مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ 1-قىركۇيەك كۇنى قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا «اۆتوجول قۇرىلىسىنا, سونىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى جولداردىڭ ساپاسىنا باسا ءمان بەرۋ كەرەك. بيۋدجەتتەن قىرۋار قارجى بولىنسە دە, بۇل ماسەلە ءالى شەشىمىن تاپپاي وتىر. مەن 2025 جىلعا دەيىن جەرگىلىكتى جولداردىڭ كەمىندە 95 پايىزىن جاقسارتۋ جونىندە تاپسىرما بەردىم. ۇكىمەت بۇل ماسەلەنى تىكەلەي باقىلاۋعا السىن. جول قۇرىلىسىنداعى زاڭسىزدىقتاردى انىقتاۋ قاجەت. بۇل جۇمىستان ناقتى ناتيجە شىعارۋ كەرەك» دەپ اتاپ كورسەتتى.
مەملەكەت باسشىسى بۇل ماسەلەنى ءبىرىنشى رەت قوزعاپ وتىرعان جوق. وتكەن جىلى ءساۋىر ايىندا دا وسى ماسەلەگە ارناۋلى توقتالىپ, «2019 جىلدان باستاپ ەلىمىز بويىنشا جول سالۋعا جىل سايىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 50 ميلليارد تەڭگە بولىنگەن. بىراق ناتيجە جوق. جوندەلگەن جولدىڭ كوبى ءبىر جىل وتپەي جارامسىز بولىپ قالادى. استانادا باس كوشەلەر جىل ارالاتىپ جوندەلسە, شەتتەگى جولدار شۇرق-تەسىك. مەردىگەرلەر وزدەرىنىڭ كەپىلدى مىندەتتەمەلەرىن قالاي ورىنداپ جاتىر؟ جول جاساۋ جۇمىسىنا ۇزاق جىلدار بويى تەك بەلگىلى ءبىر مەردىگەرلەر عانا قاتىساتىنى قالاي؟! بۇل سۇراققا ۇكىمەت جاۋاپ بەرۋى كەرەك» دەپ سالماقتى ماسەلەنى قوزعاعان بولاتىن. سونداي-اق جۇمىسى اش ىشەكتەي سوزىلىپ, نە بىتپەيتىن, نە توقتامايتىن جولدارعا قاتىستى قاتاڭ سىن ايتىپ, جاۋاپتى تۇلعالاردى جۇمىسىنان دا بوساتقان.
جول جۇمىسى جۇرمەي تۇر
جول – ەل ەكونوميكاسىنا قان جۇگىرتەتىن قانتامىر. ءوندىرىسىڭ وركەندەپ, شارۋاشىلىعىڭ شالقىپ, تۋريستىك ورىندارىڭ قانشا كەرەمەت بولسا دا, جولى ناشار, قاتىناسى قولايسىز بولسا, ءبارىنىڭ كۇنى قاراڭ. جەرىنىڭ ول شەتى مەن بۇل شەتىنە ۇشقان قۇستىڭ قاناتى, جۇگىرگەن اڭنىڭ اياعى تالاتىن قازاقستان ءۇشىن دە جول ماسەلەسى اسا وزەكتى. كەڭەس وداعى كەزىندە ءبىراز جولدار سالىنعانىمەن, قازاق جەرىندە جول جەتپەگەن وڭىرلەر جەتەرلىك ەدى. سالىنعان جولدار كوپ ۋاقىت كۇتىم كورمەگەندىكتەن, قازاقستان تاۋەلسىزدىككە دە قىرىق شوقپىت, قيقى-شويقى جولمەن جەتتى. سوندىقتان جول ماسەلەسى ەلىمىز ەكونوميكاسىن وركەندەتۋدەگى باستى تەتىك بولاتىن. سول سەبەپتى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن باسا نازار اۋدارعان ءبىر ماسەلە جول سالۋ, وڭىرلەردى اۆتوجولدارمەن, تەمىر جولدارمەن تۇتاستىرۋ بولدى. الايدا قازاقستاندا جىل سايىن جول سالىنعانىمەن, كوپ جولدىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. سەبەبى مەملەكەت قازىناسىنان ميلليونداپ, ميللياردتاپ بولىنگەن قارجىنىڭ دەنى ۇستاعاننىڭ ۋىسىندا, تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتەدى. «جول اكتيۆتەرىنىڭ ۇلتتىق ساپا ورتالىعى» باسشىلارىنىڭ مالىمەتىنشە, جىل سايىن رەسپۋبليكالىق قازىنادان, جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن جانە قارجى ينستيتۋتتارىنان بولىنەتىن قارجىنى قوسقاندا 700 ملرد تەڭگە وسى سالاعا جۇمسالادى ەكەن. الايدا وسىنشا قارجى جۇمسالعانىمەن, كوپ جولدىڭ كەمشىلىگى جەتەرلىك. دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ رەيتينگىندە 2014 جىلى قازاقستان جولدىڭ ساپاسى جاعىنان الەم بويىنشا 117- ورىندا بولسا, 2017 جىلى 115- ورىنعا, 2020 جىلى 93-ورىنعا جايعاستى. دەمەك, ءبىز «دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرەمىز» دەپ ماقسات ەتكەنىمىزبەن, جولىمىزدىڭ ساپاسى ەلدىڭ دامۋىنان 3 ەسە كەيىن قالعان. ماسەلەن, باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى جولداردىڭ 70 پايىزى ساپاسىز بولسا, باسقا وبلىستاردا دا اقاۋلى جولدار از ەمەس. ونىڭ ۇستىنە, جولىمىزدىڭ ساپاسىزدىعى ەكونوميكانىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولىپ قانا قويماي, جول اپاتىنىڭ كوپتىگىنە سەبەپ بولىپ وتىر. ەلىمىزدە جىل سايىن 10 مىڭنان استام ادام جول اپاتىنان باقيلىق بولادى ەكەن. وسىعان بايلانىستى پرەزيدەنت جول اپاتىنىڭ جيىلەۋىنە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ, جاۋاپتى ورىندارعا تاپسىرما دا بەرگەن.
وتكەن جىلداعى دەرەك بويىنشا ەلىمىزدە اۆتوجولداردىڭ جالپى ۇزىندىعى 96 مىڭ شاقىرىمدى قۇرايدى. ونىڭ ىشىندە 25 مىڭ شاقىرىمى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار بولسا, 71 مىڭ شاقىرىمى – جەرگىلىكتى جولدار. «2021-2025 جىلدار ارالىعىندا اۆتوجول سالاسىندا رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار 12 مىڭ شاقىرىم اۆتوجول سالىنىپ, رەكونسترۋكتسيالانادى» دەپ جوسپارلانعان. دەمەك, جولىمىز ۇزاردى, ەندى ساپاسىن كوتەرىپ, جول جاسايتىن ۋاقىتتى قىسقارتساق, بولعانى. الايدا جول سالۋعا كەسە كولدەنەڭ بولاتىن كەدەرگىلەر بۇل سالانىڭ جۇمىسىن ماندىتپاي تۇر.
جول نەگە ۋاعىندا بىتپەيدى؟
قازاقستانداعى جولعا قاتىستى ماسەلەنىڭ ءبىرى – جول سالۋ جۇمىسىنىڭ ۇزاققا سوزىلىپ, ۋاعىندا اياقتالمايتىندىعى. ماسەلەن, جۇرگىنشىسى ەڭ كوپ, ەلىمىزدەگى اسا ماڭىزدى جولداردىڭ ءبىرى «نۇر-سۇلتان – الماتى تاس جولىنىڭ» (قاراعاندى – بالقاش, بالقاش – الماتى) جانە شىعىس قازاقستان وبلىسىنا قاراستى «قالباتاۋ – مايقاپشاعاي», «تالدىقورعان – وسكەمەن» تاس جولىنىڭ سالىنىپ جاتقانىنا بىرنەشە جىل بولدى. ءارى-بەرى جۇرگەن جولاۋشىلار اق شاڭى اسپانعا شىققان جولمەن ءجۇرىپ زىقىسى شىقتى. جۇرتتىڭ جانايقايى مەملەكەت باسشىسىنىڭ قۇلاعىنا دا جەتسە كەرەك, «بۇل جول ەلوردامىزدى 8 ميلليوننان استام تۇرعىنى بار وڭتۇستىك وڭىرلەرمەن بايلانىستىرادى. جۇمىس قارقىنىن كۇشەيتىپ, وسى جولدى 2023 جىلى پايدالانۋعا بەرۋدى تاپسىرامىن. شىن مانىندە, جول سالۋ جانە ونى جوندەۋ جۇمىستارى ساپاسىز اتقارىلىپ جاتقانىن مويىنداعان ءجون» دەپ مەملەكەت باسشىسى «نۇر-سۇلتان – الماتى» اۆتوجولىن جوندەۋ جۇمىستارىن سىنعا العان بولاتىن. قازىر بۇل جول بولەگىندە جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر. بىراق ءبىز ويلاعانداي, قارقىندى ەمەس سەكىلدى. مىڭ شاقىرىمعا تاياۋ جولدىڭ ءبىراز بولەگىنىڭ جۇمىسى اقىرلاسقانىمەن, جۇمىسى جۇرمەي تۇرعان بولەكتەرى دە جوق ەمەس. جاقىندا وسى جولمەن ءوزىمىز دە ءجۇرىپ كوردىك, اق شاڭى شىققان اينالما جولدار ازايعانىمەن, جالعانباي جاتقان تۇستارى بارشىلىق. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ كوزىمىزگە جۇمىسشىلار مەن تەحنيكالار دا از كورىندى. ونىڭ ءوزىنىڭ جۇمىس ىستەگەنىنەن تۇرعانى كوپ (ارى وتكەندە دە, بەرى وتكەندە تەحنيكانىڭ كوبى قاڭتارىلىپ تۇردى). ال قازاۆتوجولدىڭ بەرگەن مالىمەتىنە سەنسەك, جول جاساۋ جۇمىسى قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر, جۇمىسشى دا, تەحنيكا دا كوبەيتىلگەن. شاعىل (ششەبەن) جەتىسپەۋ, بيتۋم تاپشىلىعى ماسەلەلەرى دە شەشىلگەن.
وتكەن جىلداعى دەرەك بويىنشا ەلىمىزدە اۆتوجولداردىڭ جالپى ۇزىندىعى 96 مىڭ شاقىرىمدى قۇرايدى. ونىڭ ىشىندە 25 مىڭ شاقىرىمى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار بولسا, 71 مىڭ شاقىرىمى – جەرگىلىكتى جولدار. «2021-2025 جىلدار ارالىعىندا اۆتوجول سالاسىندا رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار 12 مىڭ شاقىرىم اۆتوجول سالىنىپ, رەكونسترۋكتسيالانادى» دەپ جوسپارلانعان. دەمەك, جولىمىز ۇزاردى, ەندى ساپاسىن كوتەرىپ, جول جاسايتىن ۋاقىتتى قىسقارتساق, بولعانى. الايدا جول سالۋعا كەسە كولدەنەڭ بولاتىن كەدەرىگىلەر بۇل سالانىڭ جۇمىسىن ماندىتپاي تۇر
مۇناي كوپ, بيتۋم نەگە تاپشى؟
ارينە, بيتۋم تاپشىلىعى ءبىزدىڭ جول قۇرىلىسىنىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولىپ تۇرعانى راس. «قازاۆتوجول» ۇك» اق ءباسپاسوز قىزمەتى تاراتقان اقپاراتقا قاراعاندا, رەسپۋبليكالىق اۆتوجولدار جەلىسىن قايتا جاڭارتۋ جانە جوندەۋگە كەدەرگى كەلتىرەتىن بىرنەشە فاكتور بار. سونىڭ ءبىرى – بيتۋم تاپشىلىعى. بۇل ماسەلەگە پرەزيدەنت بيىلعى جولداۋىندا دا توقتالىپ, «بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن بيتۋم تاپشى. بۇل – ءىرى كولەمدە مۇناي وندىرەتىن ەل ءۇشىن, ءتىپتى ۇيات جاعداي» دەگەن ەدى.
قر ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بولات اقشولاقوۆتىڭ ايتۋىنشا ەلىمىزدە 3 وڭىردە بيتۋم ءوندىرىسى بار. «قازاقستان اۋماعى 3 ايماققا بولىنگەن. باتىس وڭىرلەر بويىنشا ءوندىرۋ جىلىنا 500 مىڭ توننا بولعان كەزدە, ەڭ تومەنگى قاجەتتىلىك – 191 مىڭ توننا دەڭگەيىندە. سولتۇستىك-شىعىس وڭىرلەردە 308 مىڭ توننا قاجەتتىلىك ءوزىنىڭ جىلىنا 300 مىڭ توننا ءوندىرۋى كولەمىمەن جابىلادى. وڭتۇستىك وڭىرلەر بويىنشا ءوندىرۋ جىلىنا 374 مىڭ توننا بولعان كەزدە, ەڭ جوعارى قاجەتتىلىك – 602 مىڭ توننا شاماسىندا. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بيتۋمعا دەگەن جالپى قاجەتتىلىگى 1,1 ملن توننانى قۇرايدى» دەدى بولات اقشولاقوۆ ۇكىمەت وتىرىسىندا. سونىمەن قاتار ول بيتۋم ءوندىرىسىن ۇلعايتۋ ماسەلەسىنە توقتالدى.
