بيىل 20 ناۋرىزدا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ەل بيلىگىن قولىنا العانىنا ءتورت جىل تولدى. تاريحتىڭ تاسپاسىنا قاشالىپ قالعان وسى جىلداردا ەلدەگى ساياساتقا سەنىممەن قاراعاندار دا, كۇدىككە كومىلگەندەر دە بولعانى انىق. الايدا مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ تاڭداعان تۋرا جولىنان تايمادى, ەلدىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ قانا قويماي, كەمەل كەلەشەكتىڭ كەڭىستىگىنە الىپ شىقتى. بۇل جۇيەلى دە ماڭىزدى رەفورمالاردىڭ كەڭىستىگى ەدى. ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ جولىنداعى وسى رەفورمالارعا تالداۋ جاسايىق.
قاڭتار قاسىرەتى مەن ساباعى: ساياسي تۇراقتىلىققا نەگىز قانداي؟
قاڭتار قاسىرەتى پرەزيدەنت ق-ج.توقاەۆ بيلىك قۇرعان كەزەڭدەگى ەڭ ۇلكەن سىناق بولدى. ەلدىڭ بىرنەشە قالاسىنداعى جاپپاي بۇزاقىلىقتار, مەملەكەتتىك نىسانداردى باسىپ الۋ, ونداعان ادامنىڭ ومىرمەن قوشتاسۋى مەن جۇزدەگەن ادامنىڭ جارالانۋى, قوعامداعى بەيبەرەكەتسىزدىك – وسىنىڭ ءبارى ەل باسشىسىنان جەدەل, قاتاڭ جانە جاڭىلمايتىن شەشىم قابىلداۋىن تالاپ ەتتى. سايىپ كەلگەندە, قاسىم-جومارت توقاەۆ جەكە باسىنا تونگەن قاۋىپكە قاراماستان, ءوز وتانىن دا, سەنىم بىلدىرگەن ەل-جۇرتىن دا قورعاپ, سىن ساعاتتا سىبايلاسىپ جوعارى بيلىكتى كۇشپەن باسىپ الماق بولعان ارام نيەتتىلەرگە ەشقانداي دا مۇمكىندىك بەرمەي, جەڭىپ شىقتى.
كەيىنىرەك پارلامەنتتە سويلەگەن سوزىندە مەملەكەت باسشىسى قاڭتار قاسىرەتىنىڭ سەبەپ-سالدارى تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىنىن, بۇعان دەيىن ەل ساياساتىندا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەرگە تالداۋ جاسالاتىنىن مالىمدەدى. «قاڭتارداعى الماتىنىڭ جانە ەلىمىزدىڭ باسقا قالالارىنىڭ قاسىرەتى كورسەتكەندەي, زاڭسىزدىقتىڭ بەلەڭ الۋى, جۇگەنسىزدىك, انارحيا ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلەدى. الداعى ۋاقىتتا مۇندايعا جول بەرمەيمىز» دەپ قاداپ ايتتى. پرەزيدەنت مەملەكەت تەراكتىلەردىڭ بولاتىنىن «جىبەرىپ» العانىنىڭ نەگىزگى سەبەبى باسىنان اياعىنا دەيىن قارۋلانعان بانديتتەردىڭ ءىس-قيمىلىنىڭ, باسشىلىعىنىڭ, اسكەري دايىندىعىنىڭ جانە اسقان قاتىگەزدىگىنىڭ ناقتى ءىس-جوسپارى الدىن الا جاسالعانىن ايتتى. ال قاڭتار قاسىرەتىنەن 1 اي ۋاقىت وتكەندە, ق-ج.توقاەۆ رەسەيگە ەكى كۇندىك رەسمي ساپارعا اتتاندى. بۇل جولى ەلىمىزدەگى بيلىك ءترانزيتى تولىق اياقتالىپ, بيلىك پرەزيدەنتتىڭ قولىنا وتكەن ەدى.
جاڭارۋعا بەت العان قوعام
قاڭتارداعى قاتەلىكتەر ءبىزدىڭ قوعامدا شىنايى ادىلەتتىلىكتىڭ ورناماعانىن اشىق كورسەتتى. قوعامداعى الەۋمەتتىك شيەلەنىستەردىڭ نەگىزگى سەبەبى قاراپايىم حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنىڭ ناشارلاۋى, تابىسىنىڭ جۇمىرىنا جۇق بولماۋى ەكەنىن تامىرشىداي تاپ باسىپ, انىقتادى.
ق-ج.توقاەۆ از عانا ەليتالىق, وليگارحيالىق توپتار ىقپالىنىڭ ارتۋى جانە حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ تابىسىنىڭ ازايۋى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە ۇلكەن قاتەر توندىرگەنىن, بۇل قوعامنىڭ ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك, سودان كەيىن ساياسي بولىنۋىنە اكەپ سوقتىرۋى مۇمكىن ەكەنىن دالمە-ءدال بولجادى. «ۇلتتىق تابىستىڭ ءادىل ءبولىنۋى بويىنشا تەڭگەرىمسىزدىك پەن پروبلەمانىڭ بار ەكەنى ايدان انىق. حالىقارالىق ساراپشىلار (KPMG, 2019 جىل) قازاقستان بايلىعىنىڭ جارتىسى 162 ادامنىڭ عانا قولىندا ەكەنىن راستاپ وتىر. وسى رەتتە حالىقتىڭ جارتىسىنىڭ ايلىق تابىسى 50 مىڭ تەڭگەدەن اسپايدى. بۇل – جىلىنا 1300 دوللاردان ءسال عانا اسادى دەگەن ءسوز. مۇنداي اقشامەن ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. جاعدايدى دەرەۋ وزگەرتۋ كەرەك» دەپ مالىمدەدى پرەزيدەنت وتاندىق بيزنەس وكىلدەرىمەن كەزدەسۋدە.
قاسىم-جومارت توقاەۆ بيزنەس-قاۋىمداستىقتى وسىدان ساباق الىپ, جاڭا قازاقستاننىڭ نەگىزى بولۋعا ءتيىستى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە شاقىردى. مەملەكەت باسشىسى كاسىپكەرلەردى پاتريوتيزم مەن الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋگە, كاپيتال, تاجىريبە, باسقارۋشىلار توبى مەن نارىقتى ءدال پايىمداۋ سياقتى رەسۋرستاردى ەكونوميكانى قايتا قۇرۋعا جۇمساۋعا شاقىردى. «بۇگىنگى ءسوز بولىپ وتىرعان رەفورما «تارتىپ الۋدى جانە قايتا ءبولۋدى» كوزدەمەيتىنىن تاعى دا قايتالاپ ايتامىن. بۇل اقىماقتىق جانە جاۋاپسىزدىق بولار ەدى. مىندەت – سىزدەردى, ۇلتتىق بۋرجۋازيانى ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مودەلىن ترانسفورماتسيالاۋ ۇدەرىسىنە بەلسەنە اتسالىسۋعا تارتۋ. وندىرىسكە ينۆەستيتسيا سالۋ, ساپالى جۇمىس ورىندارىن اشۋ جانە ەكسپورتتىق الەۋەتتى ارتتىرۋ باعىتىنداعى يگى ىستەرگە جاۋاپ رەتىندە مەملەكەت جەكە مەنشىكتى قورعاۋ بويىنشا كەپىلدىكتى ارتتىرۋعا, تۇراقتىلىق پەن مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ بولجامدىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە, باسەكەلەستىكتى اكىمشىلىك رەسۋرستاردىڭ ارالاسۋىنان, جەمقورلىق پەن فاۆوريتيزمنەن قورعاۋعا دايىن» دەدى سول جيىندا پرەزيدەنت.
سايىپ كەلگەندە, ق-ج.توقاەۆ مەملەكەتتى جاڭارتۋ قارقىنىن باسەڭدەتكەن جوق, كەرىسىنشە, رەفورمالاردىڭ جالعاساتىنىن جاريالادى. وتكەن جىلى 16 ناۋرىزدا قازاقستان حالقىنا جولداۋىن ارناپ, سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ مودەلىنەن باس تارتاتىنىن اشىق ايتتى. «ءبىز قاسىرەتتى قاڭتاردان مىناداي ماڭىزدى ساباق الدىق: مەملەكەتتەگى ەڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعانىڭ قولىندا بارلىق وكىلەتتىكتىڭ شوعىرلانۋى وعان جاقىن تۇلعالار مەن قارجىلىق-وليگارحيالىق توپتاردىڭ ىقپالىن ورىنسىز كۇشەيتەدى. سوسىن ولار مەملەكەتتى جەكە مەنشىگى سياقتى كورە باستايدى. قاي ەلدە بولسا دا, تامىر-تانىستىق كادر ىرىكتەۋ ءىسىن بۇرمالاپ, سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تامىر جايۋىنا اكەپ سوقتىرادى. تامىر-تانىستىق پەن رۋشىلدىق قۇردىمعا باستايتىنىن ناقتى ۇعىنۋ قاجەت. مۇنداي قارىم-قاتىناس شاعىن عانا توپتىڭ شالقىپ ءومىر سۇرۋىنە جول اشادى. ال وزگەلەردى ءومىرىنىڭ ەشقانداي بولاشاعى جوق ەكەنىنە ءبىرجولا مويىنسۇنىپ, تەك ولمەستىڭ كۇنىن كورۋ ءۇشىن ارپالىسۋعا ماجبۇرلەيدى. بارلىق ازاماتتارعا بىردەي مۇمكىندىك بەرىلەتىنىنە مەملەكەت باسشىسى مىزعىماس كەپىل بولۋعا ءتيىس» دەدى پرەزيدەنت. ول وكىلەتتى بيلىك تارماعى قايتا قۇرىلاتىنىن, پارتيالاردى تىركەۋ رەسىمى جەڭىلدەيتىنىن, ەلىمىز ارالاس سايلاۋ جۇيەسىنە كوشەتىنىن جەتكىزدى. وسى جولداۋىندا پرەزيدەنت جاڭا وبلىستاردىڭ قۇرىلاتىنىن دا جاريا ەتتى.
رەفەرەندۋم مەن سايلاۋ: ءۇمىت پەن سەنىم جەڭىسكە جەتەلەدى
5 ماۋسىمدا ەلىمىزدە رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم ءوتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە اتا زاڭىمىزداعى ءولىم جازاسى تۇپكىلىكتى شەگەرىلدى. پرەزيدەنت بىرقاتار وكىلەتىن پارلامەنتكە بەردى. كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرىلىپ, ىسكە كىرىستى. پرەزيدەنتتىڭ تۋىستارىنا مەملەكەتتىك قىزمەتتە جوعارى لاۋازىمداردى يەلەنۋگە تىيىم سالىندى. كونستيتۋتسياعا «جەر مەن تابيعات بايلىعىنىڭ قوجايىنى – حالىق» دەگەن نورما ەنگىزىلدى. اتا زاڭعا ەنگىزىلگەن وسىنداي تۇزەتۋلەردى قازاقستاندىقتاردىڭ 70 پايىزدان استامى جاقتاپ, داۋىس بەردى. ىلە-شالا حالىققا ۇندەۋ جولداعان ق-ج.توقاەۆ كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر اۋقىمدى رەفورمالاردىڭ باسى ەكەنىن اتاپ ايتتى. ال قىركۇيەكتەگى جولداۋىندا مەملەكەت باسشىسى قاڭتار قاسىرەتىنە قاتىسۋشىلارعا راقىمشىلىق جاريالادى. سونداي-اق, الداعى ۋاقىتتا پرەزيدەنت جانە پارلامەنت سايلاۋى وتەتىنىن مالىمدەدى. مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ نەگىزگى ماقساتى ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ ەكەنىن تاعى قايتالاپ ايتتى.
اۋقىمدى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ق-ج.توقاەۆ حالىقتىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىن سىناپ, مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزدى. 2022 جىلدىڭ 20 قاراشاسى ەلىمىزدىڭ ساياسي ءومىرىنىڭ تاريحىنا ايتۋلى وقيعا بولىپ جازىلدى. سايلاۋ دوداسىنا «ادىلەتتى قازاقستان: اركىم ءۇشىن جانە ارقايسىمىز ءۇشىن. قازىر جانە ارقاشان» دەگەن ءوز قولىمەن جازعان باعدارلاماسىمەن ءتۇستى.
