زۇلمات زامان قاسىرەتى

قولدان جاسالعان قاسىرەتتىڭ قۇرباندارىن ەسكە الۋ – بۇگىنگى ۇرپاققا – پارىز, كەلەر ۇرپاققا – تاعىلىم.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993 جىلعى 14 ساۋىردە «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ قابىلدانۋى حالقىمىزعا ۇلكەن سەرپىلىس اكەلدى. قايتا-قايتا تاريحقا ءۇڭىلىپ, قۇجاتتاردى پاراقتاپ, زەردەلەۋ, ىزدەستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى, تىلسىم قۇجاتتارعا ءتىل ءبىتىپ, كوپتەگەن كىتاپتار شىعارىلىپ, ماقالالار جازىلدى, عىلىمي تالداۋلار جاسالدى, جازىقسىز جازالانعاندار اقتالدى. تاريحىمىزداعى «اقتاڭداق» بەتتەر ەل ەسىندە ماڭگى ساقتالۋى ءۇشىن 1997 جىلى قازاقستان ­رەس­پۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ بەكىتىلدى.

ال 2020 جىلى 24 قاراشادا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-­جومارت توقاەۆتىڭ جارلىعىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى, جەر-جەردە وڭىرلىك كوميسسيالار جۇمىس جاساۋدا.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ­مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ارحيۆ ىستەرى جانە قۇجاتتامانى باسقارۋ كوميتەتىنىڭ قولجازبالار جانە سيرەك كىتاپتار ۇلتتىق ورتالىعى مەن استانا قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءارحيۆى بىرلەسىپ  ازىرلەگەن «زۇلمات زامان قاسىرەتى» اتتى ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ كورمەسى ءبىر مينۋتتىق ۇنسىزدىك جاريالاۋمەن باستالدى.

كورمەگە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى استانا قالاسى بويىنشا وڭىرلىك كوميسسيا مۇشەلەرى, ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ پروفەسسور-عالىمدارى, «الجير» مەموريالدى-مۇراجاي كەشەنى قىزمەتكەرلەرى, استانا قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆ قىزمەتكەرلەرى, قولجازبالار جانە سيرەك كىتاپتار ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى, دوكتورانتتار مەن ماگيسترانتتار, ستۋدەنتتەر, مەكتەپ وقۋشىلارى قاتىستى.

كىرىسپە ءسوز سويلەگەن قولجازبالار جانە سيرەك كىتاپتار ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى, Phd دوكتور – جاندوس بەكدىلداۇلى بولدىقوۆ پەن استانا قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ ديرەكتورى, Phd دوكتور – بەرىك جولمۇحانۇلى تورەبەكوۆ كورمەنىڭ ماڭىزى مەن مازمۇنىنا توقتالدى. ب.تورەبەكوۆ وڭىرلىك كوميسسيا مەن استانالىق ارحيۆ بىرلەسىپ شىعارعان قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعىن, «ارحيۆ حابارشىسى» عىلىمي-كوپشىلىك, ادىستەمەلىك-اقپاراتتىق جۋرنالىنىڭ 2023 جىلعى № 1 (7) سانىن سىيعا بەردى.

جينالعان قاۋىم وتكەن عاسىر­دىڭ 20-40-جىلدارىنداعى ەستەن شىقپايتىن, ۇمىتىلمايتىن تاريحىمىزدىڭ اۋىر دا, قاسىرەتتى كەزەڭىنەن سىر شەرتەتىن دەرەكتى فيلمگە نازار اۋداردى.

ۇلت تاريحىنداعى اۋىر تراگەديا­مەن سيپاتتالاتىن بۇل قارالى ­دا­ ­قايعىلى وقيعالار ءار قازاق وتباسىن شارپىدى, سانا مەن جۇرەكتە ­تەرەڭ قاتپارلى ءىز قالدىردى. ادامدى ­ادام ­قاسقىرداي تالاعان كەزەڭ. بىرەۋدىڭ بىرەۋدى اياماۋى, ءبىرىن-ءبىرى قۇزعا قۇلاتۋى جىرت­قىش اڭنان دا بەتەر ەدى. جاپپاي ­رەپرەسسياعا ۇلاسقان «قىزىل قىرعىننىڭ», «ۇلكەن قىرعىننىڭ» ديىرمەنىنەن ­جۇز­ مىڭداعان قازاقستاندىق­تار وتكەن, ونىڭ جيىر­ما مىڭى سوت­پەن دە, ­سوتسىز دا «ۇشتىكتىڭ», «بەس­تىكتىڭ» قاۋلى­لارىمەن ­ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ, اتىلىپ كەتكەن

ودان كەيىن ءسوز كەزەگىن العان     ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ عالىم-پروفەسسورى قۇرمانعالي عازيزۇلى داركەنوۆ: «قۋعىن-سۇرگىن بولشەۆيكتەر بيلىك باسىنا كەلگەن جىلداردان باستالدى. الاش زيالىلارىن قاۋىپتى, سەنىمسىز ەلەمەنت رەتىندە بيلىكتەن ىعىستىرۋ, شەتتەتۋ, كەيىن ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن قىلمىستىق ىستەر اشىلدى.

ال اشارشىلىق ماسەلەسىنە توقتالساق, كەڭەس وداعى ەل ىشىندەگى ازىق-تۇلىك داعدارىسىن شەشۋ جانە شەتەلدەن وندىرىسكە قاجەتتى تەحنولوگيا الۋ ءۇشىن ەت دايىنداۋ جوسپارىن 20-جىلداردىڭ سوڭى مەن 30-جىلداردىڭ باسىندا كۇرت ءوسىردى. قازاقستاندى ەت دايىنداۋ بازاسى رەتىندە قاراستىرعان ورتالىق شەكتەن تىس, وتە كوپ ەت دايىنداۋ جوسپارىن بەكىتتى.

1930-1931 جىلدارى قازاقستانعا 493 500 توننا ەت وتكىزۋ جوسپارىن بەردى. بىزدە سۇمدىق اشارشىلىق بولدى دەپ ەۋروپارلامەنتتە, اقش كونگرەسىندە كوتەرگەن, ەكىنشى ورىنداعى ۋكراينا 434 800 توننا ەت وتكىزۋگە ءتيىستى بولادى. مىنە, وسىلاي قازاق جەرىندە مال سويۋ پۋنكتتەرى اشىلىپ, مال سويىلىپ جونەلتىلە باستادى. نەگە بىزدە الاپات اشارشىلىق بولدى, ال كورشىلەس ەلدەردە مۇنداي جاعداي بولمادى دەگەن سۇراق ءجيى قويىلادى. سەبەبى اشارشىلىق قاقپانىنا تۇسپەگەن قازىرگى ورتالىق ازيانىڭ ءۇش مەملەكەتى – وزبەكستان, تۇرىكمەنستان جانە تاجىكستان نەبارى 66200 توننا وتكىزۋى كەرەك بولادى. قىرعىزستانعا بەكىتىلگەن ەت دايىنداۋ جوسپارى تىپتەن از بولاتىن.

ارحيۆ قۇجاتتارىنا سۇيەنسەك, ماسكەۋ قالاسى مەن ماسكەۋ وبلىسىنا 1931 جىلدىڭ اقپان-ناۋ­رىز ايلارىندا جەتكىزىلگەن ەتتىڭ 53,9 پايىزى, لەنينگراد قالاسى مەن لەنينگراد وبلىسىنا جەتكىزىلگەن ەتتىڭ 43,3 پايىزى قازاقستاننان جىبەرىلدى.

ال رسفسر-ءدىڭ ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان باسقا ايماقتارىنا جەتكىزىلگەن ەتتىڭ 57,5 پايىزى قازاقستاننان جەتكىزىلدى.

ال وسى ۋاقىتتا قازاق جەرىندە اشارشىلىق دەندەپ, حالىق اشتان قىرىلدى. قايتسەك امان قالامىز دەپ كوتەرىلە كوشتى. باسقا وبلىستار جەرىنە, رەسەي تەرريتورياسىنا سىپىرىلا قوزعالدى. قىتاي استى. قازىرگى ­وزبەكستان, قىرعىزستان, تۇرىكمەنستان, تاجىكستان جەرىنە كەتتى. ت.رىسقۇلوۆ ستالينگە جازعان حاتىندا 6-8 جاسقا دەيىنگى بالالاردىڭ كوپشىلىگى قىرىلىپ قالدى دەپ جازدى. جاقىندا فەيسبۋكتە ە.تولەۋتاي قارقارالىدا اشارشىلىققا دەيىن 50 مىڭ ادام بولسا, اشارشىلىقتان سوڭ 15 مىڭ, جاڭارقادا 25 مىڭ ادامنان 5 مىڭ, ال شەت اۋدانىندا 26 مىڭ ادامنان نەبارى 5 مىڭ ادام قالدى دەپ جازدى. ەگەر وسى دەرەككە قاراپ وتىرسا, قازاق اۋداندارىندا حالىقتىڭ 70-80 پروتسەنتى اشتىقتان قىرىلدى نەمەسە جان ساقتاۋ ءۇشىن بوسىپ كەتتى.

