الاشتىڭ ارمانى ءۇشىن عۇمىرىن قيعان

ماعجانتانۋدىڭ ۇزىن كوشىنىڭ باسىندا الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان تۇرعانىن ايتۋ – پارىز. «وسىنداي اقىنى بار, ءبىر جەردە تىزە قوسىپ وتىرعان بەس ميلليون قازاقتىڭ ءتىلى قالاي جوق بولادى» دەپ تەبىرەنگەندە «وسىنداي اقىنى ماعجان» 20 جاستا عانا ەكەن-اۋ! بۇل 1913 جىلى بولاتىن. ماعجاننىڭ ۇستازى – مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. ماعجان «ويان, قازاقتى» قولجازبا كۇيىندە كورگەن. وسى قىزىلجاردا تۋعان تۇڭعىش قازاق رومانى «باقىتسىز جامالدىڭ» جارىققا كەلۋىنە دە تالانتتى شاكىرت ماعجان كۋا.

ماعجاننىڭ شى­عار­ماشىلىق ءومىر­بايانى­نىڭ دا تولىق, شىن عىلىمي تۇرعىدا جاسالاتىن كۇنى دە الىس ەمەس شىعار. سماعۇل سادۋاقاسوۆ ايتىپ, ەل اۋزىندا قاناتتى سوزگە اينالعان: «ماعجان – قازاق جاستارى وي-ساناسىنىڭ ءامىرشىسى» دەگەن باعانىڭ ءتۇپ-تامىرى, 1918 جىلدىڭ جازىندا جازىلىپ, «جاس ازامات» گازەتىنىڭ ءۇشىنشى سانىندا باسىلىپ شىققان  «مەن جاستارعا سەنەمىن!» ولەڭىندە جاتىر. سوندا ماعجان ءوزى نەشە جاستا؟ جيىرما بەسكە تولماعان!

ۇلكەن تەبىرەنىسپەن, جان تولقىنىنىڭ قۋاتىنان تۋعان بۇل جولدار قازىر دە, بۇدان بىلاي دا «مەن قازاق ۇلانىمىن!» دەگەن ءاربىر جاستىڭ جۇرەگىنە جول تاۋىپ, بۋىر­قانعان قۇلشىنىس تۋعىزارىنا ءسوز جوق. ءانۇران, شاقىرۋ, دابىل سيپاتىندا قايتا-قايتا «مەن جاستارعا سەنەمىن!» دەپ كەلىپ وتىراتىن تەگەۋرىندى شۋماقتار كوكىرەگىندە ءسال عانا شوعى بار جاس سانانى جالىنداتاتىن ارىنى كۇشتى كورىك ەدى.

ماعجان ءومىرىنىڭ اسا ءبىر شيە­لەنىستى كەزەڭى 1922 جىلى-اق كوممۋنيست, كەيىن جازۋشى جەرلەسى سابىر شاريپوۆتىڭ جالا جابۋىنان باستالدى. قىزىلجاردا شىعاتىن «مير ترۋدا» گازەتىنە «ريباس» (تەرىس وقىساڭىز – سابير. -ز.ت.) دەگەن بۇركەمە اتپەن 1922 جىلدىڭ 9 تامىزىندا جاريالاعان «الاشوردينتسام نەت مەستا ۆ سوۆەتاح» ماقالاسىندا «م.جۇماباەۆ, ج.تىلەۋلين, قۋانىشەۆ… الاشوردا مۇشەلەرى, بولشەۆيكتەردى ولتىرگەن جاۋلار» دەگەن نەگىزسىز ايىپ تاقتى. گازەتتىڭ كەلەسى سانىندا «اۆتوردىڭ جالاسىنا قارسى» ج.تىلەۋلين جاۋاپ حات جازدى. بۇل كۇندەرى ماعجان قىزىلجاردان اتتانىپ كەتكەن ەدى. سەرگەلدەڭ وسىلاي باستالعان.

