اقپارات كوزدەرى كوپ بولعاندىقتان, قازىرگى بالالاردىڭ اقىلدى, زەرەك, اتالارىمىز ايتاتىنداي, «بىلمەيتىنى جەردىڭ استىندا» ەكەنى راس. قاي-قايسىمىز دا مەكتەپتە وقيتىن بالاسى كۇتپەگەن سۇراق قويىپ, اكەسىن/شەشەسىن ساستىرعان/ويلاندىرعان جايلار تۋرالى اراگىدىك ەستىپ قالامىز. وسىندايدا قولدى ءبىر سىلتەي سالماي نەمەسە قايداعى ءبىر ابستراكتىلى ويلاردى ايتپاي, ءومىردىڭ ءار قۇبىلىسىنا تاڭدانا قاراپ ءوسىپ كەلە جاتقان بالاعا ناقتى, تەرەڭ ماعلۇمات بەرۋدىڭ ءمانى زور. تاياۋدا ءبىر تانىسىمنىڭ بالاسى اكەسىنە: «ادام دەگەنىمىز كىم؟» دەگەن سۇراق قويىپتى. «اشەيىندە ءمان بەرمەس ەدىم. وتكەندە وسى تاقىرىپتا ءبىراز اڭگىمەلەسىپ ەدىك قوي, سوسىن ويلانىپ قالدىم» دەدى كەڭەس سۇراپ, تەلەفون شالعان تانىسىم.
ارينە, ءتۇرلى ەنتسيكلوپەديالار مەن انىقتامالىقتاردى اقتارساڭىز, «ادام دەگەنىمىز – اقىل مەن كۇش ۇشتاسقان تۇلعا, جەر بەتىندەگى ەڭ جوعارعى دامۋ ساتىسىنداعى تىرشىلىك يەسى, قوعامدىق-تاريحي ارەكەت پەن مادەنيەتتى جاساۋشى…» دەگەن دايىن جاۋاپتاردى تابۋعا بولادى. تولىپ تۇر. ءتىپتى ودان دا تەرەڭدەتىپ, ادامنىڭ فيلوسوفيا, الەۋمەتتانۋ, پسيحولوگيا, فيزيولوگيا, پەداگوگيكا, مەديتسينا, ت. ب. عىلىمداردىڭ نىسانى بولىپ تابىلاتىنىن ايتۋ دا ارتىق ەمەس.
سەبەبى قازىرگى بالانىڭ تانىم كوكجيەگى كەڭ ەكەنىن وزدەرىڭىز دە كۇندە كورىپ, ءسۇيسىنىپ جۇرسىزدەر. ءبىزدىڭ ۇيدە دە دينوزاۆرلاردىڭ ءبىز بىلمەك تۇگىل, ايتۋعا ءتىلىمىز كەلمەيتىن تۇرلەرىن تىزبەلەپ, سۋاستى الەمى مەن گالاكتيكانىڭ عاجاپتارى تۋرالى كوزىمەن كورگەندەي اڭگىمەلەيتىن بىلگىشتەر ءوسىپ كەلە جاتىر. سولارعا قاراپ وتىرىپ, «مىنە, وسى كەزىن قالت جىبەرمەي, دۇرىس باعدار بەرۋ كەرەك», «ءالى وسكەن جوق, تۇسىنبەيدى» دەمەي, ءوزىن قورشاعان ورتاعا سىني تۇرعىدان قاراي ءبىلۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
سوندىقتان دا بالامىزدىڭ ادام تۋرالى ۇعىم-تۇسىنىگى تولىققاندى بولۋىنا ءمان بەرەيىك. ءيا, ادام – جاراتۋشىنىڭ «ەڭ ۇزدىك تۋىندىسى» ەكەنىن ايتا وتىرىپ, ونىڭ قوعامنان تىس ءومىر سۇرمەيتىنى: قوعام قالىپتاستىرعان قاعيدالاردى ۇستاناتىنى ء(تىپتى مىندەتتى ەكەنى), قوعامنىڭ يگىلىكتەرىن پايدالاناتىنى, قوعامدىق سانانىڭ دامۋى ءۇشىن اقىل-ويى, حال-قاۋقارى جەتكەنشە ەڭبەك ەتۋى كەرەكتىگى باسا ايتىلسا. وسىلايشا ونەگەلى, تاربيەلىك ءمانى بار, جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىن سوزدەردى, ۇلكەندەر ايتپاقشى, «قۇلاققا قۇيا» وتىرىپ, ولاردىڭ ويلانۋىنا, «ادام بولۋ» تۋرالى وزىندىك پىكىرى قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەرىمىز انىق.
