ۇلى دالا تاريحىنا, ياعني بايىرعى قازاق ەلىنىڭ تاريحي دامۋ جولدارىنا تاريحي زەردەلىلىكپەن, وي كوزىمەن بارلاساق, ساق, عۇن, تۇركى زامانىنان بەرى «ماڭگىلىك ەل» مەملەكەتتىك ۇلتتىق يدەياسىنان باستاپ, التىن وردا مەن قازاق حاندىعى تۇسىنداعى «جەرۇيىق», «التى الاش» جانە حح عاسىر باسىنداعى تاۋەلسىزدىك يدەياسىنىڭ بەلومىرتقاسى, ۇلت رۋحىنىڭ باستاۋ كوزى, ەلشىلدىك-مەملەكەتشىلدىكتىڭ سيمۆولى – «الاش» يدەياسى ەدى.
زامانا تولعاتقان, تاريح تۋدىرعان, ۇلتتىق ءۇمىت-ارمانىنان جارالعان مىڭجىلدىقتىڭ تۇلعاسى, قازاقتىڭ قابىرعالى دا قايسار قارا نارى ءاليحان بوكەيحاندى ۇلت كوسەمى احمەت بايتۇرسىنۇلى:
قىراعى, قيا جازباس
سۇڭقارىم-اي!
قاجىماس قاشىق
جولعا تۇلپارىم-اي!
ۇيىلگەن ولەكسەنى ورگە سۇيرەپ,
شىعارماق قىر باسىنا,
ىڭكارىم-اي! – دەپ ۇلى كەمەڭگەردىڭ شىنايى بولمىسىن كەمەل سۋرەتتەگەن, زامانىنان, قوعامىنان, قاۋىمىنان وزىپ تۋعان كورەگەن, مەملەكەت قايراتكەرى, ايتۋلى الاش كوسەمى, «الاش» پارتياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ءھام الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ باستى لاۋازىمدى باسشىسى, ەنتسيكلوپەديست-وقىمىستى, ەكونوميست, تاريحشى, ەتنوگراف, فولكلورتانۋشى, ابايتانۋشى, جۋرناليست, كوسەمسوزشى, ءتارجىماشى, ادەبيەت پەن مادەنيەت بىلگىرى, ورمانتانۋشى, شەجىرەتانۋشى, قازاق ولكەسىندەگى ءتورت تۇلىك مال مەن ەگىن شارۋاشىلىقتارىن زەرتتەۋشى, قازاق جەرىنىڭ جوقشىسى, مىسالشى, ونەرتانۋشى, تۇلعاتانۋشى ءاليحان بوكەيحاندى تانۋ حح عاسىردىڭ 90-ىنشى جىلدارىندا باستالدى دەسەك, مۇنىڭ باسى-قاسىندا باس-كوز بولعان جىگەرلى, جالىندى جاس سۇلتان حان اققۇلۇلى ءجۇسىپ (عىلىمي-پۋبليتسيستىك لاقاپ ەسىمى سۇلتان حان اققۇلى) ءاليحان بوكەيحاننىڭ ادەبي-پۋبليتسيستىك مۇراسى تاقىرىبىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا جازدى, ۇشان-تەڭىز ماتەريالداردى جيناقتاپ, ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ, تولىمدى زەرتتەۋ تۋىنداتتى.
جانكەشتى سۇلتان حان اققۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن 1995 جىلى «ءاليحان بوكەيحان. تاڭدامالى – يزبراننوە» اتتى سۇيەكتى اكادەميالىق جيناعى «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنان» جارىققا شىقتى. بۇعان ءا. بوكەيحاننىڭ 1889-1927 جىلدار ىشىندە جازعان كەسەك-كەسەك مونوگرافيالارى, عىلىمي-زەرتتەۋ شىعارمالارى جانە ەپيستوليارلىق مۇراسى جانە بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشى ەنگىزىلدى. جانە عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەرى بەرىلدى.
ءاليحانتانۋشى سۇلتان حان ءجۇسىپ وتە-موتە سيرەك تاريحي-ادەبي, دەرەكتەمەلىك, شەجىرەلىك مالىمەتتەردى مولىنان جيناعان مۇراعاتتانۋشى, دەرەكتانۋشى. ونىڭ كورسەتۋىنشە, ءا.بوكەيحان رەسەيدىڭ اتاقتى ەكونوميستەرى, گەوگرافتارى قاتىسقان «روسسيا. پولنوە گەوگرافيچەسكوە وپيسانيە ناشەگو وتەچەستۆا» اتتى كوپتومدىقتىڭ قازاق دالاسىنا ارنالعان 18-تومىنداعى «يستوريچەسكيە سۋدبى كيرگيزسكوگو كرايا ي كۋلتۋرنىە ەگو ۋسپەحي» اتتى وچەركتىڭ ءۇش اۆتورىنىڭ ءبىرى (1903). 1911-1914 جىلدارى ف.ا. بروكگاۋز بەن ي.ا. ەفروننىڭ «نوۆىي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار» باسىلىمىنىڭ 4-20-تومدارىن جازۋعا اتسالىسقان. وسى سوزدىكتىڭ 8-تومىندا ءا.بوكەيحاننىڭ 1906-1907 جىلدارى «يرتىش», «وميچ» جانە «گولوس ستەپي» گازەتتەرىنە رەداكتور بولعانى ايتىلادى. 1928 جىلى اكادەميك سەرگەي شۆەتسوۆ ءاليحان بوكەيحانعا جازىپ بەرگەن مىنەزدەمەسىندە ونىڭ قازاقتىڭ جىلقى تۇقىمدارى مەن جىلقى شارۋاشىلىعى جونىندە تاماشا ەڭبەگى بولعانىن اتاپتى.