«جاۋ» دەگەن – جاۋدىڭ جالاسى,

ءادىل بولساڭ, ءومىرىمدى

اقتارىپ ءادىل قاراشى.

وتىز جىل ءومىر بويىندا,

جازعانىمدى جايىپ ساپ,

ەكى جار عىپ ساناشى, – دەگەن جولدار قاعازعا سول كەزدە تۇسكەن. ماعجاننىڭ جازىعى – جاڭا عاسىر­دىڭ كوك جيەگىنەن زور اقىندىق قۋاتپەن جارق ەتىپ كورىنۋى ەدى. ماعجان تۇرعاندا, ونىڭ ولەڭى ەل قۇلاعىندا جۇرگەندە اقىنمىن دەپ, ولەڭ جازامىن دەپ قاعاز شيمايلاۋ اركىمگە وڭاي بولماعان. بۇل اقىننىڭ مىسى وزگە ولەڭشىلەردى باسىپ كەتتى, ونەردىڭ تورەسى – ۇلى مارتەبەلى پوەزيا تورىنە ماعجاندى اتتاپ قانا وتۋگە بولاتىن ەدى, اقىندىقتىڭ دارەجەسىن ماعجاننان اسىرۋ كەرەك ەدى.

مىنە, جالا قايدان, جالاقورلار كىم؟ جاۋابىن وسى سەبەپتەن ىزدەڭىزدەر! ستالين دە ەمەس, كومپارتيا دا ەمەس, ءوز قازاعىمىز, ءوز اقىندارىمىز, دالىرەك ايتقاندا. ءالى ءپىسىپ-جەتىلە قويماعان, ايعايشىل, جالاڭقىلىش باققۇمار, ساياسي دۇمبىلەز اقىنسىماقتار. ول ۇلتشىل ەدى. ونىسىنا جازىقتى دا ەمەس. سەبەبى احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي: «قۇل بولعان حالىقتان تۋىپ, قۇلدىقتىڭ قورلىق-زورلىعىن كورىپ وتىرىپ, قازاق قالام قايراتكەرلەرى قالامىن ۇلتىنىڭ اۋىرىن جەڭىلدەتۋ, اۋرۋىن ازايتۋ جولىنا جۇمساماسقا مۇمكىن ەمەس». البەتتە, كوزى جاڭا اشىلىپ كەلە جاتقان قازاق زيالىلارى, سولاردىڭ ىشىندە, مىسالى, ماعجان جۇمابايۇلى سياقتى دارىن يەلەرى, ەستيارلارى: سىرى بەيمالىم, شىن-وتىرىگى كۇماندى «پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن» اياق-قولىن كوتەرىپ قولداۋى كەرەك پە ەدى؟ قۇلدىقتان جاڭا بوساعان قازاق حالقىنىڭ مۇڭىن جوقتاۋى كەرەك پە ەدى؟ بۇگىنگى ۇرپاققا ءبىز وسىنى اشىپ ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك.

ماعجان ءوز حالقىنىڭ ەل بولىپ, ەركىن دامۋىن اڭسادى. ونىڭ شىعارمالارىنىڭ سارا تاقىرىبى – قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى, جىرلاعانى – قازاق مۇڭى. ول بۇل تاقىرىپتى جىرلاپ قانا قويعان جوق, بۇكىل دارىنى مەن ونەرىن سالىپ, سول تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستى. تۋعان حالقىنىڭ بوستاندىققا شىعۋ جولىن كورسەتپەك ەدى, سول جولدان ءوزىن تاپتى. سول ءۇشىن مەرت بولدى. «ويان, قازاق!» دەپ جار سالعان ۇستازى مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا ءۇن قوستى.