مىسالى, سونداي پىكىر الۋاندىعىن تۋدىراتىن ءسوزدىڭ ءبىرى اريستوتەل ايتقان «ادام دەگەنىمىز – قوعامدىق حايۋان, بىراق اقىلى بار» دەگەن ءسوز دەر ەدىم. جاسوسپىرىمدەردىڭ كوبى جاراتۋشىنىڭ «ەڭ ۇزدىك تۋىندىسى», وزدەرى سياقتى «ينديۆيدتەردىڭ» حايۋانمەن قاتار قويىلعانىن قابىلداماسى انىق. بىراق سول «تۋىندىلاردىڭ» كەيبىرەۋىنە ءوزىن ۇستاۋ مادەنيەتى تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق, قازىرگى ورتادا تاپ وسى تەڭەۋ ءدال كەلەتىنىنە مىسال تابۋ قيىن ەمەس. ويتكەنى ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامداعى كەيبىر ادامداردىڭ سوزدەرىنە, ءجۇرىس-تۇرىسىنا, ءوزىن ۇستاۋىنا قاراپ, سول ورتادا ءوزىن قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگى تۋرالى تۇسىنىگى, ءوز ارەكەتىنىڭ سالدارى تۋرالى ويلاۋ قابىلەتى بار ەكەنىنە كۇمانداناتىن جايلار بولادى.
ەشكىمنىڭ ءبىلىمى مەن دارەجەسىن, ەڭبەگى مەن جەتىستىكتەرىن, كىمگە قانداي جاقىندىعى بار ەكەنىن بىلمەيتىن بەيتانىس ورتاعا تۇسكەن كەزدە ادامدى باسقالاردان ەرەكشەلەيتىن نارسەلەردىڭ ءبىرى ونىڭ ءوزىن ۇستاۋ مادەنيەتى دەر ەدىم. جەمە-جەمگە كەلگەندە, ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى ۇستاۋىنان ونىڭ بويىنداعى قاسيەتتەرىن, ەموتسيالىق كۇيىنە اسەر ەتەتىن جاعداياتتاردا ءوز قارەكەتىن جۇزەگە اسىرۋعا قابىلەتتىلىگىن بايقاۋعا بولادى. تۇلعانىڭ قوعامدىق مادەنيەتى, ياعني ءوزىن-ءوزى قوعامدىق ورتادا ۇستاي ءبىلۋى – ادامنىڭ ءومىر سۇرگەن ورتامەن قارىم-قاتىناسىن, ونىڭ ەموتسيالىق جانە الەۋمەتتىك كەمەلدىگىنىڭ كورسەتكىشى.
بىرنەشە جىل بۇرىن بولعان مىنا ءبىر جاي ەسىمنەن كەتپەيدى. اۆتوبۋستا ۇلكەن كىسىگە ورىن بەرىپ, ءوزىم قاسىندا تۇرعام. ورتاڭعى ەسىككە كىرەبەرىستەگى جەردە ءبىر جاس جىگىت تەلەفونمەن سىمسىز قۇلاققاپ ارقىلى سويلەسىپ, ار جاقتاعى اڭگىمەگە شەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلىپ تۇردى. قالالىقتار وندايعا ۇيرەنىپ كەتكەنبىز, اجەي اۋىلدان كەلگەن بولۋى كەرەك, اڭ-تاڭ بولىپ انا جىگىتكە تەسىلە قاراپ قالدى. سوسىن ماعان قاراي ەڭكەيىپ سىبىرلادى: «بايعۇس بالانى بىردەڭەنىڭ شالىعى ۇرعان-اۋ…».
