وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن Goldman Sachs بانكىنىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى گەري كون «الەمنىڭ بارلىق ەلى ءوز ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى ءۇشىن اقشا سوعىسىنا كىرىسىپ كەتتى» دەگەن ەدى. ارينە, بۇل كۇندە اقشا سوعىسى دەسە, كوپتىڭ ويىنا الدىمەن, اقش دوللارى مەن يۋان اراسىنداعى نەمەسە رۋبل, اقش دوللارى, ەۆرو اراسىنداعى تەكەتىرەس كەلەدى. سوڭعى كەزدەرى بۇل قاتارعا جاپونيا يەنى قوسىلدى. بىراق بۇل شايقاس تەك وسى اقشالار اراسىندا عانا ءجۇرىپ جاتقان جوق, كەرىسىنشە بۇكىل الەم ەكونوميكاسىنا اسەر ەتىپ, ءار ەلدىڭ ۆاليۋتاسىنا دا اۋىر سوققىلار جاساۋدا.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن جاھاندىق كوممەرتسيالىق جانە ينۆەستيتسيالىق وپەراتسيالاردىڭ قارجىلىق ەسەپتەۋلەرىندە بەلگىلى ءبىر تۇراقتىلىق ورنادى. اتاپ ايتقاندا, اقش دوللارى سەنىمدىلىك جاقتان حالىقارالىق ۆاليۋتالار اراسىندا الدىڭعى ورىنعا شىقتى. بىراق 2008 جىلعى الەمدىك قارجى داعدارىسىنان كەيىن ۇلكەن وزگەرىس تۋدى: ەۋروپا ەلدەرى مەن قىتاي حالىقارالىق قارجىلىق ەسەپ ايىرىسۋدا باسقا ۆاليۋتا تابۋعا تالپىنا باستادى. ارينە, بۇل الەمگە اقشا ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ وتىرعان اقش-قا ۇناعان جوق. كەرىسىنشە ول دوللاردىڭ ورنىن ساقتاپ قالