الىستاعى ارحيۆتەردەن الارىمىز كوپ

جاقىندا ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسى جاريالاندى. بۇل ماقالا ءوز ۇلتىن, ءوز وتانىن سۇيەتىن ءاربىر ازاماتتىڭ جىگەرىنە جەبەۋ, رۋحىنا دەمەۋ قوسىپ, ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىنا دەگەن ماقتانىش سەزىمىن اسقاقتاتتى. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋدىڭ باسىم باعىتتارىن كورسەتتى ءارى ول جۇمىستاردى ءتۇرلى ءىرى جوبالار اياسىندا ىستەۋگە بولاتىنىن ايرىقشا اتادى. سول جوبالاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى — ارحيۆ-2025.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى قازاق تاريحىن, قازاق مادەنيەتىن, قازاققا قاتىستى دەرەكتەردى زەردەلەپ, زەرتتەۋگە باسا نازار اۋدارىلىپ كەلەدى. پرەزيدەنتتىڭ شەشىمىمەن جاسالعان «قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى مەن ۇلتتىق تاريح جىلى», «مادەني مۇرا», «حالىق تاريح تولقىنىندا», «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدار­لامالارى اياسىندا قازاق تاريحىنا, مادەنيەتىنە قاتىستى قىرۋار جۇمىستار ىستەلدى. الىس شەتەلدەردەن, كورشى مەملەكەتتەردىڭ ارحيۆتەرىنەن تىڭ دەرەكتەر اكەلىندى. مۇنىڭ ءبارى ۇلى دالا­داعى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ارحيۆ قورىنا قوسىلعان تەڭدەسسىز بايلىق ەكەنى كوپكە ايان. الايدا, بارعا شۇكىر, تاپقانىمىزعا تاۋبە دەگەنىمىزبەن, شەتەل ارحيۆتەرىندە, مۇراجايلارىندا, تاريحي ورىن­دارىندا, ارحەلوگيالىق قازبا­لارىندا ساقتالعان قازاققا جانە قازاق ۇلتىن قۇرايتىن ەتنوستارعا قاتىستى دەرەكتەردىڭ مۇرتى دا ويىلعان جوق. ىرگەدەگى قىتايدىڭ وزىنە عالىمدار توبى قانشاما رەت بارىپ, تاريحشىلارىمىز ءبىراز دەرەكتەردى اكەلگەنىمەن, بەيجىڭدەگى قازاققا قاتىستى ارحيۆتەردىڭ ون پايىزى عانا وتانىمىزعا جەتتى. ونىڭ ۇستىنە, كەيبىر تاريحشىلار قازاق تاريحىن تەك قازاقستان تاريحىمەن عانا بايلانىستىرىپ, قازاق تاريحىنىڭ گەوگرافيالىق كەڭىستىگى مەن ۋاقىتتىڭ كوكجيەگىن نازاردان قاعىس قالدىرىپ كەلدى. مىنە وسى تۇيىندەردى بيىكتەن بايقاي بىلگەن ەلباسى قازاق تاريحىن زەرتتەۋدى كەڭىستىك پەن ۋاقىت تۇرعىسىنان قاراستىرۋدى ۇسىنىپ, تاريح زەرتتەۋدەگى تار ءورىستى شەڭبەردى بۇزدى, ۇلت تاريحىنا ءۇڭىلۋدىڭ ۇلكەن كەڭىستىگىن اشتى.