سۇلتان حان اققۇلىنىڭ 2016 جىلى جارىق كورگەن «اليحان بۋكەيحان. تۆورەتس يستوري» ء(ى توم) جانە «اليحان بۋكەيحان. زاۆەششانيە» ء(ىى توم) اتتى, 2017 جىلى «اليحان بۋكەيحان. سوبيراتەل كازاحسكيح زەمەل» دەگەن اتاۋمەن قايتا باسىلىپ شىققان 2-تومدىق قابىرعالى تولىمدى زەرتتەۋلەرىندە ۇلى ساياساتكەردىڭ, ۇلت كوشباسشىسىنىڭ تولىق شىعارماشىلىق ءومىربايانى مەن قوعامدىق-ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتى جان-جاقتى كورسەتىلگەن. مۇندا تاريحي دەرەكتەر, مالىمەتتەر, ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ۇلى يدەيالارى ولشەۋسىز مول.
ءاليحان بوكەيحان مۇراسى – ۇلى دالا تاريحى مەن تاعدىرىنىڭ, تاۋەلسىزدىك جولىنداعى قازاق حالقىنىڭ قاھارماندىق-ەرلىك كۇرەسىنىڭ, ءتىلى مەن ءداستۇرىنىڭ, ۇلتتىق رۋحى مەن ساناسىنىڭ شارايناسى. سوندىقتان دا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, الاشتانۋشى سۇلتان حان اققۇلى قازاق قوعامىنىڭ رەفورماتورى, ستراتەگ, تاريح تامىرشىسى, قازاق جەرىنىڭ جوقتاۋشىسى, «ەل اعاسى, قىر بالاسى» (ماعجان اقىن ايتقانداي), ءاليحان بوكەيحاننىڭ 2016-2017 جىلدارى 15-تومدىعىن باستىردى. قۇراستىردى, تۇسىنىكتەرىن جازدى, بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىن جاسادى. ماسكەۋ, س.-پەتەربور, ورىنبور, ومبى, سامار, تومسك, مينسك, كيەۆ, سەمەي شاھارلارىنداعى ارحيۆتەردى, قازكسر مەن كسرو مقك-تەرىنىڭ جانە رف فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ ورتالىق ارحيۆتەرىن اقتاردى. ءسويتىپ «وسوبىە پريباۆلەنيا ك «اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام» (ومبى), «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي», «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى» (تاشكەنت), «ستەپنوي كراي», «يرتىش», «وميچ», «گولوس ستەپي» (ومبى), «سىن وتەچەستۆا» (ماسكەۋ), «رەچ», «مۋسۋلمانسكايا گازەتا», «ۆ ميرە مۋسۋلمانستۆا» گازەتتەرى مەن «سيبيرسكيە ۆوپروسى» جۋرنالى (سپب), «قازاق» (ورىنبور), «سارىارقا» (الاش) سىندى قازاق ءباسپاسوزى مەن «يزۆەستيا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا يرگو» (ومبى), «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا يرگو» اتتى عىلىمي باسىلىمدارىن زەردەلەگەن.
سونىمەن قاتار «اباي», «تەمىرقازىق», «جاس قايرات», «جاس قازاق», «جاڭا مەكتەپ», «ايەل تەڭدىگى», «شولپان» جۋرنالدارى مەن «اق جول» (تاشكەنت), «ەڭبەكشى قازاق», «تەڭدىك», «كەدەي تەڭدىگى» سىندى ۇلت باسىلىمدارىن ءبىرىن قالدىرماي اقتارعان. سونىڭ ناتيجەسىندە سان-الۋان ماتەريال جيناعان. ۇلى دالا كەمەڭگەرىنىڭ قازاق, ورىس تىلدەرىندە ويشىلدىقپەن, بىلىمدارلىقپەن جازعان عىلىمي زەرتتەۋلەرى, ەكسپەديتسيا ماتەريالدارى, مۇراعات قۇجاتتارى, عىلىمي, كوركەم اۋدارمالارى, ساتيرالىق اڭگىمەلەرى, جاراتىلىستانۋ, فولكلورتانۋ جايىنداعى جازبالارى, فەلەتوندارى, وقۋلىقتارى, وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدارى, ادەبي-سىن ماقالالارى, پىكىرلەرى (رەتسەنزيالارى), سەزد حاتتامالارى, قارارلارى, حاتتار, جەدەلحاتتار, ۇندەۋلەر, الاش وردا مەن ۋاقىتشا ۇكىمەتتەردىڭ زاڭنامالىق قاۋلىلارى, بۇيرىقتار, نۇسقاۋلار, تەرگەۋ حاتتامالارى, سوت ۇكىمدەرى جانە ت.ب. دۇنيەلەرى توپتاستىرىلعان.
جيناقتاپ ايتقاندا, سۇلتان حان اققۇلۇلى ءجۇسىپتىڭ «الاش مۇراسى: جيناۋ, جۇيەلەۋ, زەرتتەۋ» باعىتىنداعى ءا.بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن ادەبي-پۋبليتسيستيكالىق, عىلىمي شىعارماشىلىق مۇراسىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋى مەن ونىڭ 15-تومدىق ەڭبەگىن جاريالاۋى – ءال-فارابي اتىنداعى عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا تولىقتاي لايىق كەشەندى زەرتتەۋ.
سەرىك نەگيموۆ,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك
سىڭىرگەن قايراتكەرى,
حالىقارالىق «الاش»
ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى, پروفەسسور
