ءبىر حاتتىڭ سىرى

كلاسسيك جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 50-جىلدارى قازاق ادەبيەتى تاريحىن زەرتتەۋگە كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن كورنەكتى ادەبيەتشى عالىم ىسقاق تاكىمۇلى دۇيسەنباەۆقا جازعان حاتىندا شورتانباي اقىننىڭ مۇراسىنا قاتىستى پىكىرلەرىن ايتقان ەكەن. وسى كۇنگە دەيىن عىلىمي اينالىمعا ەنبەگەن م.اۋەزوۆتىڭ ەپيستوليارلىق مۇرالارىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا, ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە, ادەبي سىني كوزقاراستارىنا قاتىستى قۇندى وي-پىكىرلەردىڭ ورىن العانى, ولاردىڭ بۇگىن دە ماڭىزدى ەكەندىگىن وسى حاتتاردى وقىعان سايىن تەرەڭ تۇسىنە تۇسەسىز. م.اۋەزوۆتىڭ ى.دۇيسەنباەۆقا جولداعان كەلەسى حاتى دا ءبىزدىڭ ويىمىزدى تولىقتىرا تۇسەدى. ايتا كەتەتىنى, بۇل ماڭىزدى ەسكەرتپەلەر ءالى دە ءحىح عاسىرداعى ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ مۇراسىن زەرتتەۋدە جانە شورتانبايتانۋدىڭ باستى باعدارى بولىپ قالا بەرمەك.

ادەبيەتشى عالىم ىسقاق تاكىمۇلىنىڭ ەڭبەگى تۋرالى ايتار بولساق, 1960 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ادەبيە­تى تاريحىنىڭ» 3 تومنان تۇراتىن التى كىتابى بولسا, سونىڭ 3, 4 كىتاپتارى ىسقاق تاكىمۇلىنىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن دايىندالعان ەكەن. وندا قازاق ادەبيەتىنىڭ ءحVىىى عاسىردان باستاپ حح عاسىردىڭ باس كەزىنە دەيىنگى قيىن دا كۇردەلى داۋىرىنە عىلىمي تالداۋ جاساپ, ادەبيەتىمىزدىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ءوز كەزىنە لايىق باعا بەرگەنىن كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر مويىنداپ وتىر.

جولداس ىسقاق!

شورتانباي تۋرالى جازىلعان ءسوز ەكىنشى توم ءۇشىن وتە از بولادى. ونىڭ ءار شىعارماسىن تۇگەل تالداماساڭ دا, جەكە-جەكە اتاپ الىپ, ءاربىرىنىڭ تۇسىندا, بارلىق قۇنارسىز قالىپتارىن اشىپ وتىرۋ قاجەت. تەگىندە, گازەت ماقالاسىنىڭ كولەمىندەي جالپىلاپ, ءار جەردەن ءۇزىندى ويلار تەرىپ الىپ, كوكتەي تەكسەرۋ جەتكىلىكسىز. سوندىقتان, توپتاپ ايتقان دۇرىس, ويلارىڭىزعا دالەل دەرەكتەر بەرۋ ءۇشىن ءار شىعارمانى جاڭاعى ايتقانىمىزداي, جەكەشە ءبولۋىڭىز دۇرىس بولادى. قايتالاعان پىكىرلەرى اقىن شىعارمالارىندا كوپ بولسا, سولارىن, اسىرەسە, اشىپ بەرە وتىرۋ كەرەك. سولاي بولماسا, مىناۋ ماقالاداعى شولۋ, ورتا مەكتەپ كىتابىنان دا كەمشىن بولىپ قالادى.

ەكىنشى – شورتانبايدىڭ تەك-توركىنىن اشۋ كەرەك. بۇل ءجاي ءار زاماندا, ءار ەلدە بولعان ءدىنشىل پەسسيميزم, ميستيكا, اقىرزامان ءموتيۆى ارقاسىندا تۋعان. وسىنىڭ ورتا ازيا مەن جالپى روسسيا مۇسىلماندارى اراسىنداعى ءتۇبى-تەگى, قوجاحمەت ءياساۋيدىڭ «ديۋاني حيكمەتىنە» بارادى. قىرعىزدا مولدا-قىلىش شىعارمالارىندا «زار زامان», «تار زامان» «كەر زامان» دەگەن سياقتى سارىندار تۋعان. XVI عاسىردا ورتا ازيادا سوفى-اللايار سياقتى تالاي ميستيك, پەسسيميستەر شىققان. وسىنىڭ اياعى قازاقستاندا 1916 جىلعى البان-اسان شىعارمالارىنا دەيىن جەتىپ, ءوزىنىڭ اسەرىن تيگىزەدى. اباي سول سوفىلىق سارىنىنداعى يشاندارعا   قارسى, ءوزىنىڭ «عاقليات-تاسديقات» دەگەن «38-سوزىندە», اسا قاتتى سىن ايتادى. ولاردى «ءاحلىتاري-حات» دەپ ميستيكالىق جاعىنان شەنەيدى. ياساۋي شورتانبايلاردىڭ ءتۇپ سارىنى, كەيدە سول «تۇركى ءدۇنيا» نانىمىنا اۋىسادى. وسى جايلاردى كوپ تاراتپاسا دا, اشا سويلەۋ قاجەت. سوندا بۇل ماقالا, ورتا مەكتەپ كىتابىندا ايتىلماعان جاڭالىقتاردى قوسا تۇسكەن بولار ەدى.

ودان سوڭ, ءۇشىنشى – شورتانبايدىڭ ايتىس ولەڭدەرى تۋرالى (27-بەتتە) دۇرىس پىكىر ايتىلعان بولسا دا, اقىننىڭ ايتىسى دا, ۇگىت ولەڭدەرىنىڭ يدەياسىمەن بايلانىستى دەگەن ءونىمدى, عىلىمدىق پىكىردى مولىنان, كوپ مىسالمەن دالەلدەپ بەرۋ اسا قاجەت. سوندا شورتانباي, جانرلار ايىرماسىنا دا قاراماي, ءوز مازمۇنىنا تاپتىق يدەياسىنا ءتۇردى دە, جانردى دا – بارشاسىن دا تۇگەل باعىندىرعان كەرتارتپالىعىمەن, اسىرەسە ايقىنداپ اشىلا تۇسەتىن بولادى.

وسى جايدى تۇگەل تەكسەرىپ, شورتانباي تۋراسىنداعى ماقالانىڭ عىلىمدىق, مازمۇنى مەن ماڭىزىن, كولەمىن دە وسىرە ءتۇسۋدى تالاپ ەتەمىز.

سالەممەن مۇحتار.

21.ءVىى.1950 ج»

ادەبيەتشى ى.دۇيسەنباەۆتىڭ م.اۋەزوۆتىڭ حاتىنا وزەك بولعان تاراۋىنداعى بۇقار, دۋلات, اسىرەسە شورتانباي شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ, تانۋ مەن باعالاۋداعى ەڭبەكتەرى دە ەرەسەن ەكەندىگى بەلگىلى. وسى ورايدا ونىڭ «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» 3-4 كىتاپتارى نەگىزىندە جازىلىپ, 1979 جىلى ورىس تىلىندە جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» 2 تومىنىڭ دا نەگىزگى جۇمىستارى ى.دۇيسەنباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ورىندالعانى دا ءمالىم. ويتكەنى ى.دۇيسەنباەۆ ەكى تىلدە ەركىن جازاتىن سول كەزەڭدەگى بىردەن-ءبىر كاسىبي مامان بولاتىن. وزگە دە عىلىمي مۇرالارى «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» (1959), «سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ» (1967), «عاسىرلار سىرى» (1970), «قازاقتىڭ ليرو-ەپوسى» (1973), ­«مۇحتار ­اۋەزوۆ» (1974), «مۋحتار ­اۋەزوۆ» (1957 جىلى ە.ۆ.ليزۋنوۆامەن بىرگە), «ەپوس جانە اقىندار مۇراسى» (1987) اتتى كولەمدى مونوگرافيالارى بۇگىندە قولدانىستا.

وسى حات تۋرالى اۆتوردىڭ ءوزى «ادام دەگەنىڭىز وسىنداي-اق بولار» دەگەن ەستەلىگىندە مىناداي عىلىمي تۇسىنىكتەمە بەرەدى: «…كورىپ وتىرسىزدار: وسى ءبىر شاعىن حاتىندا مۇحتار شورتانباي جونىندە قالاي جازۋدىڭ جوسپارىن جاساپ, نەگىزگى قوزعالاتىن ماسەلەلەردىڭ باسىن اشىپ بەرىپ وتىرعان جوق پا؟ راسىندا, مۇحاڭ جالپىلاما اقىل ايتۋدان گورى ءسوز بولعان تاقىرىپتى جان-جاقتى قامتىپ, دالمە-ءدال ۇسىنىستار, ءونىمدى ويلار ايتقاندى ۇناتاتىن. 1950 جىلدىڭ وزىندە شورتانباي تۆورچەستۆوسىنا بەرگەن مۇحاڭنىڭ ءادىل باعاسى تاڭعالدىرادى, ويتكەنى كەيىنىرەك تالاي ادەبيەتشىلەر وسى ماسەلەدە ءبىر سۇرىنبەي قالعان ەمەس.