وسى ارادا سوزىمىزگە دالەل رەتىندە ەلباسى ماقالاسىنداعى «كەڭەستىك پەن ۋاقىت» ۇعىمىنا باسا نازار اۋدارعان تاريح عى­لىمدارىنىڭ دوكتورى, ل.ن.گۋمي­لەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلت­تىق ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى تۇرسىنحان زاكەنۇلىنىڭ ءسوزىن كەلتىرە كەتەيىك:
– «ماقالادا تىلگە الىنعان كە­ڭەستىك دەگەنىمىز قازاق تاري­حىنىڭ گەوگرافياسى, اۋقىمى. قازاق تاريحىنىڭ گەوگرافيالىق كەڭدىگى شىعىستا ھىنگان تاۋلارىنان, باتىستا دون, كاۆكازعا دەيىن, وڭتۇستىكتە حەشي دالىزىنەن(Hexi Corridor), سولتۇستىكتە سىبىرگە دەيىن سوزىلىپ جاتىر. مىنە, وسى بەس ميلليون شارشى شاقىرىمدىق كەڭەستىك قازاق تاريحىنىڭ ەرتە زامانداعى, ورتا عاسىرداعى جانە جاڭا داۋىردەگى تارلان تاريحىن باۋىرىنا باسىپ جاتىر. ال ۋاقىت دەگەنىمىز تاريحي پروتسەستەردىڭ حرونولوگيالىق شەڭبەرى. قازاق تاريحىنىڭ حرونولوگيالىق شەڭبەرى از دەگەندە ەكى جارىم مىڭ جىلدىڭ الدىنان باستالادى» .
دەمەك, ارحيۆ-2025 باعدار­لاماسىنىڭ قامتيتىن اۋماعى, شارپيتىن كولەمى وتە كەڭ. ىرگەمىزدەگى وزبەكستان, قىتاي, موڭعوليا, رەسەيدەن تارتىپ, يران, تۇركيا, ەۋروپا ەلدەرىندەگى تاريحي دەرەكتەرگە دەيىن تۇگەل ۇڭىلۋگە تۋرا كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر شەتى ادام كۇشى, قارجى, ۋاقىت ماسەلەسىنە تىرەلەتىندىكتەن, قازاق تاريحى ءۇشىن, قازاقستان ءۇشىن ماڭىزى زور تاريحي دەرەكتەرگە الدىمەن دەن قويعان ابزال سەكىلدى.

شەتەلدەگى ارحيۆتەردى قازاق­ستانعا اكەلۋدىڭ قامىن جاساۋدا باس­تى نازاردا ۇستايتىن ەلدىڭ ءبىرى — قىتاي. جازبا تاريحىنىڭ ۇزاقتىعىمەن جانە ساقتالعان قىرۋار تاريحي ارحيۆتەردىڭ مولدىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن قىتاي ەلىندە ساقتاردان, عۇن­داردان, ۇيسىندەردەن قالعان مۇرالار, قازاق ۇلتىنا قاتىستى دەرەكتەر وتە مول. اتاپ ايتقاندا, بەيجىڭدەگى گۋگۇن مۇراجايىندا, سيان, ىشكى موڭعولدا (وردوس, حۋح-حوت), شينجياڭدا (تۇرفان, ءۇرىمجى, التاي, ىلە) قازاققا جانە قازاق ۇلتىن قۇرايتىن ەتنوستارعا قاتىستى قانشاما دەرەكتەر جاتىر. قىتايدى ايتساق, كوبىمىزدىڭ كوز الدىمىزعا تاريحي جازبالار ەلەستەيدى. الايدا, قىتايداعى جارتاس سۋرەتتەرىندەگى, ماڭگى تاستارداعى, كونە ەسكەرتكىش, كونە قورىمدارداعى قازاققا جانە قازاق ۇلتىن قۇرايتىن ەتنوس­تارعا قاتىستى زەرتتەلمەي جاتقان تاقىرىپتار از ەمەس. ءتىپتى, ءۇيسىن قابىرلەرىنىڭ دەنى جانە ەڭ ۇلكەندەرى شينجياڭداعى ىلە وڭىرىندە جاتىر. ولار تۋرالى بىلەرىمىز قانشالىق؟! يمپەراتور تاڭ تاي-تسزۋن ەسكەرتكشىنىڭ جانىنداعى تۇركىلەرگە قاتىستى ءمۇسىن, بالبال تاستارعا ءبىز ءالى تولىق نازار اۋدارعانىمىز جوق. بەسىنشى عاسىردا عۇندار قۇرعان مەملەكەت — شيا پاتشالىعىنا قاتىستى دەرەكتەردى قاۋزاپ, ولار نە ءۇشىن ءچاڭان(چانان) قالاسىن استانا قىلدى, نە ءۇشىن ءچاڭاندا جىلقىنىڭ ءمۇسىنىن ورناتادى؟ «اتتىڭ عۇندى تارپۋى» دەگەن مۇسىنگە ارقاۋ بولعان يدەيانىڭ تاريحي استارى نە؟ دەگەن ماسەلەلەرگە ۇلتتىق تاريحىمىز تۇرعىسىنان تولىق ۇڭىلە المادىق. ولاردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە XVIII, XIX عاسىرداعى تسين پاتشالىعىنىڭ مۇراعاتتارىنداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى جازبا دەرەكتەردىڭ قانشاسىن اۋدارىپ جارىققا شىعارا الدىق؟ بۇل جونىندە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باقىت ەجەنحانۇلىنىڭ بىلاي دەگەنى بار: «ءبىزدىڭ بولجاۋىمىزشا, قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىندا ساقتالعان قازاق تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتاردىڭ جالپى سانى 7000-نان اسادى. قازىرگە دەيىن سونىڭ 3/1 عانا جارىق كوردى دەۋگە بولادى».
بۇل ارادا باقىت ەجەن­حانۇلى­نىڭ ايتقاندارىنىڭ اقيقات ەكەنىندە تالاس جوق. ويتكەنى باقىت قىتاي تاريحىنداعى قا­زاق­قا قاتىستى دەرەكتەردى كوپ زەرت­تە­گەن جانە ءمانجۋر (مانچجۋر) ءتىلىن بىلەتىن بىردەن ءبىر قازاق عالىمى. قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراجايىنداعى قۇن­دى دەرەكتەردىڭ ءبىر ءبولىمىن قا­زاقستانعا جەتكىزگەن, ابى­لايدىڭ تسين پاتشالىعىنا جازعان حا­تىنداعى كەيبىر تۇيتكىلدى ماسە­لە­لەردىڭ شىن سىرىن اشقان, قابانباي باتىردىڭ ءمورىن تاۋىپ, كۇللى قازاققا جاريا ەتكەن دە وسى باقىت ەجەنحانۇلى بولاتىن.
ابىلايدىڭ حاتى دەمەكشى, ابىلاي حاننىڭ 1757 جىلى تسين پاتشالىعىنا جازعان حاتى قىتاي تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسى بويىنشا «ورتا ءجۇز, ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ قىتايعا بودان بولعاندىعىنىڭ دايەگى» رەتىندە قارالىپ كەلگەن ەدى. الايدا, بۇل حاتتىڭ توت-موڭعول تىلىندەگى وڭدەلگەن كوشىرمەسى مەن ونىڭ ءمانجۋر تىلىندەگى اۋدارماسىن تاۋىپ, سالىستىرعان باقىت ەجەنحانۇلى بۇل حاتتى قىتاي تىلىنە اۋدارعانداردىڭ ءوز مۇددەلەرىنە بەيىمدەپ, وزگەرتىپ اۋدارعانىن انىقتاپ شىقتى. مىنە, بۇدان ءبىز قىتايداعى تاريحي ارحيۆتەردى اقتارىپ, پاي­دالانعاندا, تەك قىتاي تىلىندەگى نۇسقاسىنا عانا جۇگىنۋدىڭ دۇرىس بولمايتىنىن اڭعارامىز. تسين پاتشالىعى كەزىندەگى ارحيۆتەردىڭ كوبى الدىمەن ءمانجۋر تىلىندە جازىلىپ, كەيىن قىتاي تىلىنە اۋدارىلعاندىقتان, قىتايداعى ارحيۆتەردى اقتارۋدا تەك قىتاي ءتىلىن ءبىلۋ ازدىق ەتەدى. كەرىسىنشە قىتاي ءتىلىن, كونە قىتاي جازۋىن جەتىك بىلۋمەن قاتار, ءمانجۋر ءتىلىن بىلەتىن مامان اۋا­داي قاجەت. وكىنشتىسى, تاعى دا قايتالاپ ايتايىق, قازىرگە دەيىن ءمانجۋر ءتىلىن تولىق بىلەتىن باقىت ەجەنحانۇلىنان باسقا بىلىكتى عالىم قازاقتا جوق. كەرەك دەسەڭىز, ونىڭ دا مۇمكىندىگىن تولىق پايدالانىپ, قارجىلاي دەمەۋشىلىك جاساپ, ءمانجۋر تىلىندەگى دەرەكتەردى دەر كەزىندە قازاق تىلىنە اۋدارتىپ الۋعا تولىق ءمان بەرمەي ءجۇرمىز. . .
ارحيۆ-2025 باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدا تەك قانا شەتەلدەگى ارحيۆتەردى قازاقستانعا جەتكىزۋ مىندەت ەمەس. «ارحيۆ دەرەكتەرىن تەك جيناقتاپ قانا قويماي, بارلىق مۇددەلى زەرتتەۋشىلەر مەن قالىڭ جۇرتشىلىققا قولجەتىمدى بولۋى ءۇشىن ولاردى بەلسەندى تۇردە تسيفرلىق فورماتقا كوشىرۋ قاجەت» دەپ ەلباسى ءوزى ايتقانداي, اكەلىنگەن, بۇدان بۇرىن دا جيناقتالعان ارحيۆتەردى, تاريحي ماتەريالداردى قايتالاي عىلىمي اينالىمعا تۇسىرۋگە كۇش سالۋ كەرەك. سونىمەن قاتار, وسى جۇمىستارمەن اينالىساتىن كادر­لار تاربيەلەۋ جۇمىسىن دا قولعا الۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەت.
ال قىتايداعى تاريحي دەرەك­تەردى جيىنداۋدا مىناداي بىرقاتار تۇيىندەرگە باسا نازار اۋدارۋ كەرەك سياقتى.
بىرىنشىدەن, قازاقستانداعى جانە قىتايداعى تاريحتان حابارى بار, قىتاي, ءمانجۋر تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن مامانداردى ۇيىمداستىرىپ, ولاردىڭ قازاقستان تاريحشىلارىمەن تىزە قوسا جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. بۇلاردىڭ اراسىندا ءتىل ماماندارى, مادە­نيەت زەرتتەۋشىلەرى, ارحەولوگتار بولسا, ءتىپتى قۇبا قۇپ.
ەكىنشىدەن, قازاقستانعا قىتاي ارحيۆتەرىندەگى دەرەكتەردىڭ ءىشىناراسى ورىسشادان اۋدارىپ الۋ جولىمەن جەتتى. الايدا, ورىستار قىتاي ارحيۆتەرىندەگى قازاق رۋ, تايپالارىنىڭ اتىن ءوز بىلگەندەرىنشە وقىپ, ءوز ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق زاڭدىلىقتارىنا بەيىمدەپ جازدى. ونى كەيىن قازاق تىلىنە اۋدارعاندا, كوبىنىڭ ءوڭى وزگەرىپ, اتاۋلار ءار ءتۇرلى الىنىپ كەتتى. مىنە وسى قاتەلىكتەردى تۇزەتۋ جانە ەجەلگى ەتنوستاردىڭ اتىن, كىسى ەسىمدەرىن دۇرىس الۋ ءۇشىن تاريحي جازبالارداعى يەروگليفتى ەرتە زامانداعى فونەتيكاسىنا قايتارىپ, قازاق تىلىنە قايتا اۋدارۋدى ويلاستىرعان وڭ. اۋدارۋ بارىسىندا قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق وزگەرىستەرىن ەسكەرۋدى دە نازاردان قاعىس قالدىرماعان دۇرىس.