اجەيدىڭ بالاداي اڭعالدىعىنىڭ ءوزى سۇيكىمدى ەدى: انا جىگىتكە شىن جانى اشىپ, اياي قاراپ وتىر. قازىر تەلەفوندى قۇلاققا توسپاي-اق سويلەسۋگە بولاتىنىن, سونداي قۇرالمەن تىڭداپ تۇرعانىن ايتىپ ءتۇسىندىردىم. ۇلكەن كىسى «ەشتەڭەنىڭ شالىعى ۇرماعانىنا» قۋانىپ قالعان بولۋى كەرەك, جۇزىندەگى ۇرەي كەتىپ, جايلانىپ وتىردى. بىراق ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن تاعى ەڭكەيىپ: «سوندا دا, كوپ ىشىندە ىرجالاڭداماي, وڭاشا سويلەسسە قايتەدى بايعۇس؟» دەپ سىبىرلادى. نە دەيىن؟! اجەنى يىعىنان قۇشاقتاپ قويدىم. بۇل ءوزىمنىڭ دە كوكەيىمدە جۇرگەن وي ەدى.
ال قازىر قوعامدىق كولىككە مىنە قالساڭىز, اۆتوبۋس سالونىن باسىنا كوتەرىپ اڭگىمەلەسىپ وتىرعانداردى كورەسىز. دىتتەگەن جەرىڭە جەتكەنشە تالاي اڭگىمەنى ەرىكسىز ەستىپ باراسىڭ. بىردە جولاۋشى ايەل ار جاقتاعى ادامعا ءۇيدىڭ كىلتى قاي جەردە جاتقانىن: قاي قابىرعاداعى كىرپىشتىڭ ساڭىلاۋىنا تىعىپ كەتكەنىن تاپتىشتەپ ايتىپ, ءتۇسىندىرىپ جاتتى. اڭگىمەسىن اياقتاعاندا قاسىندا تۇرعان كىسى: «ەندى ادرەستى ايتساڭىز بولدى, ءوزىمىز بارىپ كىرە بەرەمىز» دەپ ەدى, ەكىنشى بىرەۋى: «اقشاڭىزدى قاي جەرگە تىققانىڭىزدى دا ايتا سالىڭىز» دەپ ءىلىپ اكەتتى. جۇرت دۋ كۇلدى. انا كىسى قىزاراقتاپ قالدى: بالكىم, ەندى اۆتوبۋستا ابايلاپ سويلەۋ كەرەكتىگىن تۇسىنگەن بولار…
كوكەيدە جۇرگەن تاعى ءبىر نارسەنىڭ مەنى عانا تولعاندىرمايتىنىنا سەنىمدىمىن, ول – كەيبىر ادامداردىڭ جۇرگەن جەرىندە قاقىرىپ, تۇكىرە سالۋى. ولار ەشكىمنەن قىسىلماي كوشەدە, ساياباقتاردا, بالالار وينايتىن جەرلەردە, ءتىپتى كولىك ايداپ كەلە جاتىپ تا سويتەدى.
جيىركەنىشتى. اريستوتەل «حايۋان» دەگەندە وسىندايلاردى ايتتى ما ەكەن دەگەن وي كەلەدى.
