تاريح قويناۋىنا كەتىپ بارا جاتقان بيىلعى جىلدىڭ ايتارلىقتاي جاڭالىعى اراق-شاراپ پەن تەمەكى ونىمدەرى باعاسىنىڭ قىمباتتاۋى بولىپ وتىر. جاقىندا ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى قۋاندىق بيشىمباەۆ كەلەسى جىلدان باستاپ 2019 جىلعا دەيىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوتەرۋ جوسپارلانىپ وتىرعانىن ءمالىم ەتتى. ياعني, كەلەسى جىلدان باستاپ ەڭ ارزان اراقتىڭ قۇنى – 2000, ال تەمەكى ونىمدەرىنىڭ قۇنى 300 تەڭگەگە دەيىن جەتۋى مۇمكىن دەگەن ءسوز.
ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا, 2017 جىلى 1 ليتر الكوگول ءونىمىنىڭ اكتسيز قۇنى 1380-دەن 2000 تەڭگەگە وسەدى. «2018 جىلى – 2275 تەڭگەگە, 2019 جىلى 2550 تەڭگەگە دەيىن جەتەدى. تەمەكىنىڭ 1000 داناسىنا سالىناتىن اكتسيز سالىعى 2017 جىلى 5000-نان 6200 تەڭگەگە دەيىن ارتادى. بۇل شارا مەملەكەت قالتاسىنا 237 ملرد تەڭگە كولەمىندە قوسىمشا ءتۇسىم اكەلەدى» دەيدى ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى قۋاندىق بيشىمباەۆ.
كولەڭكەلى نارىققا جول اشادى
بۇل, ارينە, ەلدىڭ ىشىمدىككە اۋەستىگىن ازايتۋ جانە ەكونوميكامىزدى كوتەرۋ ماقساتىندا قولعا الىنعان شارا ەكەنى داۋسىز. دەگەنمەن بۇل وزگەرىستى قوعام تۇرلىشە قابىلداپ جاتقانىن ايتا كەتۋ كەرەك. ءبىرى بۇل شارانى قالىپتى جاعداي دەپ قابىلداسا, كەيبىر ساراپشىلار اراق پەن تەمەكىگە دەگەن تاۋەلدىلىك تومەندەمەيدى دەيدى. ال كەيبىرى كەرىسىنشە جاعدايدى ۋشىقتىرادى دەپ قارا اسپاندى ءتوندىرىپ ءجۇر. ولاردىڭ ۋاجىنە سەنسەك, بىزدە تەمەكى مەن اراق-شاراپ باعاسى وسكەن بويدا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە رەسەي, قىرعىز سەكىلدى ەلدەردەن ارزان ءونىم اعىلا باستايدى-مىس. بۇل پىكىرمەن كەلىسۋگە دە بولاتىن سەكىلدى. ءويتكەنى قازىردىڭ وزىندە وتاندىق نارىقتى قىرعىزدىڭ تەمەكىسى مەن رەسەيدىڭ اراق-شارابى جاۋلاپ العان. وداق اياسىنداعى شارتتارعا بايلانىستى بىزدە ولارعا توسقاۋىل قويۋ مۇمكىن ەمەس. ەكىنشىدەن, ساپاسىز, زاڭسىز ءونىمدەر كوبەيىپ, جاسىرىن تسەحتار مەن قولدان جاساندى اكتسيزدىك ماركا جاساۋشىلار قاپتاۋى مۇمكىن. كەزىندە داعدارىس ۋاقىتىندا مۇنداي وقيعالار دا بولدى. اراق-شاراپ ونىمدەرىن حالىق قولدان جاساپ ساتقان جوق پا؟! قانشاما ادام ۋلانىپ, قايتىس بولىپ كەتتى. لوسون, ءاتىر, ءتۇرلى تەحنيكالىق سپيرتتەن باستاپ, ءارتۇرلى ەلىكتىرگىش ەلەمەنت قوسىلعان سۇيىقتىقتاردى ءىشۋ وقيعالارى بولعانىن ۇمىتپاعان ءجون. «مۇنداي جاعدايدى بولدىرماس ءۇشىن ەلىمىزگە سىرتتان تەمەكى جانە الكوگول ونىمدەرىن كىرگىزۋگە ۋاقىتشا بولسا دا تىيىم سالۋ قاجەت» دەيدى ساراپشىلار.