ۇشىنشىدەن, «قىتاي تاريحنا­مالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر», «26 تاريح» سياقتى قى­تاي قازاقتارى اۋدارعان نەمەسە قازاقستاندا اۋدارىلىپ, اينالىمعا تۇسكەن دەرەكتەر قىتاي تاريحنامالارىنداعى دەرەكتەردىڭ ازعانتاي بولگى عانا. ال بەيرەسمي تاريحنامالارداعى, وردانىڭ قۇپيا شەجىرەلەرىندەگى دەرەكتەر تىپتەن كوپ. ولار بويا­ماسىزدىعىمەن, شىنايى­لىعىمەن قۇندى. سونىمەن قاتار, بۇل جازبالاردا تىلىمىزگە قاتىستى دەرەكتەر دە از ەمەس. ەگەر وسى تاري­حي جازبالارداعى اتاۋلاردى بىرلىككە كەلتىرسە, قازاق تىلىندەگى ارحايزم سوزدەردىڭ بۇرىن قالاي قولدانىلعانىن بىلۋىمىزگە دە مۇمكىندىك تۋار ەدى.
تورتىنشىدەن, قىتايداعى جازبا دەرەكتەرگە عانا جابىسىپ الماي, كونە قورىمدارعا, قابىرلەرگە, ماڭگى تاستارعا, تاريحي ەسكەرتىشتەرگە, ءتىپتى جەر اتتارىنا دەيىن زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, ولاردىڭ جازباشا دەرەگىن, فوتوسۋرەت, بەينەبايانىن بىرگە جيناقتاۋ كەرەك. بۇل جەردە ۇكىمەتارالىق كەلىسىم جاساپ, قىتاي-قازاقستان ارحەولوگتارى بىرلەسكەن عىلىمي زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسى ۇيىمداستىرىلسا جانە ءۇيسىن قابىرلەرى سياقتى تاريحي ورىندارعا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزسە, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
بەسىنشىدەن, قىتايداعى ارحيۆتەرگە, تاريحي جادىگەر­لەرگە ۇڭىلگەندە كونە داۋىرگە بايلانىستى دەرەكتەردى ءشياننان(سيان), ال ورتا عاسىردان بەرگى دەرەكتەردى بەيجىڭنەن ىزدەگەن دۇرىس. تۇرفان, دۋنحۋان وڭىرلەرىندەگى مىڭ ۇيلەر­دەن ۇلى بريتانياعا اكەتىلگەن تاريحي مۇرالاردى دا قىتاي تاريحىنداعى دەرەكتەردىڭ ءبىر بولگى رەتىندە زەرتتەۋدى ۇمىتپاعان وڭ.
قىسقاسى, ءبىر ۇلتتىڭ جانە ونى قۇراعان ەتنوستاردىڭ سان عاسىرلىق تاريحى ەشقاشان سول مەملەكەتتىڭ شەكاراسىمەن شەكتەلمەيدى. سوندىقتان قازاق تاريحىن جۇمىر جەردىڭ بەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بۇكىل قازاقتىڭ جانە قازاق حالقىن قۇراعان ەتنوستاردىڭ تاريحى رەتىندە ىندەتە ىزدەۋدىڭ يكەمدى ءساتى تۋدى. وسى تۇرعىدان العاندا, «ارحيۆ — 2025» باعدارلاماسىنىڭ جۇگى اۋىر, ماڭىزى زور. الايدا, اتالعان باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدا «بۇل ماڭىزدى جۇمىس مەملەكەت ەسەبىنەن اتقارىلاتىن «اكادەميالىق تۋريزمگە» اي­نال­­ماۋعا ءتيىس» دەپ ەلباسى ما­قا­لاسىندا قاداپ ايتقانداي, ناۋ­قانشىلدىقتان, سەنساتسيا جاساۋ­دان ايرىقشا اباي بولعان ءجون. سونىمەن قاتار, بۇل باعدارلامانى تەك 7 جىلدىڭ اۋقىمدى جۇمىسى دەپ قانا قاراماي, باستالۋى بار, ۇزاق جىلدارعا جالعاساتىن تا­قىرىپ رەتىندە قاۋزاعان دۇرىس.

قالياكبار ۇسەمحانۇلى,
جۋرناليست