الاش وردا جاپانداعى ەلدى نەگە جاقىن تۇتتى؟

(سوڭى. باسى گازەتتىڭ №27 (4615) سانىندا

جاپون باس كونسۋلدىعىنىڭ ديپلوماتيالىق ميسسياسىنا بارعانىندا ر.مارسەكۇلى جاپونيامەن ساياسي جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ ءوز ساپارىنىڭ نەگىزگى ماقساتى ەكەنىن مالىمدەدى. ميسسيا باسشىسىمەن  اڭگىمە ۇستىندە جانە ميسسيا باسشىسىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا الاش وردا اتىنان جازباشا بەرگەن حاتىندا ر.مارسەكۇلى «قازاق حالقىنىڭ 200 جىلداي رەسەيگە بودان بولىپ وتىرعانىن, بىراق قازاقتىڭ رەسەيدەن كورىپ وتىر­عان زورلىق-زومبىلىعى الاش وردانى جاپونياعا جۇگىنىپ, ودان الاش رەسپۋبليكاسىمەن قاتار باسقا بىرقاتار تۇركىتىلدەس تۋىس حالىقتىڭ  ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن مويىنداتۋعا كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر ەتكەنىن» اتاپ كورسەتەدى.

رايىمجان جاپون جاعىن قازاق جەرىنىڭ تابيعي بايلىعىمەن قىزىقتىرۋعا تىرىسقان ەكەن (ر. ونو, ت.ۋياما). جازباشا وتىنىشىندە ر. مارسەكۇلى الاش وردانىڭ قارجىلاي كومەك جانە «الاش» ارمياسىنا 40 مىڭنان 100 مىڭ جاۋىنگەرگە جەتەرلىك قارۋ مەن باسقا جاراعىن (امۋنيتسيا) سۇراعانىن كورسەتەدى. بۇل حاتتا, سونداي-اق, بەيبىت كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشى ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ جەڭىمپاز الىپ مەملەكەتتەرىنىڭ  الاش مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋىنا ىقپال ەتۋىن وتىنگەنى جازىلىپتى. بولجام بويىنشا, پاريج بەيبىت كونفەرەنتسياسىنا الاش وردانىڭ وكىلەتتى وكىلى رەتىندە اتتانعان م.شوقايدىڭ تيفليستە كىدىرىپ قالۋىنىڭ ءبىر سىرى بولعان. اتاپ ايتقاندا, ول ءوزىنىڭ بەيبىت كونفەرەنتسياعا قاتىسۋىنا جاپون ۇكىمەتىنىڭ كومەك بەرەتىنى تۋرالى الاش وردانىڭ حابارىن جانە فرانتسياعا وتۋگە ۆيزا بەرۋىن توسىپ, كەڭەس وكىمەتى اسكەرىنىڭ 1921 جىلى 16 اقپاندا گۇرجىستانعا باسىپ كىرۋىنە دەيىن تيفليستە كىدىرىپ قالدى. تيفليس­تەن ستامبۋلعا جەتىسىمەن ۇزاق كۇتكەن فرانتسۋز ۆيزاسىن العان مۇستافا بەيبىت كونفەرەنتسيا وتكەن 1,5 جىلدان كەيىن 1921 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا عانا پاريجگە جەتەدى. ول كەزدە كەڭەس وكىمەتى بۇرىنعى وتارشىل ورىس يمپەرياسى كەڭىستىگىندە قايتا جاڭعىرعان ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ ءبارىن دەرلىك, ونىڭ ىشىندە الاش, باشقۇرت, تۇركىستان جانە تۇركى-تاتار ۇلتتىق باسقارماسىن تۇگەل ەكىنشى رەت وتارلاپ باعىندىردى. فرانتسيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىزمەتكەرىنىڭ قىزمەتتىك حاتىنا قاراعاندا, م.