«ادىلەتتىلىك يدەياسى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىمىزداعى نەگىزگى تۇعىرىمىز بولادى. سوندىقتان ءبىز «ادام مەملەكەت ءۇشىن ەمەس, مەملەكەت ادام ءۇشىن» دەگەن فورمۋلامەن ءومىر سۇرەمىز. جاڭا ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ ءۇشىن ءبىز جاڭا مەملەكەتتىك ساياساتقا كوشەمىز» دەدى پرەزيدەنت. 20 قاراشاداعى سايلاۋدا قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستاندىقتاردىڭ 81,31 پايىز داۋىسىن يەلەنىپ, ايقىن باسىمدىقپەن جەڭىسكە جەتتى. سايلاۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ كەلۋى 69,44 پايىزدى قۇرادى. «وسى سايلاۋدا جۇرتىمىز ماعان زور سەنىم ءبىلدىردى. شىن مانىندە, ەل سەنىمىن ەش نارسەمەن ولشەۋ مۇمكىن ەمەس. حالىقتىڭ سەنىمى – ەڭ قۇندى نارسە. سايلاۋ ناتيجەسىن حالقىمىزدىڭ ساياسي باعدارىما – باعاسى, الداعى جوسپارىما باتاسى دەپ قابىلدايمىن. حالقىنىڭ قولداۋىنا يە بولىپ, ەل تىزگىنىن ۇستاۋ – ەڭ بيىك مارتەبە ءارى وراسان زور جاۋاپكەرشىلىك. الداعى 7 جىلدى بۇگىنگى بۋىننىڭ جانە كەلەشەك ۇرپاقتىڭ الدىنداعى بورىشىمدى وتەۋگە بەرىلگەن بىرەگەي مۇمكىندىك دەپ بىلەمىن. قازاقتا «امانات» دەگەن اسىل ۇعىم بار. حالقىمنىڭ سەنىمى – ماعان امانات. وسى اماناتقا ادال بولۋ – مەن ءۇشىن قاسيەتتى پارىز. ەل ءۇمىتىن اقتاپ, قازاقستاندى وركەندەگەن, باقۋاتتى مەملەكەتكە اينالدىرۋ ءۇشىن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسايمىن» دەپ انت بەردى پرەزيدەنت ۇلىقتاۋ راسىمىندە.
بيىل 19 ناۋرىزدا ارالاس جۇيەدە وتكەن ءماجىلىس جانە ءماسليحاتتار سايلاۋى ق-ج.توقاەۆ رەفورمالارىنىڭ ناقتى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىن الەمگە پاش ەتتى. ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى ماجىلىسكە سايلاۋعا قاتىسۋعا ۇسىنىلعان بارلىق 7 ساياسي پارتيانىڭ ۇمىتكەرلەرىن تىركەدى. التى پارتيا ماجىلىستەن ورىن الدى.
راسىندا دا, رەفەرەندۋمنان كەيىن كونستيتۋتسيانىڭ جاڭا تالاپتارىنا سايكەس بيلىك تارماقتارىن تۇگەلدەي جاڭارتۋ باستالدى. «حالىقتىڭ دا كوپتەن كۇتكەنى وسى ەدى. كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەرگە سايكەس, پرەزيدەنت سايلاۋى, سەنات, ءماجىلىس جانە ءماسليحاتتار سايلاۋى ءوتتى. رەفەرەندۋمدى قوسقاندا, ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىتتىڭ ىشىندە وتە ماڭىزدى 5 ساياسي ناۋقان وتكىزىلدى. ونىڭ ءبارى اسا كۇردەلى كەزەڭگە تۇسپا-تۇس كەلدى. قانشالىقتى كۇردەلى بولسا دا, ءبىز ەلىمىز ءۇشىن وتە قاجەت جولدى قىسقا مەرزىم ىشىندە ءجۇرىپ وتتىك. قازاقستاننىڭ جاڭارىپ, جاڭعىرا باستاعانىنا جۇرتتىڭ كوزى جەتتى» دەپ مالىمدەدى ق-ج.توقاەۆ VIII سايلانعان پارلامەنتتىڭ ءبىرىنشى سەسسياسىنىڭ اشىلۋىندا سويلەگەن سوزىندە.