– جۇمىس ىستەپ تۇرعان زاۋىتتاردى قوسىمشا جۇكتەۋ ەسەبىنەن ەلدەگى بيتۋمنىڭ جيىنتىق ءوندىرىسىن جىلىنا 1,2 ملن تونناعا دەيىن ۇلعايتۋعا مۇمكىندىك بار. CaspiBitum قاراجانباس مۇنايىن وڭدەۋ ەسەبىنەن جىلىنا 500 مىڭ تونناعا دەيىن (+94 مىڭ توننا), ال Qazaq Bitum رەسەي گۋدرونىنىڭ يمپورتى ەسەبىنەن جىلىنا 374 مىڭ تونناعا دەيىن (+200 مىڭ) جەتكىزەدى, – دەدى ول. دەگەنمەن, ءمينيستردىڭ «بيتۋمنىڭ ءوندىرىس كولەمىن رەسەي شيكىزاتىنىڭ ەسەبىنەن ارتتىرامىز» دەگەن ويىن تۇسىنە المادىق. سەبەبى بيتۋمدى دا شەتەلدەن الساق, پرەزيدەنتتىڭ سوزىمەن ايتقاندا, «ءىرى كولەمدە مۇناي وندىرەتىن ەل ءۇشىن, ءتىپتى ۇيات جاعداي» ەمەس پە؟!
اقىلى جول – الەمدىك تاجىريبە
جول سالىنعاننان كەيىن ونى كۇتىمدەۋ دە – باستى تاقىرىپ. وسى تۇرعىدان العاندا, ەلىمىزدە اقىلى جولداردى كوبەيتۋدىڭ ءمانى زور. بۇل جونىندە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا پىكىر ءبىلدىرىپ, «اۆتوموبيل جولدارىنىڭ ساپاسى ەلدىڭ كولىك الەۋەتىن ارتتىرۋدا شەشۋشى ءرول اتقارادى. بۇل رەتتە, جولداردى جوندەۋ ساپاسى بۇرىنعىسىنشا ءادىل سىنعا ۇشىراپ جاتىر. بۇل اسىرەسە اقىلى جولدارعا قاتىستى وزەكتى ماسەلە. اقىلى جولداردى ەنگىزۋ – بۇل بۇكىلالەمدىك تاجىريبەگە سايكەس كەلەتىن دۇرىس شەشىم. مۇنداي ۇلكەن ەلدە تەك بيۋدجەت ەسەبىنەن عانا جول سالۋ مۇمكىن ەمەس. سونىمەن قاتار, قازاقستان ترانزيتتەن اقشا تابۋعا ءتيىس. بىراق بۇل ءۇشىن مۇنداي جولداردىڭ ساپاسى جوعارى بولۋى جانە جول بويىنداعى ءمىنسىز قىزمەتتى قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى» دەگەن بولاتىن.