ال قۋعىن-سۇرگىنگە كەلسەك, ول ارينە, از ايتىلعان جوق. قازاقتىڭ الاش جاعىندا بولعاندارى عانا ەمەس, وسى كەڭەس وكىمەتىن قولداعاندار, ونى ورناتۋعا بەلسەنە قاتىسقاندارى دا قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇستى. ءاليحان, احمەت, مىرجاقىپ ت.ب. عانا ەمەس, ساكەن, يلياس, بەيىمبەت ت.ب. ولاردىڭ وزدەرى عانا ەمەس, وتباسى دا قورلىق, زورلىق كوردى. بەيىمبەتتىڭ ايەلى كۇنجاميلا التى بالاسىنان ايرىلىپ, الجيرگە ايدالىپ, قارا جۇمىسقا سالىندى. كەيىن لاگەردەن بوساپ شىعىپ بالالارىن ىزدەپ بارعاندا, رەسەيدەگى بالالار ۇيىندە جۇرگەن بالالارى انالارىن تانىمادى. ساكەننىڭ جارى گۇلباحرام دا وسى كۇيدى باسىنان وتكىزدى. ساكەننىڭ جالعىز ۇلى, ارتىنداعى تۇياعى ايان وسى قىستىڭ سۋىعىندا الجيرگە اناسىمەن ايدالىپ كەلە جاتقاندا جولدا ءولدى. جۇسىپبەكتىڭ بالالارى دا بالالار ۇيىنە جىبەرىلىپ, جاناعى – جەنيا, ەۆگەني, بەكتۇرى –ۆيكتور بولىپ, ورىس ەسىمىن الىپ كەتتى.

بۇل – ءبىزدىڭ قاسىرەتتى تاريحىمىز. ەندەشە بۇل كەزەڭدەگى زۇلماتتى ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ اياقتادى.

«قازاقستان تاريحىنىڭ وتكەن كەزەڭدەرىنە تەرەڭ ءمان بەرە, زەر سالا قارايتىن بولساق, تاعدىردىڭ تالاي قىستالاڭ شاقتارىندا تاپقانىنان جوعالتقانى كوپ حالقىمىزدىڭ سان قيلى قيىندىقتاردى باستان وتكەرگەنىن كورەمىز. سولاردىڭ ءبىرى, زۇلمات زامان قاسىرەتىندەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق كەزەڭى بولىپ تابىلادى.

حح عاسىردىڭ 20-50 جىلدارىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن زوبالاڭىنا بايلانىستى ارحيۆ دەرەكتەرىندە كورسەتىلگەندەي: «بكپ(ب) وك شەشىمى نەگىزىندە (1937 جىلعى 17 قاراشاداعى) قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان كەڭەس­كە قارسى ەلەمەنتتەردىڭ قوسىمشا سانىن ۇلعايتۋ» جونىندەگى شەشىمگە سايكەس, ءبىرىنشى سانات بويىنشا (اتۋ) 1650 ادام, ونىڭ ىشىندە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارى بويىنشا 200 ادامنان (اقمولا, قوستاناي, پەتروپاۆلوۆسك ت.ب.), ەكىنشى سانات بويىنشا (ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرلەرىندە 10 جىل) – 2600 ادام, ونىڭ ىشىندە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى (اقمولا, قوستاناي, پەتروپاۆلوۆسك ت.ب.) بويىنشا – 550 ادام. قۇجاتتا «رەزەرۆ» دەگەن باعان بولدى, ونداعى ءبىرىنشى سانات بويىنشا – 350 ادام, ەكىنشى سانات بويىنشا 400 ادام بەكىتىلدى, دەمەك, توتاليتارلىق جۇيە جاعدايىندا ساياسي نەگىزدە قۋعىن-سۇرگىن, رەپرەسسياعا جول بەرىلگەندىگى ءسوزسىز ەدى. كەڭەس زامانىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتارعا «ۇلكەن تەرروردىڭ» وراسان زور قاسىرەت اكەلگەنى ەسىمىزدە. زۇلمات جىلداردا قازاقستانعا كسرو-نىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن بەس ميلليوننان استام ادام جەر اۋدارىلدى. 100 مىڭعا جۋىق ازاماتىمىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ, سونىڭ 20 مىڭنان استامى اتىلدى. جازىقسىز جازالانعانداردىڭ قاتارىندا ءا.بوكەيحان, ا.بايتۇرسىنۇلى, م.تىنىشباەۆ, ­م.دۋلاتۇلى, ت.رىسقۇلوۆ, ­م.جۇماباەۆ, ­س.سەيفۋللين, ءى.جانسۇگىروۆ, ­ب.مايلين, ­س.اسفەندياروۆ سياق­تى كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى, باسقا دا ۇلت زيالىلارى بار. بۇل قۇربانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن ۇلت قايماقتارى بولاتىن.