ۇلى وزگەرىستەر جىلى: ساياسي رەفورمالار جالعاسى
وتكەن جىل مەملەكەت باسشىسى ءۇشىن دە, قازاق حالقى ءۇشىن دە ۇلى وزگەرىستەردىڭ جىلى بولعانى راس. قاڭتار قاسىرەتىنەن باستاۋ العان جىل مەملەكەتتىلىگىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزگە قاۋىپ توندىرگەنىن دۇنيە ءجۇزى تۇگەل كوردى. الايدا قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بايىپتى, ساليقالى جانە پراگماتيكالىق ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعى مەن قاۋىپسىزدىگى ساقتالىپ قالدى. كوشباسشىلىق قابىلەتى ءوز الدىنا, پرەزيدەنت, ەڭ باستىسى, ءوزىنىڭ تۋعان ۇلتىن, ەلىن شەكسىز سۇيەتىنىن ىسىمەن دالەلدەپ بەردى. ەل باسىنا قاتەر تونگەن الماعايىپ كەزەڭدە ىشكى رەسۋرس پەن سىرتقى كۇشتەردى ءوزارا ۇيلەسىمدىلىكپەن بىرىكتىرىپ, جان-جاقتى ويلاستىرىلعان قادام جاساۋ اسا ماڭىزدى ەدى. مۇندايدا تۇلعالىق قابىلەتى تولىسقان, ديپلوماتتىق جانە مامىلەگەرلىك قاسيەتى بار باسشى عانا دۇرىس شەشىم قابىلدايتىنىن كوزىمىزبەن كوردىك. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى جاڭاشا ويلايتىن ساياساتكەر ەكەنىن, كەز كەلگەن ساياسي داعدارىستان شىعاتىن جولدى ءدال تابا بىلەتىن كريزيس-مەنەدجەر ەكەنىن كورسەتتى.
2022 جىلى باستالعان مەملەكەتتىك-ساياسي قايتا قۇرۋ جوسپارى بيىل ءماجىلىس جانە ءماسليحاتتار سايلاۋىمەن اياقتالدى. بۇل قادامدار ساياسي جۇيەدەگى ويىنداردىڭ جاڭا ەرەجەلەرمەن جۇرگىزىلەتىنىن مەڭزەدى. رەفورماتور پرەزيدەنت قازاقستاننىڭ جاڭا ساياسي مودەلىنىڭ اۆتورى جانە جۇزەگە اسىرۋشىسى رەتىندە تانىلدى. بيلىك پەن بۇقارانى جاقىنداستىرىپ, اراسىنا سەنىم مەن جاۋاپكەرشىلىك كوپىرىن ورناتقان ەل باسشىسى, البەتتە, حالىقتىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ وتىر. سوڭعى جىلدارداعى سايلاۋ ناۋقاندارىندا حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ قانا قويماي, ادىلەتتى جانە ماڭىزدى رەفورمالار جۇرگىزۋگە سەنىمىن العانىنىڭ ءوزى – زور جەتىستىك. بۇل باعىتتاعى ق-ج.توقاەۆتىڭ ۇستانىمى – تۇراقتىلىق پەن بايىپتىلىق.
شىندىعىن ايتار بولساق, ق-ج.توقاەۆ ءتيىمدى دە تابىستى ساياساتكەرگە اينالعان تۇلعا دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتا ادىلدىك پەن ۇستامدىلىق تىزگىنىن تەڭ ۇستايدى. ءبىر جاعىنان, ۇلتتىق مۇددەمىزدى قورعاۋدى, ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى ۇلىقتاۋدى ۇنەمى العا تارتادى, ەكىنشى جاعىنان, الپاۋىت كورشىلەرمەن عانا ەمەس, وزگە ەلدەرمەن دە دوستىق, ىنتىماقتاستىق قاتىناستاردى بارىنشا كەڭەيتۋگە ۇمتىلادى. زاماناۋي تەحنولوگيالاردى يگەرگەنى مەن بىرنەشە شەتەل ءتىلىن مەڭگەرگەنى – بۇل ىستەگى باستى جەتىستىگى. كانىگى ديپلوماتتىعى مەن ءبىلىم-بىلىگى پرەزيدەنتكە حالىقارالىق ساياساتتا ورنىقتى, ساليقالى ستراتەگيا, ءادىس-ايلا ۇستانۋعا كومەكتەسەدى. ءون بويىنداعى جاڭا زاماننىڭ, جاڭا بۋىننىڭ وكىلىنە ءتان قاسيەتتەرى ەلىمىز ءۇشىن تابىستى جولدى جاڭىلماي تاڭداۋعا, مىڭ قۇبىلاتىن ساياسي الەمدە كورشىلەرمەن دە, باسقالارمەن دە دۇرىس, وڭ قارىم-قاتىناس جاساۋعا, سول ارقىلى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ كوشىنە قوسىلۋعا مۇمكىندىك بەرەرى ءسوزسىز. لايىم سولاي بولعاي!
