ۇلتتىق مۋزەيدە ابىلاي حاننىڭ 310 جىلدىعىنا وراي «ابىلاي حاننىڭ جورىق جولدارى جانە ۇلى دالانىڭ ۇلى تۇلعالارى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. ءىس-شارا اياسىندا «ابىلاي حاننىڭ قارا جولى» كىتابىنىڭ (قۇراستىرۋشى – مۇرات ىدىرىسۇلى) II تومى تانىستىرىلدى.
اتالمىش كىتاپ «ابىلاي حاننىڭ قارا جولى» رەسپۋبليكالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ زەرتتەۋلەرى نەگىزىندە جارىق كوردى. ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى قازاقستان, رەسەي جانە موڭعوليا جەرلەرىن ارالاپ, 38200 شاقىرىم جول ءجۇردى. ونىڭ قورىتىندىسىندا ءار مارشرۋت بويىنشا كارتالار سىزىلىپ, قوس تومدىق باسىلىپ شىقتى. قازىر تاريحي-تانىمدىق, عىلىمي ماقالالار جانە ەكسپەديتسيا دەرەكتەرى نەگىزىندە ازىرلەنگەن جيناقتىڭ III تومىنىڭ «ءسۇيىنشى» داناسى دايىن تۇر.
اقمولا وبلىسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن 2018 جىلى باستالعان ەكسپەديتسيا بيىل بەسىنشى مارتە ۇيىمداستىرىلدى. وسى جىلى ەكسپەديتسيا مىسىر ەلىن بيلەگەن سۇلتان بەيبارىستىڭ 800 جىلدىعى, ابىلاي حاننىڭ 310 جىلدىعى, اقان سەرى قورامساۇلىنىڭ 180 جىلدىعى جانە ماعجان جۇماباەۆتىڭ 130 جىلدىعىنا ارنالدى.
– «حالىقتى وياتقىڭ كەلسە, ونىڭ تاريحىن ويات» دەگەندەي, قازاقستاندا بالاماسى جوق «ابىلاي حاننىڭ قارا جولى» ەكسپەديتسياسىنىڭ ماقساتى – XVIII عاسىرداعى تاريحي ماڭىزى وتە زور, ابىلاي حان زامانى اتالاتىن ەرلىككە تولى كەزەڭگە ساپار شەگىپ, قازاق دالاسىنىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ تاريحىن, رۋحاني, مادەني قاسيەتتەرىن ناسيحاتتاۋ, ۇلان-بايتاق قازاق جەرىن ارالاپ, بابالارىمىزدىڭ ەرلىك جولىندا قالدىرعان ەسكەرتكىشتەرىن تۇگەندەپ, ونى قالىڭ ەلگە تانىستىرۋ ارقىلى جاستارىمىزدىڭ بويىندا وتانعا, ۇلتقا, انا تىلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن وياتۋ, – دەدى ەكسپەديتسيا جەتەكشىسى, ولكەتانۋشى مۇرات ىدىرىسۇلى.
كونفەرەنتسياعا پارلامەنت دەپۋتاتتارى, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى, تاريح, مادەنيەت, ادەبيەت جانە ەتنوگرافيا سالاسىنداعى كورنەكتى عالىمدار, مۋزەي سالاسىنىڭ ماماندارى مەن ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى قاتىستى.
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى قانات ەڭسەنوۆ «ابىلاي حاننىڭ جورىق جولدارى» تاقىرىبىندا بايانداما جاسادى.
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جامبىل ارتىقباەۆ «شۇرشىتقىرعان شايقاسى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىنىڭ بيىك بەلەسى» اتتى بايانداماسىندا وسى وقيعانىڭ ءمان-ماڭىزىنا توقتالدى.
عالىمنىڭ دەرەگىنشە, 1756 جىلى ءامىرسانا قازاق ورداسىنا قاشىپ كەلدى. ونىڭ ارتىنان قۋىپ ءشۇرشىتتىڭ اسكەرى قازاق ەلىنە قادام باستى. قازاق جاعىنىڭ قالماق تايشىسىن بەرمەۋى ەكى اراداعى جاعدايدى ۋشىقتىردى. سول جىلدىڭ مامىر ايىندا قازاق دالاسىنا باسىپ كىرۋ تۋرالى قىتاي يمپەراتورىنىڭ جارلىعى شىقتى. بۇكىل باتىس شەكارادا تۇرعان اسكەر قازاق جەرىنە توگىلدى. قىتاي يمپەراتورى قازاق جەرىنە باراتىن اسكەردى ەكىگە ءبولدى. ءبىرى «باتىس باعىت» دەپ اتالسا, ەكىنشىسى «سولتۇستىك باعىت» دەلىندى. ءبىرىنشىسىن ءمانجۇر قولباسشى داردانا باسقارسا, ەكىنشىسىن دە ءمانجۇر حاداحا باسقاردى. ول كەزدە قىتايدى ءمانجۇر اۋلەتىنىڭ يمپەراتورلارى باسقارعان ۋاقىت بولدى. سول سەبەپتەن قازاق قىتايدى «ءشۇرشىت» دەپ اتادى.