ۇلت تاريحىنداعى اۋىر تراگەديامەن سيپاتتالاتىن بۇل قارالى دا قايعىلى وقيعالار ءار قازاق وتباسىن شارپىدى, سانا مەن جۇرەكتە تەرەڭ قاتپارلى ءىز قالدىردى. ادامدى ادام قاسقىرداي تالاعان كەزەڭ. بىرەۋدىڭ بىرەۋدى اياماۋى, ءبىرىن-ءبىرى قۇزعا قۇلاتۋى جىرتقىش اڭنان دا بەتەر ەدى. جاپپاي رەپرەسسياعا ۇلاسقان «قىزىل قىرعىننىڭ», «ۇلكەن قىرعىننىڭ» ديىرمەنىنەن ءجۇز مىڭداعان قازاقستاندىقتار وتكەن, ونىڭ جيىرما مىڭى سوتپەن دە, سوتسىز دا «ۇشتىكتىڭ», «بەستىكتىڭ» قاۋلىلارىمەن ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ, اتىلىپ كەتكەن.

توتاليتارلىق كەزەڭدە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان, تىلىمىزدەن, ءدىلىمىز بەن دىنىمىزدەن ايىرىلىپ قالا جازدادىق. ونىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا حالقىمىزعا قايتا ورالدى. بىراق, ۇلت پەن ەل رەتىندە ساقتالىپ قالۋ ءۇشىن بۇگىنگى جانە بولاشاق ۇرپاق جاڭا سىن-قاتەرلەرگە دايىن بولۋى كەرەك.

ۇلتتىڭ ءتول مادەنيەتى مەن ءتۇزۋ ءدىنى ساقتالعان جەردە زيالىلاردىڭ دۇرىس ءوسىپ جەتىلەتىندىگىن تاريح دالەلدەدى. سول كەزەڭدەگى قازاق قوعامىنداعى ءدىني ادامدار ەلدىڭ بىرلىگىمەن قاتار, ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى, قوعامنىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىن ساقتاپ وتىرۋدا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ناتيجەسىندە, بابالارىمىز شاماسى كەلگەنشە ۇلتتىق مۇددەگە قورعان بولىپ, ساقتاپ قالدى. سونىمەن قاتار, ۇلتتىڭ تاريحي ساناسىن, بىرەگەيلىكتى ساقتاۋدا ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى ءدىني ينستيتۋتتىڭ قىزمەتىن ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلعاندىعىن دا ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ياعني, قازاقتىڭ كەيبىر اۋقاتتى ادامدارى قازاق قوعامىنداعى ءدىن مەن ءدىني ادامداردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ ارقىلى, ەل مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن زيالىلاردىڭ جاڭا بۋىنىنىڭ قالىپتاسۋىنا قىزمەت ەتكەن.

تاريحىمىزدىڭ قاسىرەتتى بەتتەرى, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارى ارقاشان ءبىزدىڭ جادىمىزدا ساقتاۋ, ودان ساباق الۋ جانە ونى ۇمىتپاۋ – ءبىزدىڭ قاسيەتتى بورىشىمىز» دەدى ءوز كەزەگىندە ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى, تاريح فاكۋلتەتى, قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, وڭىرلىك قۋعىن-سۇرگىن كوميسسيا­سىنىڭ مۇشەسى زاداش دۇكەنباەۆا.

