قازىر ەلىمىزدەگى بانك سالاسىندا قوردالانىپ قالعان ماسەلە از بولماي وتىر. ونى جاقىندا عانا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ حالىققا ارناعان «ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق باعدارى» اتتى جولداۋىندا اتاپ كورسەتتى. «كورپوراتيۆتى سالاعا بەرىلەتىن نەسيەنىڭ جەتكىلىكسىزدىك ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك. ەكونوميكاعا اقشا كەرەك. بىلتىر بانكتەردىڭ تازا پايداسى ءبىر جارىم تريلليون تەڭگەگە جۋىقتادى. ال وسى جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءبىر تريلليون تەڭگەدەن اسىپ كەتتى. بانكتەر ءتيىمدى جۇمىس ىستەگەننىڭ ارقاسىندا ەمەس, نەگىزىنەن, ۇلتتىق بانك ينفلياتسيامەن كۇرەسۋ ءۇشىن بازالىق مولشەرلەمەنى جوعارى دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرعاندىقتان, وسىنداي مول پايداعا كەنەلدى» دەگەن ەدى پرەزيدەنت جولداۋىندا.
پايىزى نەگە جوعارى؟
قازىر حالىقتىڭ كوبى كرەديتكە ءومىر سۇرۋدە. استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى مۇحيت سانباەۆ تا سولاردىڭ ءبىرى. موينىندا بىرنەشە نەسيەسى بار ول ءبىر قارىزىنان اۋپىرىمدەپ قۇتىلسا, ەكىنشىسىن الۋعا تۋرا كەلىپ, ازىرگە بانك الدىنداعى بەرەشەگىن اي سايىن وتەۋ ءۇشىن قاراجاتىن قاتاڭ تۇردە ەسەپتەپ وتىرادى.
– ءتورت بالام بار. سولاردى كيىندىرىپ, قاتارىنان قالدىرماي ءبىلىم بەرىپ, ەلوردادان پاتەر الۋ ءۇشىن ۇنەمى بانكتەن, كوتەرىڭكى پايىزىنا قاراماي, قارىز الىپ كەلدىم. زايىبىمىز ەكەۋمىز جۇمىس ىستەگەن سوڭ, ايتەۋىر اي سايىن بەرەشەگىمىزدى وسىرمەي وتەپ وتىرمىز. ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ قايتارىم پايىزى وتە جوعارى, – دەيدى قالا تۇرعىنى.
كەيىنگى جىلدارعا كوز جۇگىرتسەك, ەلىمىزدە حالىقتىڭ بانك قارىزىنا بەلشەسىنەن باتىپ بارا جاتقانىن كورەمىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق بانكىنىڭ مالىمەتى بويىنشا 2023 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىندا تۇتىنۋشىلىق قارىز كولەمى 8,2 تريلليون تەڭگەگە جەتكەن. ونىڭ جىل باسىنان بەرى 500 ميلليارد تەڭگەگە وسكەنى بايقالادى. ونىڭ ۇستىنە ادامدار قارىزىن وتەي الماي اۋرە-سارساڭعا تۇسۋدە. تەك 2023 جىلدىڭ 1 ناۋرىزى مەن 1 مامىرى ارالىعىندا ازاماتتاردىڭ ءۇش اي بويى وتەلمەگەن قارىزى 504 ميلليارد تەڭگەدەن 550 ميلليارد تەڭگەگە كوتەرىلدى. ال مۇنداي قارىزىن وتەي الماۋشىلار سانى كەيىنگى كەزدە 58 پايىزعا دەيىن ءوسىپ كەتكەن.