راسىندا, اراق-شاراپ باعاسىنىڭ قىمباتتاۋى بۇگىن عانا بولىپ وتىرعان جايت ەمەس. ماسەلەن, 2014 جىلى بۇرىن ءبىر ليتر اراقتىڭ اكتسيزدىك قۇنى بىردەن 500-دەن 700 تەڭگەگە دەيىن ءوستى. ءارى جىل سايىن بۇل كورسەتكىش 20 پايىزعا ءوسىپ كەلەدى. «بۇل – بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان شارۋا. ءبىر بۋىنعا اۋىر سالماق بولۋى مۇمكىن. بىراق تۇبىندە اراق پەن تەمەكىگە تاۋەلدىلەردىڭ سانى ازايادى» دەپ ءوزىمىزدى جۇباتقانىمىزبەن, وسى كاسىپتىڭ اينالاسىندا جۇرگەندەر سودان بەرى كوپ وزگەرىس بولماعانىن ايتادى. «باعانىڭ كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىنا, مىنە, بىرنەشە جىل بولدى. دۇكەن سورەلەرىندەگى شاراپ پەن شىلىمعا دەگەن سۇرانىس تومەندەگەن ەمەس. ادامدار ءالى الىپ جاتىر. باعاسى كوتەرىلىپ كەتىپتى دەپ, كەرى اينالىپ كەتىپ جاتقانداردى كورمەدىك. ال شىلىم باعاسىنىڭ قىمباتتاعانى كوپشىلىكتىڭ قالتاسىنا اجەپتاۋىر سالماق سالاتىنى ءسوزسىز. سوندا دا باس تارتىپ جاتقان ەشكىم جوق. سوڭعى جىلدارى ازىق-تۇلىك ءتۇرى تۇراقتى تۇردە قىمباتتاپ كەلەدى. باسىندا تۇتىنۋشىلار ازداپ رەنجىپ جاتادى. كوپ ۇزاماي ۇيرەنشىكتى جاعداي بولىپ شىعا كەلەدى. اراق-شاراپتىڭ قىمباتتاۋ ءۇردىسى دە سولاي بولىپ بارادى» دەيدى ەلوردالىق كاسىپكەر باقىتجان راحىموۆ.
پايداسىن بولاشاق ۇرپاق كورەدى
الايدا بۇل شارانىڭ وڭ ناتيجە بەرەتىنىنەن ۇمىتتىلەر دە جوق ەمەس. «تەمەكى تۇتىنىنەن ازات قازاقستان ءۇشىن» ۇلتتىق كواليتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ءجاميلا سادىقوۆانىڭ ايتۋىنشا, 2014 جىلدىڭ قاڭتارىندا تەمەكى اكتسيزدەرىن ءبىر ءسات كوتەرگەننىڭ وزىندە تەمەكى ونەركاسىبىنەن بيۋدجەتكە تۇسەتىن كىرىس 2 ەسەگە (94 پايىزعا), ياعني 13 ميللياردتان 22 ميلليارد تەڭگەگە دەيىن وسكەن. «2011 جىلى سىرانىڭ اكتسيز مولشەرلەمەسى 70 پايىزعا ارتقاندا, مەملەكەتتىك قازىناعا تۇسەتىن كىرىس 2010 جىلعى 7 ملرد تەڭگەدەن 2011 جىلى 12 ملرد تەڭگەگە دەيىن كوبەيگەن. تەمەكى اكتسيزدەرىنەن تۇسەتىن كىرىستەر دە 2013 جىلعى 46 ملرد تەڭگەدەن 2014 جىلى 79 ملرد تەڭگەگە دەيىن ءوستى. ەسەسىنە شىلىم ساۋداسىنىڭ جىلدىق كورسەتكىشى 3 ملرد داناعا تومەندەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە مىڭداعان قازاقستاندىقتىڭ ءومىرىن قۇتقارىپ قالدى دەگەن ءسوز» دەيدى «تەمەكى تۇتىنىنەن ازات قازاقستان ءۇشىن» ۇلتتىق كواليتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ءجاميلا سادىقوۆا.
وسى جەردە تاعى ءبىر رەسمي دەرەك كەلتىرە كەتسەك. بيىلعى جىلى 14 وبلىس پەن استانا جانە الماتى قالالارىندا ددسۇ ۇيىمداستىرۋىمەن ەرەسەك تۇرعىندار مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىندا ۇلتتىق الەۋمەتتىك زەرتتەۋ وتكەنى بەلگىلى. زەرتتەۋ بارىسىندا سوڭعى جىلدارى ىشىمدىكتەردى قولدانۋ كورسەتكىشىنىڭ اجەپتاۋىر ءتومەندەۋى بايقالعان. ماسەلەن, اراق-شاراپ ءىشۋ كولەمى سوڭعى ۋاقىتتاردا 1998 جىلمەن سالىستىرعاندا 55 پايىزعا ازايىپتى. 2015 جىلى بۇل تاعى 24,2 پايىزعا دەيىن تومەندەگەن.
ستاتيستيكالىق ءمالىمەتتەرگە سۇيەنسەك, قازاقستاندا 5 ميلليوننان استام ادام تەمەكىگە تاۋەلدى ەكەن. كۇن سايىن شىلىمنىڭ زاردابىنان تۋىنداعان اۋرۋلاردان 70 ادام قازا بولادى. ناقتىراق ايتساق, ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ەلىمىزدە 25550 ادام كوك ءتۇتىننىڭ زيانىنان كوز جۇمادى ەكەن. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى – 30 بەن 55 جاس ارالىعىنداعى ازاماتتار. ال اراقتىڭ سالدارى تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.
بۇركىت نۇراسىل