ال بيلىككە كەڭەس وكىمەتى كەلىپ, الاش كوسەمدەرىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان اۆتونوميالى رەسپۋبليكا دارەجەسىندە وتاۋ تىككەندە: «الاش ەلىنىڭ بوستاندىعى ەشبىر ۋاقىت الاش مىرزاسىنىڭ ياكي ءبىرلى-جارىم «جولداستىڭ»  بوستاندىعى ەمەس. بوستاندىق – ەلدىكى! اۆتونوميا – ەلدىكى! – دەپ جار سالدى.

«اۆتونوميا جولىندا – مالدى, باستى قۇربان قىلدىم, – دەپ قازاق وقىعاندارىنىڭ قايسىنىڭ بولسا دا ايتۋعا حاقىسى جوق…» دەگەنى اششى بولسا دا شىندىق ەدى. «ايازدى كۇنى اينالعان, /بۇلتتى كۇنى تولعانعان, /قۇرىعىن نايزاداي تايانعان, قۋ تولاعاي جاستانعان» /ەر قازاقتىڭ اۆتونومياسى, بۇل!» دەپ سوناۋ 1921 جىلدىڭ قاڭتارىندا جار سالعان ماعجان بولاتىن. مىنە, وسىنى ايتۋىمىز كەرەك بۇگىنگى ۇرپاققا.

جانە سول جاڭا ۇكىمەت, «اۆتونوميا كىمدىكى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ: «بۇل اۆتونوميا –سەنىكى ەمەس, مەنىكى» دەگەن ۇنامسىز سوزدەردى ءالى ەستۋگە بولادى. كەشە, 17-18-19 جىلداردا «اۆتونوميا» دەپ, اتقا مىنگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرازى قازىر اۆتونومياعا ءۇمىتسىز, سالقىن قارايدى. كىرىسكىسى كەلمەيدى. «تىلەگەنىڭ وسى ەمەس پە, نەگە كىرىسپەيسىڭ؟» دەسەڭ, «بۇل – بىزدىكى ەمەس, «جولداستىكى» (ساۋاتى از «كوممۋنيست-بەلسەندى» دەگەن ماعىنادا. -ز.ت.) دەگەندەي. قازىرگى ءحالدىڭ قوجاسى كەيبىر جولداسقا جولىقساڭ: «اۆتونوميا – مەنىكى, مەن بولماعان كىسى اۋلاق ءجۇرسىن» دەگەندەي. مۇنىڭ اتى – ۇعىسپاۋ, ۇقپاۋ عوي».

ياعني, ماعجان كەيبىر شولاق بەلسەندىلەر سياقتى اۆتونوميا كورپەسىن وزىنە تارتپاي, بۇل اۆتونوميانىڭ تاعدىرى ۇلت تاعدىرىمەن, بىرنەشە عاسىر ەزگىدە بولعان قالىڭ قازاقتىڭ تاعدىرىمەن بايلانىس­تى دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان:  «الاش ەلىنىڭ بوستاندىعى ەشبىر ۋاقىت الاش مىرزاسىنىڭ, ياكي ءبىرلى-جارىم «جولداستىڭ» بوستاندىعى ەمەس. بوستاندىق – ەلدىكى! اۆتونوميا – ەلدىكى! اۆتونوميا جولىندا مالدى, باستى قۇربان قىلدىم دەپ, قازاق وقىعاندارىنىڭ قايسىسىنىڭ بولسا دا ايتۋعا قاقى جوق!» دەپ قاتتى ايتۋعا ءماجبۇر بولعان. ۇلكەن دە, كىشى دە ءوزىنىڭ بوي قۋاتى مەن وي قۋاتىن قازاق مەملەكەتتىگىن نىعايتۋعا جۇمساۋى قاجەتتىگىن جان-جۇرەگىمەن سەزىنگەن كۇرەسكەر عانا وسىلاي جازا الادى.