بانكتەر قارىز بەرۋدە سوڭعى ۋاقىتتا ازاماتتاردىڭ نە تابىسىنا, نە الەۋمەتتىك جاعدايىنا, دەنساۋلىعىنا قارامايتىنى بايقالادى. ەڭ باستىسى, جۇمىس ىستەيدى دەگەن انىقتاماسى بولسا بولدى. استانا قالاسىندا ءبىر بانك اي سايىن الاتىن 215 مىڭ تەڭگە ەڭبەكاقىسى بار ءبىر مەديتسينا قىزمەتكەرىنە 2021 جىلى كرەديت بەرگەن. ال ول جىلدىق مولشەرلەمەسىمەن قوسا ەسەپتەگەندە اي سايىن بانككە 360 مىڭ تەڭگە تولەۋى كەرەك بولعان. ەسەپتەپ قاراسا, العان نەسيەسىنىڭ ۇستەمەسى ەلۋ التى پايىزدان دا جوعارى ەكەنى بايقالادى. بۇل ەندى پايدا قۋشىلىق ەمەي نەمەنە؟! وسىنداي تويىمسىز بانكتەر ەلىمىزدە تۇتىنۋشىلاردى قاناپ وتىر دەسەك, ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
ال شاعىن كرەديتتىك ۇيىمداردىڭ ارانى ءتىپتى اشىلىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. ماسەلەن, «ۆزايمى» دەگەن ميكروكرەديتتىك ۇيىم (مكۇ) 2022 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ۆ.ماشاني دەگەن ازاماتقا 12 كۇنگە 120 مىڭ تەڭگە قارىز بەرگەن. ال ونىڭ ءتيىمدى جىلدىق سىياقى مولشەرلەمەسى 292165,11 تەڭگەگە شىققان. تاعى ءبىر «Creditum» اتتى مكۇ ە.ەرمەكوۆ دەگەن ازاماتقا 2022 جىلدىڭ 20 قاراشاسىندا ءبىر اپتاعا 70% ءتيىمدى جىلدىق سىياقى مولشەرلەمەسىمەن 100 مىڭ تەڭگە قارىز بەرىپ, باسىن شىرعاداي ەتىپ قويعان.
ايتا كەتەيىك, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكى مكۇ-لار ءۇشىن كرەديت بويىنشا جىلدىق ەڭ جوعارعى مولشەرلەمە 45 كۇننەن اسسا – 56 پايىز, ال 45 كۇنگە جەتپەيتىن مەرزىمگە 20-30 پايىز دەپ بەلگىلەدى. الايدا ونى قاپەرىنە ءىلىپ جاتقان شاعىن ميكروكرەديت ۇيىمىن كورمەيسىز. ەش قىسىلماستان ازاماتتارمەن جاساساتىن كەلىسىمشارتىن ۇساق ارىپتەرمەن تولتىرىپ, جىلدىق سىياقى مولشەرلەمەلەرىن مىڭ پايىزعا دەيىن شىمىرىكپەي ءوسىرىپ جىبەرەدى.
تىعىرىققا تىرەيتىن شەشىم
وتكەن جىلى استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى اڭساعان جامالوۆ العان قارىزىن ەلۋ پايىز ۇستەمەسىمەن تالاپ ەتكەن شاعىن قارجىلىق ۇيىمىن سوتقا بەردى. راسىندا دا, ەلدىڭ باس قالاسى مەن الماتىدا ميكروقارىز راسىمدەۋشىلەر دە, بانكتەن نەسيە الۋشىلار دا كوپ ەكەن. بۇل جولى سوت تۇڭعىش رەت ۇلتتىق بانك نورماتيۆتەرىن نەگىزگە العان ازاماتتىڭ تالاپ ارىزىن قاناعاتتاندىرىپ, پايىزدىق ۇستەمەنىڭ وتە جوعارى ەكەنىن اشىق ايتتى. ءسويتىپ, اڭساعان جامالوۆ نەسيەسىنىڭ ۇستەمەسىن ەمەس, بەلگىلەنگەن مولشەرلەمەسىن عانا وتەيتىن بولدى. الايدا بۇل ازىرگە ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن جەكەلەگەن جاعداي بولىپ تۇر.
قازىر وسىنداي بانكتەردىڭ پايىزدىق ۇستەمەسىنەن زارداپ شەككەندەرگە «قارىزسىز قوعام» جوباسىن ۇسىنۋشىلار تابىلىپ وتىر. ال ولار مىناداي دەرەك كەلتىرەدى. كەلتىرىلگەن زەرتتەۋلەرگە سەنسەك, ەلىمىزدە تۇتىنۋشىلىق نەسيەسىن الاتىنداردىڭ 34 پايىزى كوپبالالى وتباسىلار ەكەن. ال 18 بەن 35 جاس ارالىعىنداعى جاستاردىڭ 24 پايىزى بانكتەردەن 3-4 كرەديتتەن الىپ ۇلگەرىپتى. مىنا قىزىقتى قاراڭىز, شاعىن قارجىلىق ۇيىمدار مەن بانكتەر ايلىق تابىسى 70 مىڭ تەڭگە كولەمىندەگى ازاماتتارعا دا نەسيە راسىمدەي بەرىپتى. ءارى ولاردىڭ كوبى (58 پايىزى) قارىزىن ۋاقىتىندا قايتارا الماي, ۇستەمە پايىزى ەسەلەنگەن.
«بانك سالاسىنداعى تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە – بارلىعى بىرنەشە بانكتىڭ قولىندا شوعىرلانعان. قازىر قازاقستاندا 21 بانك بار. بىراق كورپوراتيۆتى سەكتورعا نەسيە بەرۋمەن, ياعني ەكونوميكالىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋمەن بىرنەشە ءىرى بانك قانا اينالىسادى. سوندىقتان وسى سالاداعى باسەكەنى ارتتىرۋ ءۇشىن ەلىمىزگە شەتەلدەن سەنىمدى ءۇش بانكتى تارتقان ءجون» دەگەن مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءسوزى ءدال ۋاقىتىندا ايتىلىپ وتىر.
قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك, ۆتب بانك پەن «Bereke bank» اق-تا جىلدىق پايىز مولشەرلەمەسى – 21,5%. ال «بانك تسەنتر كرەديت» اق – 23,6%, «ەۋرازيالىق بانك» اق – 23,7%, «Kaspi bank» اق – 24,4%, «Home credit bank» اق 28,5% كولەمىندە كرەديت بەرەدى ەكەن. بۇعان بانكتەردىڭ ساقتاندىرۋ جانە تاعى باسقا مىندەتتەرىن قوسىڭىز. سوندا تۇتىنۋشىلار كرەديتتى 4-5 جىلعا راسىمدەگەن جاعدايدا, بانككە قارىزىن ەكى-ءۇش ەسە قوسىپ قايتارادى.
شىندىعىندا, ۇلتتىق بانكتىڭ قازىرگى پايىزدىق ساياساتى حالىقتىڭ قامىن ويلاعان شەشىم ەمەس. سونىڭ سالدارىنان يپوتەكا جانە اۆتوكرەديتتى 25%-عا دەيىن, ال قاراپايىم ادامدار الىپ جاتقان كەپىلسىز كرەديتتى 56%-عا دەيىن كوتەرىپ, ازاماتتاردى قارىزعا بەلشەسىنەن باتىرىپ وتىر.
2023 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا جۇرگىزگەن مونيتورينگكە ساي, 7,5 ميلليون قازاقستاندىقتىڭ قارىزى وتەلمەگەن, بۇل ەلدەگى ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىقتىڭ 77%-ى ەكەن. ەلدىڭ 1,5 ميلليون تۇرعىنى نەسيە بويىنشا تولەمدى 90 جانە ودان كوپ كۇنگە كەشىكتىرىپ تولەگەن. ال وسى جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە قازاقستاندىقتاردىڭ نەسيەسى 30%-عا – 7,7 ترلن تەڭگەگە وسكەنى بەلگىلى بولدى. ياعني 822 مىڭ ادام «قارىز قامىتىن» كيىپ وتىر. بۇل – ويلانتاتىن ماسەلە.