قىتاي قازاق اسكەرلەرىن وكشەلەپ سارىارقاعا جاقىندادى. قازان ايىنىڭ باسىندا قارقارالى ماڭىندا جارلى وزەنىنىڭ بويىندا قىتاي اسكەرى مەن قازاق قوسىندارى اراسىندا كۇشتى شايقاس بولدى. وسىدان ءبىر جۇما وتكەننەن كەيىن ءشۇرشىت جانە قازاق قوسىندارى نۇرا وزەنىنىڭ جاعاسىندا تاعى دا ۇستاستى. ابىلاي حان 17 قازاننان قالماي قازاقتىڭ مەن دەگەن ازاماتىنىڭ ءبارى باياناۋلاعا جينالسىن دەپ جارلىق بەردى.
«1756 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ سوڭىندا قازاق جاۋىنگەرلەرى ۇلى دالاعا باسا-كوكتەپ كىرگەن 20 مىڭعا جۋىق ءشۇرشىت-قىتاي اسكەرىن قىردى. قانتوگىس شايقاستارىنىڭ ءبىرى شىدەرتى وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا, قازىرگى كەزەڭدە شۇرشىتقىرعان اتاۋىمەن بەلگىلى جەردە بولدى. شۇرشىتقىرعان شايقاسى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكە قاشاندا دايىن ەكەندىگىنىڭ كورسەتكىشى, قازاق قوعامىنىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگىنىڭ ەسكەرتكىشى دەپ اتاساق دۇرىس. ءجۇز جىلدان اسا وزىنەن كۇشى باسىمداۋ جوڭعاريامەن تايتالاسىپ سوعىسىپ, ەلىنىڭ ازاتتىعىن, جەرىنىڭ اماندىعىن قورعاپ كەلگەن قازاق باتىرلارى بۇل جولى ءمانجۇردىڭ تسين اۋلەتى بيلەگەن قىتاي ايداھارىنا اۋىر سوققى بەردى, شىعىستان تونگەن تاجالدىڭ بەتىن قايتاردى» دەدى جامبىل ارتىقباەۆ.
بەلگىلى عالىم «ابىلايدىڭ قارا جولى» كىتابىنىڭ قۇندىلىعىنا توقتالا كەلە, بۇل جيناق قازاق شەجىرەسىندە ابىلاي زامانى اتالاتىن ەرلىككە تولى كەزەڭگە جانە قازاق دالاسىنىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ تاريحىنا ارنالعانىن اتاپ ءوتتى. «تاريحي تۇلعالار قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن مىڭداعان جىلدىق مىقتى ىرگەتاسقا بەكىتەتىن التىن تامىر ەكەنى اقيقات. ۇلى دالانىڭ ءاربىر تاۋى مەن تاسى, وزەنى مەن كولى, توعايى مەن ورمانى تەك توپونيميالىق ەسكەرتكىش قانا ەمەس, سونىمەن بىرگە مىڭداعان جىلدىق الاپات تاريحتىڭ دەرەگى» دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن تاريحشى.
ونىڭ ءسوزىن جالعاعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, فولكلورتانۋشى سەرىك نەگيموۆ تۇلعالاردىڭ تاريحتاعى ورنىنا توقتالدى.
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بۇركىتباي اياعان «قازاق حالقىنىڭ 1750-1760 جىلدارى ارقا ءوڭىرىن قايتارىپ الۋى: ساياسي قيمىلدار مەن اسكەري تاكتيكا», تۇركىتانۋشى عالىم, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى قارجاۋباي سارتقوجاۇلى «قازاق-ويرات قاتىناستارى» تاقىرىبىندا باياندامالار جاسادى.
اتالعان جيىنعا قازاقتان شىققان تۇڭعىش عارىشكەر, حالىق قاھارمانى توقتار اۋباكىروۆ تە قاتىستى.
– ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدى بىلمەسەك, ءبىز بولاشاققا جول سالا المايمىز. وتانىمىزدىڭ جولىن, حالقىمىزدىڭ جولىن ءبارىن تاريح پاراقتارىنان تابامىز. «ابىلاي حاننىڭ قارا جولى» كىتابى – تاريحىمىزدى تانىتاتىن ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى. ابىلاي حان تۋرالى تام-تۇمداپ قانا بىلەمىز. ابىلاي مەن كەنەسارىنى تولىق تانۋ ءۇشىن ءالى تالاي ۋاقىت ءوتۋ كەرەك شىعار. باستىسى, بۇل تاريحي تۇلعالاردى جاقسىلاپ زەرتتەۋ كەرەك. سوندا ولاردىڭ قازاق ءۇشىن اتقارعان ەڭبەگىن تۇسىنەمىز, – دەدى عارىشكەر.