احمەت بايتۇرسىنوۆ كەزىندە ۇكىمەت باسىنداعى بولشەۆيكتەردىڭ كوسەمى ۆ.لەنينگە ارنايى حات جازىپ, قازاق دالاسىنداعى ساياسي جاعدايدى تۇسىندىرمەك بولعانى ءمالىم:

«…قازىرگى ۋاقىتتا كەز كەلگەن ادام ءوزىن كوممۋنيست دەپ اتايدى. ولارعا ءۇڭىلىپ قارامايىنشا, كەرەمەتتىڭ كۇشىمەن ءبارى كوممۋنيستەرگە اينالعان ەكەن دەپ ويلايسىڭ. بىراق, كەرەمەت تەك ەرتەگىلەردە بولادى, ال ءپاني جالعاندا ونداي بولمايدى». سوندىقتان احاڭ: «قازاق ولكەسىن باسقارۋعا اتى عانا كوممۋنيست ەمەس, ناعىز يدەيالىق كوممۋنيستەر مەن حالىق سەنىمىنە يە بولعان ۇلت زيالىلارىنان شىققان, سىننان وتكەن يدەيالىق قىزمەتكەرلەر قويىلسىن…» دەپ كورەگەندىكپەن بولجادى. بىراق, ۇلت ۇستازىنىڭ ۇسىنىسى قابىلدانبادى, «تابى بولەك» زيالىلىردى قۇرتۋ ناۋقانى جالعاسا بەردى…

ماعجان اقىننىڭ ماسكەۋدە, وقۋدا جۇرگەن كەزى تۋرالى ءبىر اڭگىمەدە: «بىزدە (كومپارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىندە.-ز.ت.) ماعجان جۇماباەۆ دەگەن اقىن جۇمىس ىستەيدى» دەپ 1925 جىلى ءستاليننىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىن ءسابيت مۇقانوۆ ايتقان. وسى ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ اقيقاتىنا جەتىپ, ماعجان كرەملدە, ورتالىق كوميتەتتە جۇمىس ىستەگەن بە؟ نەمەسە كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتۋشى-لەكتور بولىپ جۇمىس ىستەپ, جالاقى العان ماعجان جۇماباەۆتىڭ لەنين ەڭبەكتەرىن ورىسشادان قازاقشاعا اۋدارعانى راس. باسقا قىزمەتى تۋرالى نە بىلەمىز دەگەن ماسەلەنى بايىپتاپ تەكسەرىپ, اقىننىڭ ءومىر-دەرەكتەرىنە قوسقاندا, ەسىل ەر ءتىرى قالار ما ەدى, قايتەر ەدى؟! بولجاۋ قيىن…

«ماعجان جۇماباي نەگە اقتالمايدى؟» دەپ ىزدەۋ سالعان ايەلى زىليقا كەڭەس پاتشاسى حرۋششەۆكە حات جازدى; قارت كوممۋنيست, اشىمبەك بەكتاسوۆ قاريا ماسكەۋ مەن  جوعارى پارتيا مەكەمەلەرىنە, پارتيا سەزدەرىنە ءوتىنىش جولدادى, سول ءۇشىن زەينەتتە جۇرگەن كوممۋنيستكە قاتاڭ سوگىس بەرىلدى; قايروللا ماحمۋدوۆ, بەيسەنباي كەنجەباەۆ, تەمىرعالي نۇرتازين سىندى پروفەسسورلار, تاحاۋي اقتانوۆ, ءانۋار ءالىمجانوۆ, يۆان شۋحوۆ, الەكساندر جوۆتيس سياقتى جازۋشىلار كازگۋ-دە ارنايى جينالىس وتكىزىپ, قاسقايىپ وتىرىپ, «ماعجان اقتالسىن!» دەپ قاۋلى قابىلداپ, ورتالىق كوميتەتكە جولدادى. ۇلكەن قايراتكەر ءىلياس وماروۆ ماعجاندى قولداعانى ءۇشىن ءوزىنىڭ تۋعان پارتياسىنان تاياق جەدى. بۇل فاكتىگە بەلگىلى قايراتكەر اسانباي اسقاروۆ كۋالىك ەتەدى.

قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ اتىنان, سول كەزدەگى حاتشىسى ءابدىلدا تاجىباەۆ قول قويىپ, قاعاز ءتۇسىردى. وسى قۇجاتقا تابىنىپ, كگب تەرگەۋشىسى – مۇقاەۆ, 1938 جىلى اتىلىپ كەتكەن ماعجان اقىننىڭ   شەت  ەلدىڭ, جاپوننىڭ بارلاۋ قىزمەتىمەن  بايلانىسى تۋرالى ايىپ بەكىتىلمەسە دە, ادەبي مۇراسى تۋرالى 1960 جىلعى 11 ماۋسىم كۇنى مىناداي قياناتتى قورىتىندى جاسادى. ماعجان مۇراسى تاعى 28 جىل تۇنشىقتى, ەسىمىن اتاۋعا تىيىم سالىندى.

«وسى ءىس بويىنشا قازاقستان جازۋشىلار وداعى: «…ونىڭ اقىندىق مۇراسى, تۇتاس العاندا, يدەيالىق ۇستانىمى جاعىنان ۇلت­شىل-بۋرجۋزياشىل, ولاي بولسا, كونتررەۆوليۋتسيالىق سيپاتتا… جۇماباەۆ ادەبيەت ولكەسىنە ناعىز دەكادەنتشىل, قازاقتىڭ جاس بۋرجۋا­زياسىنىڭ يدەولوگى بولىپ كەلدى…» جازۋشىلار وداعىنان وسى قاعاز جازىلعاننان كەيىن, باس-اياعى 16 كۇن دەگەندە, ماعجاندى سوۆەت سوتى سوندا دا اقتادى. (جازىقسىز دەپ اقتاعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سوت ورگانى ەمەس, 1960 جىلعى 29 ماۋسىمدا,تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ پروكۋرورى ­پاسترەۆيچتىڭ نارازىلىعى نەگىزىندە, اسكەري تريبۋنالدىڭ 8 تامىزداعى شەشىمىمەن اقتالعان.-ز.ت.) اقتالعان سەبەبى: «بۇرىن تاعىلعان ايىپ بويىنشا (1930 جىلعى.-ز.ت.) جازاسىن تولىق وتەگەن, ودان باسقا جازا تاعايىندايتىن نەگىز جوق, «جاپون شپيونى بولدىم دەگەنى جالعان, سوۆەت قۇجاتتارىندا ونداي دەرەك جوق» ەكەن.

زاڭدى تۇردە اقتالعانىنا قاراماستان, قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىنا 1968 جىلى ء(ماجىلىستى ەكىنشى حاتشى ۆ.تيتوۆ جۇرگىزگەن) سوندا دا ماعجاننىڭ ەسىمىن اتاۋعا تىيىم سالىندى, سەبەبى «سوت جۇزىندە اقتالعانىمەن, مورالدىق تۇرعىدا (!) اقتالماپتى. كىم اقتاماپتى؟ جازۋشىلار وداعى ما؟ قازاق حالقى ما؟ اتى اتالماي, جارىق دۇنيەگە كوتەرىلىپ كەلە جاتقان باسىنان تەۋىپ, قايران بوزداق كورگە قايتا كومىلدى.

«ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» قازاقستانداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ ماعجان جۇمابايدىڭ 70 جىلدىعىنا ارناپ 1963 جازعان ماقالاسىن جانە ورىسشاعا اۋدارىلعان ەكى ولەڭىنىڭ قولجازباسىن ماسكەۋدەگى ارحيۆتەن تاپتىق. «قالاي دا باستىرا كورىڭىزدەر, ماعجان جۇماباەۆتى بۇكىل تۇركى تىلدەس رەسپۋبليكالار قۇرمەتتەيدى, گازەتىمىزدىڭ تارالىمى كوبەيەدى» دەپ اۆتوردىڭ جالىنا جازعان حاتى دا جاتىر.