تۇكىرىك پەن قاقىرىق قالالاردىڭ كەلبەتىنە جاعىمسىز اسەر ەتىپ قانا قويمايدى, دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ول – كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ كوزى. ادامنىڭ سىلەكەيىندە 500-دەن استام اۋرۋدى قوزدىراتىن ميكروبتار مەن باكتەريالاردىڭ شتامى انىقتالعان. ولاردىڭ ىشىندە گەرپەس, قۇتىرۋ, سۇزەك, قىزىلشا, تۇماۋ, تۋبەركۋلەز, گەپاتيت, پنەۆمونيا, ديفتەريا, قىزامىق, سپيد پەن كوروناۆيرۋستى قوسا العاندا, تولىپ جاتقان ءتۇرلى ۆيرۋستىق جۇقپالى اۋرۋلار بار. ياعني قاقىرىپ-تۇكىرۋشى ادامدار جانە ولاردى باسىپ كەتىپ, ۇيىنە اكەلگەندەر سول اۋرۋدى تاراتۋشىلار رەتىندە قاۋىپتى.
وسى رەتتە, بىردەڭە بولسا, «ۇكىمەت قايدا؟», «اكىمدىك قايدا قاراپ وتىر؟» دەپ شىعا كەلەتىن ادامدارعا قۇلاققاعىس. قازاقستان رەسپۋبليكاسى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسىنىڭ 434-2-بابىندا قوعامدىق ورتادا تۇكىرىپ, لاستاعانى ءۇشىن 5 اەك (13890 تەڭگە) كولەمىندە ايىپپۇل كوزدەلگەن. وسىنداي ارەكەتتى قايتالاسا, بۇل سوما ەكى ەسەلەنەدى. جانە كودەكستىڭ بۇل نورماسى اشەيىن جازىلا سالعان دەپ ويلاماڭىزدار: ەلوردادا وتكەن جىلدىڭ العاشقى التى ايىندا «سەرگەك» كامەرالارى ارقىلى انىقتالىپ, پوليتسيا ينسپەكتورلارى ۇستاعان جانە جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ كورسەتۋىمەن 2090 ادامعا ايىپپۇل سالىنعان.
مۇنداي ادەتتىڭ قانشالىقتى «ادام» دەگەن اتاۋعا جاراسپايتىنىن بالالار كىشكەنتاي كەزدەرىنەن ءبىلىپ وسپەسە, ۇلكەن كىسىلەردى تىيۋ قيىن ءتارىزدى. ءبىر مىسال: بيىل كوكتەمدە تۇركىستانعا جول ءتۇستى. بوي كوتەرگەن جاڭا عيماراتتار, مادەني وشاقتار, اسىرەسە, جۇرت ۆەنەتسيامەن سالىستىرىپ جاتقان كەرۋەن-ساراي بايىرعى قالانىڭ اجارىن اشا تۇسكەنى بىردەن كورىنەدى. سونىمەن بىرگە حالقى قوناقجاي ولكە بولسا دا, قوناق كۇتۋ قىزمەتى جەتىلمەگەنى, ەل-جۇرتى اسا سىپايى بولسا دا, حالىقارالىق دەڭگەيدەگى مادەني ورتادا ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتى قالىپتاسپاعانى, ءومىر-باقي ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسۋدىڭ قانعا ءسىڭىپ كەتكەنى سونشا, باعاسى انىق بەلگىلەنگەن قىزمەتتى كورسەتكەندە دە «اپشە, جاعداي سونداي عوي…» دەپ اڭگىمە ايتا باستايتىنى دا بايقالدى.
بۇرىنعىداي ەمەس, قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە كىرۋگە دە كەزەك. كەلۋشىلەر توپ-توپ بولىپ كىرىپ, سىرتتاعىلار سولاردىڭ شىعۋىن شىجىعان كۇن استىندا كۇتىپ تۇردىق. ادامدار مۇندا رۋحاني ازىق الۋعا كەلەدى عوي. دايىندىقپەن, تازالانىپ كەلەدى. ىشكى دايىندىق سىرتقى بەت-بەينەمەن دە سايكەس كەلۋى كەرەك-ءتى… جوڭكىلگەن حالىقتىڭ باسىم كوبى جەرگىلىكتى ادامدار ەكەنىن بىردەن اڭعارۋعا بولادى. «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق» دەگەن وي دا سول كەزدە كەلدى. الەمدىك اتاعى بار رۋحاني ورتالىقتا جۇرگەندەر بازارعا كەلگەن نەمەسە قوقىس توگە سالۋعا شىققاندار سياقتى. كۇمبەزدەن كوز الماي كۇبىرلەسكەن شەتەلدىكتەر قىزىلدى-جاسىلدى حالات كيىپ, اياقتارىنا رەزەڭكە سۇيرەتپە ىلە سالعان ادامدارعا قاراپ سىبىر-سىبىر ەتىپ تۇرعانىن بايقادىق.