ماعان مۇحاڭ ارقاشان كۇرەسكە ءازىر سولدات ءتارىزدى كورىنەدى, بىراق ول كىسىنىڭ قارۋى ءتىپتى وزگەشە ەدى: حالقىنا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك, زور تالانت, ەنتسيكلوپەديالىق تەرەڭ ءبىلىم. سول سەبەپتى دە قارسى ادامدارى سىرتتاي قان- شا كىجىنگەندەرىمەن, مۇحاڭا بەتپە-بەت كەلگەندە تايقاقسىپ شىعا بەرەتىن.»

مۇحتار اۋەزوۆپەن بۇكىل سانالى عۇمىرىندا بىرگە ەڭبەك ەتىپ, كوپ جاعدايدا قولعابىس جاساپ جۇرگەن ىسقاق دۇيسەنباەۆ 1940 جىلدىڭ جازىندا اباي ولەڭدەرىن ورىسشاعا اۋدارىپ, شىعارۋ ماسەلەسىمەن بىرنەشە ايلار بويى ماسكەۋ قالاسىندا شىعارماشىلىق ءىس ساپاردا بولادى. سول كەزدەرى 10 كۇندەي ءبىر پاتەردە, ءبىر بولمەدە بولىپ سىرلاسىپ, جاقىن دوستاسقاندا كوز جەتكىزگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ادەبيەت ماسەلەسىندە تەك ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتەتىن قاسيەتى جونىندەگى: «…مۇحاڭنىڭ ۇلكەن قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى: شىعارما ماسەلەسىنە كەلگەندە وتە ءادىل, وتە تازا بولاتىن, كەرەك دەسەڭىز, ءوزى جاراتپايتىن ادامنىڭ بويىنان دارىندىلىق ۇشقىنىن كورە قالسا, مويىنداۋمەن بىرگە, ونىسىن جاسىرمايتىن ەدى. كەيىن دە وسى مىنەزىنەن تانعانىن كورگەنىم جوق. راس, اشۋ ۇستىندە ءبىر ساتكە سەزىم بيلەپ كەتىپ, كوز جۇمعانداي بولسا, بىراق, ءبىرىنشى ساباسىنا تۇسكەننەن كەيىن اقىلدىڭ تورەلىگىنە باعىناتىن..» دەگەن سوزدەرى ءبىزدىڭ ويلارىمىزدى ناقتىلاپ, تياناقتاي تۇسەدى.

بۇل ادەبي دەرەك ەكى عالىمنىڭ عىلىمي جۇمىستارىنىڭ ۇنەمى ۇزەڭگىلەسىپ, ۇندەسىپ ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىراتىنىن كورسەتەدى: «…عىلىمي جۇمىسپەن مۇحاڭدى تاعى ءبىر رەت ابايدىڭ ەكى تومدىعىن باسپاعا دايىنداۋ ۇستىندە كەزدەستىردىك. بۇل جولى بىرنەشە ادام بولىپ, ەكى-ءۇش اي بويى ۇلى اقىننىڭ بارلىق نەگىزگى باسىلىمدارى مەن مۇرسەيىتتىڭ ءۇش بىردەي قولجازباسىن (1905 ج., 1907ج., 1910ج.) قاتارىنا جايىپ قويىپ سالىستىرۋمەن بولدىق. مۇحاڭ اباي تەكستەرىمەن سونشالىق جەتە تانىس بولا تۇرسا دا, ۇلى اقىن قولدانعان سوزدەردىڭ ءدال ماعىناسىن بۇلجىتپاي ايىرا بىلسە دە, ءبىزدى تەكستولوگيا جۇمىسىنا باۋلىپ ۇيرەتكەندەي ارقايسىمىزدىڭ پىكىرىمىزدى زور ىقىلاسپەن تىڭدايتىن دا, ەگەر توپشىلاۋىمىز قونىمدى, دالەلىمىز داۋسىز بولعان كەزدە, ەسكىدەن قالىپتاسىپ قالعان تۇسىنىكتى تايىنباي بۇزۋعا دەيىن باراتىن ەدى. ءبىر عانا مىسال كەلتىردىك. نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز, كوپ جىلدار بويىنا (كەرەك دەسەڭىز, مۇنى قازىر دە قوستاۋشىلار تابىلادى) ابايدىڭ مىنا ءبىر بەلگىلى شۋماعىنىڭ الدىڭعى ەكى جولى ۇنەمى تەرىس وقىلىپ كەلدى:

شورتانباي, دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋ,

ولەڭى ءبىرى – جاماۋ, ءبىرى –قۇراۋ.