شوقاي سول سەبەپتى امالسىز فرانتسيادان ساياسي باسپانا سۇراعان. م.شوقاي نە ر.مارسەكۇلى بەيبىت كونفەرەنتسياعا تىكەلەي قاتىسقان كۇننىڭ ءوزىن دە, وعان قاتىسۋشى ەلدەردى, اسىرەسە ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ جەڭىمپاز الىپ مەملەكەتتەرىن الاش, تۇركىستان, باشقۇرت جانە تۇركى-تاتار مەملەكەتتەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋعا كوندىرە الار ما ەدى؟ مىسالعا, ولار كاۆكازداعى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى سوعىسقان اق ارميانىڭ اۋىر حالگە ۇشىراۋىنا بايلانىستى ازەربايجان, گۇرجىستان جانە ارمەنيانى «دە-فاكتو مەملەكەت» دەپ مويىنداعان بولاتىن. الايدا كەڭەس ارمياسىنىڭ باسىپ كىرۋى سالدارىنان 1920 جىلدىڭ ساۋىرىندە ازەربايجان, 1921 جىلدىڭ اقپانىندا گۇرجىستان رەسپۋبليكالارى قۇلادى. مۇستافا مەن رايىمجان ەكەۋىنىڭ ءبىرى بەيبىت كونفەرەنتسياعا الاشتىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن ماقۇلداتا العان كۇندە دە, كەڭەس وكىمەتىنىڭ وتارلىعىنا قايتا تۇسكەن ءۇش كاۆكاز رەسپۋبليكاسىنىڭ قايعىلى تاعدىرىنا دۋشار بولۋى دا ابدەن مۇمكىن بولعانىن جوققا شىعارۋ قيىن.

ر.مارسەكتىڭ ۆلاديۆوستوك ساپارىنا قايتا ورالايىق. قولىندا الاش وردا بەرگەن رەسمي وكىلەتتىگى مەن قۇزىرى بولماۋىنا وراي جاپون ۇكىمەتى ر. مارسەكۇلىنا الاش وردا اتىنان بەرگەن جازبا حاتىنا رەسمي جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتتى. جاپون ميسسياسى وعان ءوز ۇكىمەتىنىڭ رەسمي وكىلى رەتىندە ەمەس, جەكە تۇلعا ەسەبىندە قارادى. ودان جاپون ۇكىمەتى الاش رەسپۋبليكاسىمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋعا مۇددەلى بولمادى دەپ قورىتۋعا ەرتەلەۋ. سەبەبى جاپون ۇكىمەتى مەن ارمياسى دا وزدەرىنىڭ سىبىردەگى ساياساتى نەگىزىندە قازاقتار مەن الاش وردا جايىندا استىرتىن اقپارات جيناعان (ر.ونو, ت.ۋياما). جاپونيانىڭ اقپارات كوزىنىڭ ءبىرى الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋاقىتشا استاناسى – الاش قالاسىنىڭ وزىندە دە بولعان. «سارىارقا» گازەتىنىڭ   «ىسىلعان جاپون دوكتورى» اتتى شاعىن ماقالاسىندا شان-حۋن-يوكي (تۇپنۇسقادا وسىلاي جازىلعان) دەگەن دارىگەردىڭ «تامىر ۇستايتىنى, كوز ءھام ىشكى اۋرۋلاردى قاراپ ەمدەيتىنى», سىرقاتتاردى «كۇندە تاڭعى ساعات 9-دان كۇندىزگى 2-گە دەيىن قابىلدايتىنى» ايتىلىپ, ءتىپتى ونىڭ مەكەنجايى دا بەرىلىپتى.

جاپون ۇكىمەتى قايسىبىر ەل تۋرالى ماعلۇماتتى دارىگەر, ساۋداگەر, عالىم, ياعني بەيبىت مامان يەلەرى ارقىلى جينايتىنى تۇسىنىكتى. بىراق ونداي مالىمەتتەر كوبىنە ونشا انىق بولماعان. سونىمەن قاتار جاپون تاراپى كەلەشەكتە قازاقپەن قارىم-قاتىناسىنىڭ وتە ءتيىمدى بولاتىنىن تۇسىنگەن. بىراق كۇنشىعىس ەلىنىڭ باس مۇددەسى مانجۇريا مەن موڭعوليا بولىپ تۇرعان ساتتە جاپون ۇكىمەتى قازاقپەن بەلسەندى قارىم-قاتىناس قۇرۋعا اسىقپاعان كورىنەدى. دەسە دە ديپلوماتيالىق ميسسيانىڭ جەتەكشىسى ر.ۆاتانابە ر.مارسەكۇلىنىڭ الاش وردا ۇكىمەتى اتىنان ساياسي قارىم-قاتىناس ورناتۋ تۋرالى ۇسىنىسىن ماقۇلداپ, ول ماسەلەنى جاپون ۇكىمەتىنىڭ تيەسىلى مەكەمەلەرىنە جەتكىزۋگە ۋادە بەردى. وعان قوسا رايىمجان الاش اۋماعىندا نە وعان جاقىن جەردەن جاپون كونسۋلدىعىن اشۋدى ۇسىنىپ, ول دا قابىلدانادى.

كوپ ۇزاماي, 1919 جىلدىڭ مامىر ايىندا, سەمەي وبلىستىق زەمستۆو باسشىسى ر.مارسەكۇلىنا وزدەرىن «عىلىمي قىزمەتكەرمىز» (!) دەپ تانىستىرعان 2 جاپون كەلىپ جولىعادى. 1938 جىلدىڭ ساۋىرىندە ۇرىمجىدە نكۆد تەرگەۋشىسىنە بەرگەن جاۋابىندا ر. مارسەكۇلى ەكى «عالىمنىڭ» ماقساتى – سەمەيدە جاپون كونسۋلدىعىن اشۋ مۇمكىندىگىن انىقتاۋ بولىپتى. سەمەيگە ورالعان سوڭ, 1919 جىلعى شىلدەنىڭ ورتاسىندا رايىمجان ومبىدا جۇرگەن ءاليحان بوكەيحانعا جولىعىپ, جاپونيانىڭ باس كونسۋلدىعىنا ساپارىنىڭ قورىتىندىسى مەن ءوزى باسقاراتىن سەمەي وبلىسىنداعى احۋالدى بايانداپ, اقىل-كەڭەس سۇرايدى. ءا. بوكەيحان سول تۇستا رەسمي تۇردە ومبىدا ورنالاسقان ا.كولچاك ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنداعى بۇكىل قازاق حالقىنىڭ ەمەس, سەمەي وبلىسى قازاقتارىنىڭ قۇزىرلى باس وكىلى بولسا دا, ءىس جۇزىندە (دە-فاكتو) الاش وردا توراعاسى قۇزىرىن قاتار استىرتىن اتقارا بەردى. رايىمجان وعان سەمەي وبلىسىنىڭ بىرقاتار ويازىندا «الاش» پارتياسى مەن الاش وردا مۇشەلەرىنىڭ قۋدالاۋعا ءتۇسىپ, تۇتقىندالعانىن حابارلادى. ءا.بوكەيحان وعان جەرگىلىكتى رەسمي وكىل رەتىندە ا.كولچاك ۇكىمەتىنىڭ توراعاسىنا كىرىپ, «جاپونيامەن ەكىجاقتى ساياسي قارىم-قاتىناس ورناعانىن بەتىنە باسىپ ايتىپ, قىسىم مەن قۋدالاۋدى دەرەۋ دوعارىپ, تۇتقىنداردى بوساتۋدى ءۇزىلدى-كەسىلدى تالاپ ەت» دەگەن كەڭەس بەرەدى. وعان قوسا ءا.بوكەيحان «جاپوننىڭ اسكەري ميسسياسىمەن, ءارى قاراي جاپونيانىڭ وزىمەن بلوك (ساياسي) جونىندە كەلىسىمگە كەلگەنىن جانە سول ميسسيا ارقىلى ءوزىنىڭ قازاق ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن كولچاك ۇكىمەتىن قىسىمعا العانىن» حابارلادى. «الاش» كوسەمىنىڭ سوزىنە قاراعاندا, ادميرال كولچاكتىڭ ديكتاتورلىق بيلىگىنە قارسى كوتەرىلەتىن ءساتى كەلگەندە دايىن تۇرۋ ءۇشىن «الاش» ارمياسىنىڭ اسكەري بولىمدەرىن جاساقتاۋدى جالعاستىرا بەرۋ – «الاش» پارتياسىنىڭ جاقىن اراداعى باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى. كوتەرىلىس كولچاك ارمياسى جاپپاي كەيىن شەگىنگەن كەزدە باستالىپ, جاپون اسكەرى «الاش» ارمياسىنا ءتۇرلى جاراق, قارۋ جانە تەحنيكالىق قۇرالداردى جەتكىزۋ ارقىلى قولداۋ كورسەتۋگە ءتيىس. ءا. بوكەيحاننىڭ ايتۋىنشا, «كولچاكتىڭ جاعدايى قيىنداپ بارادى, مايدانداردا جاپپاي شەگىنۋ باستالدى, قىزىلدار (كەڭەس وكىمەتىنىڭ «قىزىل ارمياسى». – س.ا.) شابۋىلعا كوشىپ, ورالعا تاياپ كەلەدى».

الدىمەن ومبى, ونىڭ ىزىنشە سەمەي بالشەبەكتەردىڭ قولىنا وتكەن سوڭ, ر. مارسەكۇلى ءبىر توپ ۇزەڭگىلەسىمەن شىعىس تۇركىستانعا قاراي شەكارا اسۋعا تۋرا كەلدى. كوپ ۇزاماي شاۋەشەكتەگى ءبىر جاپون «دارىگەرىنىڭ» (!) كومەگىمەن ورىس ءتىلىن بىلەتىن جاپونيا وكىلىنە جولىقتى. رايىمجان وعان استىرتىن قيمىلعا كوشكەن «الاش» پارتياسى, ونىڭ مىندەتى مەن كوزدەگەن ماقسات-مۇددەسى تۋرالى, سونداي-اق 1919 جىلى ومبىدا الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ جاپون اسكەري ميسسياسىمەن اراداعى كەلىسىمى جايىن قىسقاشا بايانداپ بەرگەن سوڭ تىكەسىنەن: «ءدال قازىر جاپونيادان ءىس جۇزىندە كومەك الۋعا ءۇمىت ارتۋعا بولا ما؟» دەگەن سۇراق قويدى. جاپون وكىلى وعان: «كومەك بولۋى مۇمكىن, بىراق جالپىۇلتتىق اۋقىمدى كوتەرىلىسكە دايىنداۋ ءۇشىن «الاش» پارتيا­سى قالىڭ بۇقارا اراسىنداعى جۇمىسىن كەڭەيتۋى كەرەك» دەگەن جاۋاپ قاتتى (بۇل مالىمەتتەر ر.مارسەكۇلىنىڭ 1938 جىلدىڭ 26 ساۋىردە ۇرىمجىدە نۆكد جەندەتىنە بەرگەن جاۋابىنان الىندى. – س.ا.). الايدا 1920 جىلدىڭ باسىندا جالپىۇلتتىق كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋعا مۇمكىندىك بولمادى. دەگەنمەن دە «ۆولنىي گورەتس» گازەتىنىڭ جازۋىنشا, ءدال سول جىلى جاپون ۇكىمەتى قازاق ۇكىمەتىنە (الاش وردا) قازاق ستۋدەنتتەرىن جاپونيادا, سونداي-اق ەۋروپا مەن اقش-تا جاپونيانىڭ مەملەكەتتىك قازىناسى ەسەبىنەن وقىتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى.

بىراق ۇسىنىستان ءبىراز سۇراق تۋادى. مىسالعا, 1919 جىلدىڭ قاڭتارىندا كۇنشىعىس ەلى مانجۇريا مەن موڭعوليادان جىراق جاتقان قازاقپەن قارىم-قاتىناس قۇرۋ مەن وعان كومەك بەرۋدىڭ ەشبىر ماڭىزىن «كورمەي», الاش رەسپۋبليكاسىنا ساياسي, قارجى, ساۋدا-ەكونوميكالىق, اسكەري جانە ت.ب. قولداۋ كورسەتۋدەن جالتارعان ەدى. ول كەزدە الاش وردا سونداي كومەككە اسا مۇقتاج بولاتىن. ال ەندى ارادا ءبىر جارىم جىل دا وتپەي جاپون ۇكىمەتىنىڭ «قىرعىز (قازاق) ۇكىمەتىنە» نە ساياسي, نە اسكەري ەمەس, وقۋ-اعارتۋ سالاسىنان كومەك قولىن سوزۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ «الاش» ۇلتتىق قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرى ءۇشىن اعارتۋ  مەن جالپىعا بىردەي ءبىلىم بەرۋ ءىسى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماقسات-مۇددەسى بولعانى ءمالىم. حح عاسىر باسىندا ۇلى قازاق دالاسىندا ەكى ساياسي قوزعالىس بولدى. ءا.بوكەيحان «قازاقتار» (تۇپنۇسقادا «قىرعىزدار». – سپب, 1910 ج.) اتتى وچەركىندە ەكى اعىمنىڭ ءبىرىن «ۇلتتىق-ءدىني قوزعالىس» دەپ اتاسا, ەكىنشىسىن «باتىسشىل» دەپ باعالادى. ونىڭ نەگىزىن «الاش» زيالىلارى قۇرادى. سوڭعى قوزعالىس «قازاق دالاسىنىڭ بولاشاعىن سانالى تۇردە باتىس مادەنيەتىن جۇزەگە اسىرۋ» دەپ سانادى جانە سول ماقساتىنا جەتۋگە بار كۇشىن جۇمسادى. «الاش» جەتەكشىلەرىنىڭ وسى ماقساتى قازاقتىڭ تۇڭعىش جالپىۇلتتىق مەرزىمدى باسىلىمى – «قازاق» گازەتىنىڭ (1913-1918 جج., ورىنبور) «وردا» ەمبلەماسىنان كورىنىس تاپتى. ەسىگى جابىق كيىز ءۇي بەينەسىندەگى «وردا» (حاندىق, مەملەكەت, يمپەريا ماعىناسىندا) قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن بەينەلەسە, باتىسقا قاراي اشىلعان تۇندىگى – باتىستىڭ ءبىلىمى مەن عىلىمىنا جانە وزىق تەحنيكاسىنا جول اشىق دەگەندى بىلدىرەتىن. ال «قازاق» گازەتى مەن ونىڭ ىزىنشە شىققان مەرزىمدى باسىلىمدار («سارىارقا», «بىرلىك تۋى», «ۇران», «جاس ازامات», «اق جول» جانە ت.ت.) قالىڭ قازاق پەن قىرعىزدى ءبىلىم مەن عىلىمعا ۇندەۋدەن جالىقپادى. «الاش» قوزعالىسى مەن ولاردىڭ باسپا ءۇنى بولعان «قازاق» گازەتىنىڭ باس ۇرانى «وزعاندارعا جەتۋ كەرەك, جەتكەندەردەن وزۋ كەرەك» بولدى. 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىنداعى ءىى جالپىۇلتتىق قازاق-قىرعىز (قازىرگى قىرعىز حالقى) قۇرىلتايى الاش ۇلتتىق اۆتونومياسىن قۇرىپ, ونىڭ الاش وردا حالىق كەڭەسىن (ۇكىمەتىن) سايلاۋىنىڭ ىزىنشە 5 كىسىدەن (ا.بايتۇرسىنۇلى, م. جۇمابايۇلى, ەلدەس ومارۇلى, بياحمەت سارسەنۇلى جانە ت.شونانۇلى) تۇراتىن وقۋ كوميسسياسىن جانە ونىڭ جەتەكشىسى ەتىپ ا.بايتۇرسىنۇلىن سايلادى. ا.بايتۇرسىنۇلى كوميسسياسى الاش وردا كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا كىرمەيتىن, بىراق وعان مينيسترلىك قۇزىرى مەن مىندەتى جۇكتەلىپ, قىزمەتىنە تولىق ەركىندىك بەرىلدى. بۇل كوميسسيا وقۋ-اعارتۋ جانە عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىكتەرىنىڭ بالاماسى بولاتىن. كوميسسيا مۇشەسىنىڭ ايلىق جالاقىسى الاش وردا كوميسسارىنىڭ ء(مينيسترى) جالاقىسىمەن تەڭ – 800 رۋبل بولعانىن كوپشىلىك بىلمەيدى. بۇل «الاش» ارىستارى ءۇشىن جالپىعا ورتاق وقۋ-اعارتۋ مەن عىلىمنىڭ قانداي زور ماڭىزى بولعانىن بايقاتادى. كوميسسياعا ۇلتتىق مەكتەپ, كاسىبي (ورتا), جوعارى ءبىلىم مەكەمەلەرىنىڭ وقۋ باعدارلاماسىن, وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدارىن, وقۋلىقتارىن دايىنداۋ مىندەتى جۇكتەلدى. ر.مارسەكۇلى جاپونيانىڭ ۆلاديۆوستوكتاعى باس كونسۋلدىعىنا ءىى جالپىۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ حاتتاماسىن تاپسىرعانىن مالىمدەگەن ەدى. جوعارىدا ايتىلعانداي, جاپون ۇكىمەتى مەن ارمياسى رايىمجاننىڭ ۆلاديۆوستوك ساپارىنا دەيىن قازاق پەن الاش وردا ۇكىمەتى تۋرالى استىرتىن ماعلۇمات جيناعان. دەمەك الاش رەسپۋبليكاسىنا قاتىستى ساياساتىن ايقىنداۋ ماقساتىندا جاپون جاعى ءىى جالپىۇلتتىق قۇرىلتاي حاتتاماسىن مۇقيات زەرتتەگەنگە ۇقسايدى. الايدا 1920 جىلدىڭ باسىنا قاراي بالشەبەكتەردىڭ قىزىل ارمياسى مەن اق ارميا اراسىنداعى ەڭ زور شايقاستار اياقتالىپ, رەسەيدىڭ ىشكى ازامات سوعىسى كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسىمدىعىمەن جالعاستى. ا.كولچاك ۇكىمەتى قۇلادى, ءوزىن بالشەبەكتەر اتۋ جازاسىنا كەستى, ەگەمەندى الاش رەسپۋبليكاسى كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسقىنشىلىق سوعىسىمەن (اسكەري ينتەرۆەنتسياسى) قازاق تاريحىندا ەكىنشى رەت وتارلىققا دۋشار بولىپ, ءا.بوكەيحان باستاعان الاش مۇشەلەرى قىردا بالشەبەكتەردىڭ قۋدالاۋىنان جاسىرىنىپ ءجۇردى. بالكىم, الاش وردانىڭ وسى احۋالىنا وراي ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ وقۋ كوميسسياسىنان حابارى بار جاپون ۇكىمەتى «قىرعىز ۇكىمەتىنە» قازاق جاستارىن جاپونيادا وقىتۋ تۋرالى شەكتەۋلى كومەك كورسەتۋگە بەل بۋعان ءتارىزدى. «ۆولنىي گورەتس» گازەتىندە: «جاپون ۇكىمەتى قازاقتىڭ ابيتۋريەنت-جاستارىنىڭ ازامات سوعىسى كەسىرىنەن رەسەيدەگى وقۋىن جالعاستىرۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلعانىن بىلگەن سوڭ, ءوزىنىڭ سىبىردەگى وكىلدەرى ارقىلى قازاق ۇكىمەتىنە ارناۋلى تەحنيكالىق ءبىلىم العىسى كەلگەن قازاق جاستارىن جاپونياعا وقۋعا اتتاندىرۋدى ۇسىندى».