سول كەزدە ىشتەن شىققان ءبىر ادام تابالدىرىقتان سىرتقا اتتاي بەرىپ, ەسىكتىڭ ارتىنا قاقىرىپ, تۇكىرە سالدى. «فۋ!» دەدى جاڭا عانا كۇمبەزگە, اسپانمەن تالاسقان عيماراتقا تامسانا قاراپ تۇرعان توپتاعى ايەل بەتىن باسىپ. ءبىز دە بەتىمىزدى باستىق… ۇيالعاننان…
جاز ورتاسىندا باياناۋىلداعى مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋ مەكتەبىنە كەلگەندەردى جاسىباي باتىردىڭ زيراتىنا ەرتىپ اپاردىق. تاۋعا ورلەپ, جاياۋ ءجۇرىپ كەلەمىز. باتىردىڭ تۋعان جەردى قورعاۋ جولىندا جاساعان ەرلىگى, قازاق ساربازدارىنىڭ دوستىقتارى تۋرالى اڭگىمەنى جاستار ۇيىپ تىڭدادى. قايتاردا الدەكىمدەر سول جەردە قالدىرىپ كەتكەن پلاستيك بوتەلكەلەردى جيناي باستادىم. جاستار ىلە قوسىلا كەتتى. ءبارىن ەتەكتەگى قوقىس جاشىگىنە اپارىپ سالعاندا ولاردىڭ ءوز ىستەرىنە شىن مانىندە ريزا بولىپ تۇرعاندارىن كورىپ قۋاندىم. اتا-انالارعا قاراتا: «سوزبەن ەمەس, ءوز ونەگەڭمەن ۇيرەت» دەگەندى كوپ ايتامىن – اسەرى بار ەكەنىنە وسىلاي كوز جەتكىزىپ ءجۇرمىن. ءبارىمىز سويتسەك قايتەدى؟
قالىپتاسقان ۇعىم بويىنشا جاقسىلىق ەل استاناسىنان باستاۋ الۋى كەرەك. ول – مەملەكەتتىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق, عىلىمي, مادەني ورتالىعى. بۇل رەتتە ادامداردىڭ قوعامدىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ, دامىتۋدا دا ەلوردا ۇلگى بولۋعا ءتيىس. بىراق اتتەگەن-ايلار مۇندا دا بار.
ەلوردانىڭ سول جاعالاۋىنداعى «بوتانيكالىق باق» – كوپشىلىكتىڭ ءسۇيىپ سەرۋەندەيتىن جەرى. كوبىسى – ءوز قانداستارىمىز (بۇرىن جامان نارسە بولا قالسا, باسقا جۇرتتان كورەتىن ەدىك قوي). مىنە, قالانىڭ «وكپەسى» دەپ اتالعان سول كورىكتى جەردە دە «ادام» ەكەنىن ۇمىتىپ كەتەتىندەر بار. جوعارىداعىداي جامان ادەتتى كورىپ قايدا قاشارىڭدى بىلمەيسىڭ. وعان قوسا, گۇلدى جۇلماۋ, شالعىندى باسپاۋ, قوقىس تاستاماۋ تۋرالى حابارلاندىرۋلاردى ەلەڭ-قۇلاڭ قىلماستان, جۇرگەن جەرلەرىن «جايراتىپ» كەتە بەرەدى.
ءبىز قاشان ادام بولامىز؟
كامال الپەيىسوۆا, جازۋشى