بيىل تۋعانىنا 125 جىل تولىپ وتىرعان ورتا ازيا مەن قازاقستانعا ورتاق تۇلعا, اسا كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى, ستاليندىك ديكتاتۋرا قۇربانى تەمىربەك قاراۇلى ­جۇرگەنوۆتىڭ ۇرپاعى, زەرتتەۋ­شى-عالىم باۋىرجان يمانعاليەۆ ت.جۇرگەنوۆتىڭ قازاقستان مەن ورتا ازيا رەس­پۋبليكالارىنداعى وقۋ-اعارتۋ, مادەنيەت پەن ادەبيەت سالاسىنىڭ وركەندەۋىنە قوسقان ولشەۋسىز ۇلەسى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردى, ءوزى قۇراستىرعان ت.جۇرگەنوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ جيناعىن قولجازبالار جانە سيرەك كىتاپتار ۇلتتىق ورتالىعىنا سىيعا بەردى.

استانا قالاسى مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ قورىنان اقمولا ءوڭىرىنىڭ 1920-1940 جىلدارداعى قوعامدىق-ساياسي ءومىرى مەن ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىنداعى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر, اسكەري-ساياسي جاعداي, اشارشىلىق, تاركىلەۋ, بوسقىنشىلىققا قاتىستى بۇيرىقتار, نۇسقاۋلىقتار, قاۋلى-قارارلار مەن شەشىمدەر, ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر, سونداي-اق تاقىرىپقا بايلانىستى قۇجاتتار جيناقتارى, عىلىمي, ادەبي شىعارمالار كورمەسى قويىلدى.

جينالعان قاۋىمدى قولجازبالار جانە سيرەك كىتاپتار ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ باسشىسى ج.ب.بولدىقوۆ جانە وسى ورتالىقتىڭ جەتەكشى ساراپشىسى, زەرتتەۋشى-عالىم گ.ا.بيسەنوۆا «ارحيۆ – 2025» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا تۇركيا, ءۇندىستان ەلدەرىنىڭ ارحيۆتەرىنەن اكەلىنگەن تىڭ دەرەكتەرمەن تانىستىردى.

كورمەگە تۇركياداعى قازاقتار اراسىنداعى بەلگىلى اقىن, جازۋشى زەينەل سۇرمەلى مونعوليا, قىتايداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى, وسپان باتىرعا ارنالعان ولەڭى, ەلگە ساعىنىش, باسقا دا ءارتۇرلى تاقىرىپتاعى ولەڭدەرىنىڭ قولجازبالارى قويىلدى.

ءۇندىستان ۇلتتىق ارحيۆ قورىنان جەتكىزىلگەن 3700 پاراق ارحيۆ قۇجاتتارىنان ۇندىستانعا كەلگەن قازاق كوشىنە قاتىستى شەشىمدەر, قازاق ميگرانتتارى تۋرالى دەرەكتەر – سوناۋ ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردىڭ دالەلى. كاشميرگە 1941 ج. شىڭجاڭ پروۆينتسياسىنان 3000 قىتايلىق قازاق, كوپشىلىگى اۋا رايىنا بەيىمدەلمەي, باسقا دا جاعدايلارعا بايلانىستى قايتىس بولعان. 1943 جىلى بحوپال شتاتىنا كەلگەن 500 قازاق بحوپال شتاتىنداعى بوسقىندار لاگەرىنە ورنالاستىرىلعان. ولار كاشميرگە 4000 جىلقى, 3000 تۇيە, 20000 قويمەن جەتتى دەگەن دەرەكتەر بار.

بۇكىل ادامزاتتىڭ مۇراسى بولىپ تابىلاتىن ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ كورمەسىنە جينالعان قاۋىم تىڭ دەرەكتەرمەن تانىسىپ, الماعايىپ زاماننىڭ قاسىرەتىن سەزىندى, جازىقسىز جازالى بولعانداردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتتى.

عازيزا يساحان,

استانا قالاسى ­مەملەكەتتىك ءارحيۆى ­عىلىمي-زەرتتەۋ جانە

اقپاراتتىق جۇمىس

قىزمەتىنىڭ باسشىسى