قازىر قاراپايىم حالىققا اۋىر ءتيىپ جاتقان ەكى فاكتور بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى – قىمباتشىلىق, ەكىنشىسى – جوعارى پايىز مولشەرىندەگى كرەديت. قازاقستاندا 7,1 ميلليون ادام كرەديتپەن كۇن كەشۋدە. ياعني حالىقتىڭ 36%-ى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ اكتسيونەرلەرىن بايىتىپ وتىرعانى بەلگىلى.
ءتىنى قاتتى بايلانىس
قازاقستاندىق بانكتەردىڭ «كومەكەيىنىڭ كەڭدىگى» تۋرالى بۇعان دەيىن دە تالاي ايتىلىپ, جازىلدى. الايدا ودان ءبىر ايتارلىقتاي ناتيجە شىعىپ, حالىقتىڭ جاعدايىن, مۇمكىندىگىن ويلاپ جاتقان بانك يەلەرىن بايقامادىق. راسى كەرەك, كەزىندە ەلدەگى بانكتەردى قولداپ, ولاردىڭ اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋىنە تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى تريلليونداعان تەڭگە مەن ميلليونداعان دوللار جۇمساعانىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى.
استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى, تاۋەلسىز ساراپشى, ەكونوميست قۇمار ساقتاعاننىڭ وسى توڭىرەكتەگى پىكىرىن تىڭداعانىمىزدا كوپ جايعا قانىق بولدىق.
«بىرىنشىدەن, ءبىزدىڭ ەل تەك كەگەجەسى كەيىن تارتقان بانكتەردى عانا العا سۇيرەپ قويعان جوق, قارجى مەكەمەلەرىن دە, ولاردىڭ قالتالى يەلەرىن دە «قامقورلىعىنا الدى».
مىنانى قاراڭىز, 90-جىلداردىڭ باسىندا ەل ەكونوميكاسى تۇرالاپ, جۇرت الا دوربا ارقالاپ كەتكەن كەزدە بانكيرلەردىڭ ەڭبەكاقىسى مەن بونۋسى ەسەلەنىپ جاتتى. ءالى دە سولاي. رەسپۋبليكادا ەڭ مىقتى كەڭسەلەر مەن قىمبات جيھازدار كىمدە – بانكيرلەردە. ەڭ مىقتى ماشينانى كىمدەر مىنەدى – بانكيرلەر مىنەدى. وسىنىڭ سىرىن بىلەسىز بە؟ بىلمەسەڭىز, ايتايىن. سول بانكتىڭ تۇپكى يەسى – مەملەكەتتىك بيلىككە جاقىن جۇرگەن الپاۋىتتار.
بۇل – ءتىنى قاتتى بايلانىس. «قارجى سالاسىنىڭ اكتسيونەرلەرىن مەملەكەتتىك اپپاراتتان ىزدەۋ كەرەك» دەسەم, مەنى بىرەۋ «جالا جاپتىڭ» دەپ كىنالاي المايدى. مەن سىزگە ايتايىن, بۇل الەمدىك تاجىريبەدە بار ليبەرالدىق نورماعا اينالعان جاي ەكەن. «مەملەكەتتىك قىزمەتكە كىرىسەردە بيزنەسىڭدى سەنىمدى قولعا تاپسىرۋ» دەگەننىڭ استارىنا ۇڭىلسەڭىز, كوپ نارسەنى تۇسىنە باستايسىز. «قارجى-بانك سىبايلاستىعى» دەگەن تىركەستىڭ كەيىنگى كەزدە ءجيى ايتىلىپ جۇرگەنى دە سودان.
ال ەندى وسى جىلدار بويى قالىپتاسقان سىبايلاستىقتىڭ تامىرىنا قالاي بالتا شابۋعا بولادى؟ ول ءۇشىن «مەملەكەتتىك شەنەۋنىك – جەكە بانك – بيزنەس» دەگەن بايلانىستىڭ تامىرىن ءۇزۋ كەرەك. بۇل تەك ادىلەتتى قازاقستاننىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ءارى سوعان قاتتى ۇمىتتەنەمىن».