بۇل ۇزىندىدەن ەكى نارسە تۇسىنىكسىز كورىنەدى. ءبىرىنشىسى, اڭگىمە رەسەيدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقۋدى اڭساعان ابيتۋريەنت جاستار جونىندە مە الدە ازامات سوعىسى سالدارىنان رەسەيدەگى وقۋىن جالعاستىرا الماعان ستۋدەنتتەر جايىندا ما؟ نەگىزى ابيتۋريەنتتەر دە, ستۋدەنتتەر دە ايتىلىپ وتىرسا كەرەك. ەكىنشىسى – جاپون ۇكىمەتى «قىرعىز ۇكىمەتى» دەپ الاش وردا حالىق كەڭەسىن بە الدە قىرعىز (قازاق) كەڭەستىك اۆتونومياسىنىڭ (قىرعىز (قازاق) اكسر) حالىق كوميسسارلار كەڭەسىن (حالكوم) ايتىپ وتىر ما؟ وعان جالعىز جاۋاپ بولۋى كەرەك. سەبەبى بىرىنشىدەن, الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ ورنىندا 1920 جىلدىڭ 26 تامىزىندا قۇرىلعان قىرعىز اكسر-نىڭ حالكومى سول جىلدىڭ 4-12 قازانىندا ورىنبوردا وتكەن «قازاق كەڭەستەرىنىڭ» ءبىرىنشى سيەزىندە سايلاندى. ەكىنشىدەن, جاپون ۇكىمەتى رەسەيدەگى 1918-1923 جىلدارداعى ازامات سوعىسىنان باستاپ ءوز ارمياسى 1945 جىلدىڭ تامىزىندا كەڭەس ارمياسىنان ويسىراي جەڭىلگەنشە كەڭەس بيلىگىن مويىنداماي, جاۋ سانادى. ۇشىنشىدەن, جاپون ۇكىمەتى «سىبىردەگى وكىل» دەگەندە شىعىس ءسىبىردى ەمەس, رەسەيدىڭ پاتشالىق كەزەڭىنەن حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن «باتىس ءسىبىر» سانالعان اقمولا مەن سەمەي وڭىرلەرىنىڭ ءبىرىن ايتۋى مۇمكىن. 1872 جىلعا دەيىن اقمولا مەن سەمەي وبلىستارى كىرەتىن دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى «باتىس ءسىبىر گەن.-گۋبەرناتورلىعى» بولعانىن ۇمىتپايىق. وعان قوسا 1918-1920 جىلدارى سەمەيدە «ىسىلعان دوكتور» نە «عالىم» رەتىندە جاپون وكىمەتىنىڭ نە ارمياسىنىڭ وكىلى بولعانى جوعارىدا ايتىلدى. ءبىر قىزىعى: جاپون ۇكىمەتىنىڭ قازاق بالاسىن وقىتۋ ۇسىنىسى «بولاشاق» حالىقارالىق ستيپەندياسىنا ۇقسايدى. ونىڭ ماقساتى – قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ باسىم سالالارىنا قاجەتتى كاسىبي ماماندار دايىنداۋ بولاتىن. جاپون ۇكىمەتى قازاق ستۋدەنتتەرىنە «بولاشاق» باعدارلاماسىنا ۇقساس جەڭىلدىك ۇسىنعان, اتاپ ايتقاندا, جاپونياعا بارىپ-قايتۋ جولى, وقۋ اقىسى, كۇنشىعىس ەلىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىعان بار ۋاقىتىنداعى باسپاناسى مەن كۇن كورىس شىعىندارى تۇگەل جاپون مەملەكەتتىك قازىناسى (بيۋدجەتى) ەسەبىنەن تولەنەدى. بىراق «بولاشاقتان» ارتىقشىلىعى – جاپون قاراجاتى قايتارىمسىز (!). تيفليس گازەتىنىڭ جازۋىنشا, 1920 جىلدىڭ ماۋسىمىنا قاراي «بىرنەشە ستۋدەنت پەن ستۋدەنت قىز جاپونياعا اتتانىپ تا ۇلگەرىپتى». بىراق كۇنشىعىس ەلىنە اتتانعان قازاق جاستارىنىڭ اتى-ءجونى, ناقتى