1982 جىلعى قازاندا «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالى قويلىباي باقسى تۋرالى اڭىزدى العىسوز جازىپ جاريالاعانى ءۇشىن الاش­وردا قايراتكەرى «م.جۇماباەۆتى دارىپتەدى» دەپ رەداكتور بەيبىت قويشىباەۆقا قىلمىسقا بەرگىسىز جالا جابىلدى. ارىپتەستەرى: «ءبىزدىڭ پارتيا ءۇشىن جۇماباەۆ اقتالماعان. جانە بۇل الاشورداشى ەشقاشاندا اقتالمايدى» دەپ كەسىمدى ۇكىم شىعارعانىنا كۋا بولدىق. بەيبىت قۇرداسىمىز ادىلەت ىزدەپ, ­د.ا.قوناەۆقا شاعىندى. 1983 جىلى 27 اقپاندا سوۆەت وداعىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى يۋ.ۆ.اندروپوۆتىڭ اتىنا جازعان حاتىنا ەكى رەت جازىقسىز قۋدالانىپ, اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ماعجان اقىننىڭ تاعدىرىن ارقاۋ ەتەدى. حاتتا مىناداي سوزدەر بار ەدى:

«ۆ 1960 گ. ەگو رەابيليتيروۆالي. م.جۋماباەۆا سچيتايۋت پوەتيچەسكيم موستوم مەجدۋ اباەم ي سوۆرەمەننوي سوۆەتسكوي كازاحسكوي پوەزيەي. تەم نە مەنەە, تۆورچەستۆو م.جۋماباەۆا ناحوديتسيا پود فاكتيچەسكيم زاپرەتوم. ا س ۆىسوت سەگودنياشنەگو دنيا موجنو ي نادو زاپولنيت پروبەل ۆ يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى, ۆەرنۋت نەزاسلۋجەننو زابىتىە يمەنا ي نە دات پوۆودا كريۆوتولكام, – ك ەتيم مىسليام ناتالكيۆايۋت پولوجەنيا و ۆنيماتەلنوم وتنوشەني ك ناتسيونالنوي كۋلتۋرە, ۆىسكازاننىە ۆامي, يۋري ۆلاديميروۆيچ, ۆ دوكلادە «شەستدەسيات لەت سسسر».

سوۆەت مەملەكەتىنىڭ باسشىلىعىنا ميحايل گورباچەۆ كەلىپ, تاريحي وزگەرىستەر بولماسا, ماعجان دا, باسقا دا اقتالماس ەدى, ونداي كۇش قازاقتىڭ قولىندا جوق ەدى. زامان سونداي بولعان, زاماننىڭ زۇلماتىنا قارسى شىعىپ, كەمىن تولتىرىپ, جوعىن ىزدەۋشىلەر دە بولعان. مۇنى دا جاستار ءبىلۋى كەرەك-اق.

اقىرى ماعجان اتامىز ارامىز­عا ورالدى, ونىڭ شىعارمالارى – تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ اڭساعان ارمانىنداي ۇرپاقتارىنىڭ اۋزىندا.

ماعجاننىڭ ەسىمىن اقتاپ الۋ ءۇشىن كۇرەسكەندەردىڭ ەرلىگى تۋرالى ءبىراز مىسال كەلتىردىم. جاستار ءبىلسىن, ەلىكتەۋگە, ۇقساۋعا تۇرارلىق اتالارىڭ بولعان, قازىر دە بار. شىندىق, ادىلدىك ءۇشىن جان پيدا بولسا, ارمانىڭ جوق.  ۇرپاعىڭ ۇمىتپايدى. مۇنداي كوزسىز ىستەردى ەرلىك دەيدى. ال ەرلىك جاساۋ ءۇشىن سوعىس كەرەگى جوق, ادىلەت ءۇشىن كۇرەستىڭ ءاربىر مىسالى ەرلىككە بەرگىسىز.

زارقىن تايشىباي,

م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى