندە مەنەن اقى الۋدان باس تارتتى.
جىقاڭنىڭ بۇگىنگى شىعىپ جاتقان ەڭبەكتەرىن جيناقتاپ قاراساڭ, نەگىزگى ماماندىعى تاريحشى بولعاسىن با ەكەن, قازاق تاريحىنداعى قاداۋ-قاداۋ كەزەڭدەردى شىعارمالارىندا كادىمگىدەي قامتىعان. ماسەلەن, رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق ءومىرى – «كەك», رەۆوليۋتسيا تۇسىنداعى الاساپىران – «قيانات», رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى اشتىق «زار-نالا» پوۆەستەرىندە كورىنىس تاپقان. ءبىر اتاپ وتەتىن تۇسى, ءۇش شىعارماسى دا ءوزىنىڭ نازىك پىشىنىنە قاراماي, وسى ءۇش كەزەڭنىڭ جۇگىن نار تۇيەشە كوتەرە بىلگەن.
حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن ۇلى ناۋبەت, كەڭەستىك كەزەڭدە قۇلىپ سالىنعان, 1932-33 جىلدارداعى اشتىقتى قوزعاعانداردىڭ الدىڭعى لەگىندە «زار-نالا» بولدى دەسەك, ورىنسىز ايتقاندىق ەمەس. ول جونىندە اتاقتى جۋرناليست, مىقتى ءپالسافاشى جومارت ابدىحالىق: «ج.جاعىپارۇلىنىڭ كوركەم تۋىندىسى ازىرگە وسى تاقىرىپتى تولعاعان تۇڭعىش تۋىندىلاردىڭ پروزاداعى ءتولباسى ساناتىندا دۇنيەگە كەلگەندىكتەن, ءبىز ونىڭ قازاق ادەبيەتى ءۇشىن ايرىقشا ورنى بارىن باسا ايتامىز» («شاربولات سەنىم» كىتابىنان) دەپ, ءتىپتى, ەڭبەكتىڭ ورنىن دا ورىندى ايقىنداپ كەتەدى.
مۇنداي, اۆتوردىڭ قولتاڭباسىنا ءتان ورنىقتى قاعيدا ج.جاعىپارۇلىنىڭ باسقا تۋىندىلارىندا دا بۇلجىماي كورىنىپ وتىرادى. ماسەلەن, «قيانات» پوۆەسى – كۇردەلى تارتىسقا, ادام سەزىمدەرىنىڭ تارتىسىنا قۇرىلعان ەرەكشە شىعارما.
«كەك» پوۆەسىن قولعا العان كەزدە 1905 جىلدارداعى قارقارالى ويازىنىڭ كرەستيان باستىعى بولعان وزبىردىڭ قىلىعى بىردەن ەسكە تۇسەدى. وندا بالقاش جولبارىسىنىڭ سوڭعى تۇياعىن اۋلاتىپ اكەلىپ, وزىنە سىيعا تارتقىزعان وقيعا ەلەس بەرەدى. اۆتور تاريحشى رەتىندە بۇنىڭ ءبارىن بىلە وتىرىپ, ءتۇيىن تۇيسە كەرەك. سونىمەن قاتار, ج.جاعىپارۇلى «كەك» پوۆەسىندە تۋعان جەرگە, تۋعان تابيعاتقا جاسالعان قياناتتىڭ ءتۇبى ءبىر زاردابى بولماي قويمايتىندىعىن, ول دا وزىنە كۇش كورسەتكەنگە قارسىلىق تانىتاتىنىن كوركەم, شىنايى جەتكىزگەن.
ءۇش ەڭبەك تە قالامگەردىڭ وزىندىك قولتاڭباسىنىڭ ابدەن قالىپتاسىپ, ورنىققاندىعىن كۋالاندىراتىن شىعارمالار.
سونداي-اق ج.جاعىپارۇلى ەڭبەكتەرىندە قازاقتىڭ وزىنە عانا ءتان مىنەزى مەن سالت-ءداستۇرىنىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرادى. ماسەلەن, «زار-نالادا» بەس اتا شاڭىراقتان ەركەك كىندىكتەن قايىرلىنىڭ عانا قالۋى, وسىنى ۇعىنعان قارشاداي ۇلجاننىڭ اتا سالتىنا بەرىك بولعاندىعى سونشا, ءوزىنىڭ باسىن قۇربان ەتىپ, ابىلمۇڭعا كۇيەۋگە شىعىپ, قايىرلىنى امان-ساقتاپ قالادى. مۇنىمەن, اۆتوردىڭ 1932-33 جىلدارداعى ناۋبەت «اتاسى باسقا اتتان ءتۇس, اتاسى بىرگە اتقا ءمىن» دەگەن جاۋگەرشىلىك زامانمەن بىردەي بولعانىن دا وقىرماننىڭ كوڭىلىن اۋدارعىسى كەلگەن ءتارىزدى.
قالامگەردىڭ ول قارەكەتى دە تەككە كەتپەيدى, پوۆەستىڭ سيۋجەتى مەن كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمىنا بولەكشە رەڭك بەرەدى.
«…قايىرلىنىڭ – سول شىڭنان اسا الماي اقىرى مەرت بولۋى – جاي عانا كىتاپ كەيىپكەرىنىڭ قازاسى ەمەس, بۇل قازاق قوعامىنداعى كەشەگى باستان وتكەن زۇلمات ءومىردىڭ وشپەس ءىزى. كەشۋگە بولمايتىن كەرەمەت ازاسى» دەيدى ج.ابدىحالىق.
ءدال وسى جەردە ءبىز باستى كەيىپكەردى قازاعا ۇشىرادى دەگەن پايىم جاساپ وتىرعان ج.ابدىحالىق پىكىرىنە قوسىلمايمىز. بىزدىڭشە, قايىرلىنىڭ ۇرپاعى جالعاسۋى, سول ءۇشىن دە ول امان قالۋى كەرەك. ايتپەسە, اۆتور قوزعاعان يدەيانىڭ قۇنى كوك تيىن بولماق. وعان وقىرمان دا كەلىسسە كەرەك. مىنە, ءبىزدى, ياعني وقىرماندى
ءارى-سارىگە سالعان بۇل جايدى دا اۆتوردىڭ تاپقىرلىعى دەمەسكە شارا جوق.
ۇلجان, ءابىلمۇڭ, ءداۋ-اپا, تۇيەشى شال – ورازباي, ءبيبىش, قاتشا, اڭشى – اقتانبەردى وبرازدارى پوۆەستەردە بارىنشا اشىلعان. بۇل جونىندە «زار-نالاعا» بايلانىستى ماقالاسىندا ج.ابدىحالىق: «اۆتور وبەكتيۆتى جاعدايدى ءدال مۇسىندەي وتىرىپ, جەكە ادامداردىڭ كەسكىن-كەلبەتىن تانىتۋعا ۇدايى انىق باعىت ۇستاپ وتىرادى. بۇل – كوركەمسوز ونەرىندەگى ءۇمىت كۇتتىرەتىن ۇلكەن سۋرەتكەرلىك نىشان» دەيدى.
وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن اعا جازۋشىلارىمىز سوتسرەاليزم بۇعاۋىنان بوسانا الماي, توقىراپ جاتقان تۇستا ج.جاعىپارۇلى ءساتتى شىققان «زار-نالا» پوۆەسىمەن كورىنە ءبىلدى. وكىنىشكە قاراي, اينالا جوقشىلىق, ساناداعى سەرگەلدەڭ اۆتوردىڭ ادەبي ورتادا ەركىن ناسيحاتتالىپ, تانىلۋىنا مۇرشا بەرمەدى. بۇعان اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ دە, جوعارىدا ايتىلعانداي, وندىرشەكتەمەۋى دە سەبەپ بولدى.
«جىقا!» دەپ ەركەلەيتىن جايساڭ اعامىز جىلقىباي جاعىپارۇلى بۇل كۇندە ازاماتتىڭ اسقارالى جاسى – الپىستى باعىندىرىپ وتىر. قۇدايعا شۇكىر, ەل گازەتى «ەگەمەن قازاقستاندا» ەسەلى ەڭبەگىمەن تانىلىپ, ءوزىنىڭ سۇيىكتى قالاسى – كەشەگى اقمولا, بۇگىنگى استاناعا قىزمەت ەتۋدە.
ولاي بولسا, جارقىن جولىڭىز ساتىمەن جالعاسىپ, مەرەيىڭىز ارتا بەرسىن دەمەكپىن.
بولات تولەپبەرگەنوۆ