سىرت قاراعاندا ءارى قونىمدى, ءارى دۇرىس سەكىلدى كورىنەدى, بىراق ابايدىڭ 1909-1922 جىلدارداعى باسىلىمدارىندا دا, سونداي-اق مۇرسەيىتتىڭ 1907-1910 جىلدارداعى قولجازبالارىندا دا باسقاشا:

شورتانباي, دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋ,

ولەڭى ءبىرى – جاماۋ, ءبىرى  – قۇراۋ دەلىنگەن. بارلىق دەرەك كوزدەردى كورسەتكەن كەزدە ­مۇحاڭ ءبىز ۇسىنعان رەداكتسيا­نى قابىلداۋعا ريزالىعىن ءبىلدىردى» دەپ ەسكە الادى.

مىنە, وسى ۇزىندىدە ادەبيەت الەمىندەگى ادىلدىك ماسەلەسى سالتانات قۇرعان. ءوزى قازاق ادەبيەتىندەگى بىردەن-ءبىر اكادەميك عالىم, بىردەن-ءبىر ابايتانۋشى, ونىڭ نەگىزىن قالاۋشى بولا تۇرا جاستاردىڭ ۇسىنىسىن, دالەلدى دەرەكتەرىن ورىندى باعالاپ, قولداۋ كورسەتۋى شىن مانىندەگى شاكىرتىن سىيلاعان تۇلعانىڭ تاربيەلىك ءمانى بار تانىمىن تانىتادى. ­ى.دۇيسەنباەۆتىڭ ەستەلىگىندەگى ۇلى ۇستاز ۇلاعاتى, كىمگە دە ءادىل باعاسىن بەرىپ, كاسىبي بىلگىرلىكتى تالاپ ەتەتىن قاسيەتى اڭعارىلادى.

ءوزى وزگە ەلدە جۇرسە دە تابيعاتى مەن تاعدىرىنا اينالعان ادەبيەت الەمىنەن استە الىستامايتىن اۋەزوۆتىڭ ءاربىر حاتىنداعى اڭگىمە دە – وسى ءسوز ونەرى.

م.اۋەزوۆتىڭ ەلۋ تومدىق اكادەميالىق شىعارمالارى جيناعىنىڭ 50-ءشى تومىندا جاريالانعان «№106» دەپ بەلگىلەنىپ, 9-قىركۇيەكتە (9.ءىح.) جازىلعان, جىلى كورسەتىلمەگەن (باياندالىپ وتىرعان وقيعاعا قاراعاندا 1960 جىل بولۋى مۇمكىن گ.پ) حاتىندا ى.دۇيسەنباەۆتى شولپان-­اتاعا شاقىرادى. ءوزى «وسكەن وركەن» رومانىن ءتامامداۋ­عا تىرىسىپ تاباندى ەڭبەك ەتىپ جاتسا دا, عىلىمي ورتادا ءجۇرىپ جاتقان كۇردەلى دە ىرگەلى ادەبيەت تاريحى نىڭ جازىلۋ ماسەلەلەرى جارعاق قۇلاعىن جاستىققا تيگىزبەي مازاسىن الىپ جاتقانىن بايقايسىز.الاڭسىز شىعارماشىلىق شابىتىنا شاكىرتىنىڭ كەدەرگى كەلتىرمەيتىنىن ايتىپ, كەلۋىن ءوتىنىش ەتەدى. «…مەن قازىر جاڭا روماننىڭ قىزىعىنا, قىزىقتى ەڭبەگىنە مولىنان كىرگەندەيمىن. ازىرگە ەرتە-كەشتى وي سول دۇنيەدە. سەن كەلسەڭ دە, جۇمىسىم توقتامايدى. كۇنىنە 2-3 ساعات ديكتوۆات ەتەم, وعان سەنىڭ بوگەتىڭ قانشا. ال ءوزىڭدى جوقتاپ, قاشان ىسقاق كەلەت دەپ ءبىر قوزى كۇندە تەرەزە تۇبىنەن ماڭىراپ وتەدى…» دەگەن سويلەمدەردەگى ۇستاز بەن شاكىرتى اراسىنداعى ادال دوستىق, ساعىنىش, سىيلاستىق, سۇيىسپەنشىلىك سىر بەرەدى. بۇل بۇگىنگى عالىمدارعا عيبراتتى ءتالىم, ۇزەڭگىلەستەردىڭ ۇزدىك دوستىعىنىڭ ۇلگىسىندەي اسەر ەتەدى.

گۇلزيا ءپىرالى, فيلولوگيا

عىلىمدارىنىڭ دوكتورى