ارينە, اقىلى جولدىڭ ارتىقشىلىعى كوپ. ونىڭ جولدى كۇتىمدەۋدەگى, جولاۋشىلارعا قىزمەت كورسەتۋدەگى, سونداي-اق اپاتتان قۇتقارىپ, اجالدان اراشالاۋ جاعىنداعى تيىمدىلىگى الدەقاشان دالەلدەنگەن. وسىعان بايلانىستى الەمدەگى كوپتەگەن مەملەكەتتەر اقىلى جولداردى كوبەيتۋ ۇستىندە. قازاقستان دا بۇل جاعىندا قاتاردان قالماي كەلەدى. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە 11 اقىلى جول بار. سونداي-اق 2023 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن 5 مىڭ شاقىرىم اۆتوجولدى اقىلى جولعا اينالدىرۋ جوسپارلانعان. دەمەك, قازاقستاندا اقىلى جولدار سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. ودان تۇسەتىن قارجى دا قوماقتى. يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە, 2020 جىلى 4 اقىلى جولدان 5,71 ميلليارد تەڭگە قارجى جينالعان. ارينە, ساپالى جول سالىپ, ودان اقى الۋ ارقىلى جولدى ۇستاپ تۇرۋ نەمەسە جاڭا جول سالۋعا قارجى جيناۋ – دۇرىس قادام. بۇل تەك قازاقستان عانا ەمەس, بۇكىل الەم قولدانىپ, يگىلىگىن كورىپ وتىرعان جوبا دەپ ايتۋعا بولادى. ماسەلەن, كورشى ەل قىتايداعى جولداردىڭ كوبىسى اقىلى. «قارىز الىپ جول جاساپ, اقى الىپ قارىز قايتارامىز» دەگەن ۇراندى اقى الۋ ورىندارىنىڭ ماڭدايشالىعىنا جازىپ قويعان قىتايدا ەڭ ارزان جولاقىسى ون يۋاننان (650 تەڭگە) باستالادى. جول ۇزارعان سايىن اقى دا ارتىپ وتىرادى. ۇرىمجىدەن 200 شاقىرىم جەردەگى شونجى اۋدانىنا دەيىن 60 يۋان, ياعني 3900 تەڭگە الادى. ال قازاقستاندا جولاقى وتە ارزان. جەڭىل كولىكتەرگە شاقىرىمىنا 1 تەڭگە, سالماعى 15 توننادان اساتىن جۇك كولىكتەرى ءار شاقىرىم ءۇشىن 25 تەڭگە تولەيدى. تاريف 2013 جىلى بەكىتىلدى, سودان بەرى جول باعاسى وزگەرگەن جوق. ماسەلەن, استانادان 200 شاقىرىم جەردەگى بۋرابايعا دەيىن نەبارى 300 تەڭگە اقى الىنادى. بۇل باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا سۋ تەگىن ارزان.
قىسقاسى, جولى جاقسى ەلدىڭ بولاشاعى دا جارقىن. جول ساپاسى جاقسارماي, ەل ەكونوميكاسى دا وركەندەمەيدى. ويلى-شۇڭقىر جول – ۋاقىتتىڭ جاۋى, ال ۋاقىت – التىن.
ەرلان كاناليموۆ, نۇر-سۇلتان قالاسى ءماسليحاتىنىڭ حاتشىسى:
تۇرعىن الاپتارداعى 30 كوشەنىڭ قۇرىلىسى اياقتالۋ ۇستىندە, 20 كوشەنىڭ جۇمىسى ءالى باستالعان جوق. كەيبىر كوشەلەر ءالى دە اسفالتتالماعان. اۋدان اكىمدىكتەرىنە ەلوردا ماڭىنداعى جولداردىڭ قۇرىلىسى مەن جوندەۋ جۇمىستارىنا تالداۋ جاساۋدى تاپسىردىم. جول-كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان جيىندا جاڭا جولدارعا بەلگىلەردى ۋاقىتىلى ورناتۋعا, الداعى ماۋسىمدارعا اسفالت پەن بيتۋم ساتىپ الۋ جانە ساقتاۋ ماسەلەلەرىن قاراستىرۋعا باسا نازار اۋدارۋ قاجەت.
ءبىز تاعى دا الەۋمەتتىك نىساندارعا – مەكتەپتەرگە, بالاباقشالارعا, مەديتسينالىق مەكەمەلەرگە اپاراتىن جولداردى سالۋ جانە رەتكە كەلتىرۋ ماسەلەسىنە قايتا ورالدىق. بۇل, اسىرەسە, №1 جانە 2 بالالار اۋرۋحاناسىنا قاتىستى, جەدەل جاردەم كولىكتەرى شۇڭقىرلاردى اينالىپ ءوتىپ, مەديتسينالىق كومەككە مۇقتاج جانداردى اكەلۋ ءۇشىن كەپتەلىستە تۇرۋعا ءماجبۇر. اكىمشىلىك پوليتسيا باسقارماسىنا شامادان تىس جۇك تيەپ, اسفالت توسەنىشتەرىن جارامسىز ەتەتىن اۋىر كولىكتەرگە, بەتون ارالاستىرعىشتارعا قاتىستى جاعدايعا باسا نازار اۋدارۋدى تاپسىردىم. ەلوردادا سالىنىپ جاتقان جولداردىڭ ساپاسىنا قالالىق ءماسليحاتتىڭ جەكە وتىرىسىن ارنايمىز