سانى, تاڭداعان ماماندىعى نە كاسىبى جانە تاعى باسقا مالىمەتتەر بەرىلمەگەن. ول مالىمەتتەر ءبىلىم قۋعان قازاق جاستارىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن بەرىلمەسە كەرەك. جاپون ۇكىمەتى, سونىمەن قاتار, ەۋروپا مەن اقش-تا وقۋدى اڭساعان قازاق جاستارىن دا ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قازىنا ەسەبىنەن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتەنىپتى. ەگەر «ۆولنىي گورەتس» گازەتىنىڭ وسى حابارى تولىق راستالسا, الاشتانۋشى عالىمدارعا جاپونيا ۇكىمەتىنىڭ, سىرتقى ىستەر جانە قورعانىس مينيسترلىكتەرىنىڭ, ءتىپتى قازاق جاستارى ءبىلىم العان جوو-لاردىڭ مۇراعاتتارىن اقتارۋ, زەرتتەۋ قاجەتتىگى تۋادى. اتاپ ايتقاندا, جاپونيادا وقىعان, سونداي-اق ەۋروپا مەن اقش-تا ءبىلىم الۋى مۇمكىن قازاق جاستارىنىڭ اتى-جوندەرىن, ءبىلىم العان جەرلەرىن (قالا مەن جوو), ولار مەڭگەرگەن تەحنيكالىق نەمەسە تاعى باسقا ماماندىقتارىن, سونداي-اق ول جاستاردىڭ كەيىنگى تاعدىرىن انىقتاۋ مىندەتى تۇرادى. ولاردىڭ تاعدىرىن انىقتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى – 1920 جىلداردىڭ باسىندا (1922-1926 جج.) تۇركىستاننان گەرمانياعا وقۋعا بەس قازاق ازاماتى اتتانعانىن جۇرت بىلە بەرمەيدى. ولار عازىمبەك ءبىرىمجان (الاش وردا مۇشەسى احمەت ءبىرىمجاننىڭ تۋعان ءىنىسى), تەمىربەك قازىبەكۇلى, داموللا بيتىلەۋۇلى, ءابدىراحمان مۇڭايت­باسۇلى جانە سابىر تاناشۇلى (الاش وردا مۇشەسى ءۋاليتحان تاناشۇلىنىڭ جاقىن تۋىسى بولۋى مۇمكىن. – س.ا.). ولاردى «الاش» جاستارى دەۋگە دە نەگىز بار. العاشقى ەكەۋى بەرليندەگى حالىق شارۋاشىلىعى اكادەمياسىندا, قالعان ۇشەۋى – راستەنبەرگ قالاسىنداعى تەرى يلەۋ ماماندىعىنا وقيدى. الايدا بەسەۋدىڭ كەيىنگى تاعدىرى قايعى-قاسىرەتپەن اياقتالدى, 1930-جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولدى.

قازاق جاستارىنا جاپونيادا جانە ەۋروپا مەن اقش-تا وقىتۋدى ۇسىنۋىمەن جاپون ۇكىمەتى قازاق ەلىمەن كەلەشەكتە تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋعا ءۇمىت ارتاتىنىن اڭعارتقانداي. «الاش» يدەياسىنان رۋح الىپ ءوسىپ, ازيا مەن باتىس­تىڭ (اقش تا بار) وركەنيەتتى, دامىعان ەلدەرىندە ءبىلىم العان قازاقتىڭ جاس ۇرپاعى, «الاش» جەتەكشىلەرى جوسپارلاعانداي, ءوز ەلىندە «سانالى تۇردە باتىس وركەنيەتىن جۇزەگە اسىرۋدى» قالايتىنى داۋسىز ەدى.

قالاي دەگەنمەن دە, «ۆولنىي گورەتس» گازەتى ماقالاسىندا جازىلعانداي, «جاپونيانىڭ قازاق حالقىمەن جاقىنداسۋعا ۇمتىلۋى سىبىردەگى جاپون ساياساتىنىڭ كەيبىر قىر-سىرىن اشىپ كورسەتەتىن وتە ەرەكشە قۇبىلىس» ەدى.

سۇلتان حان اققۇلى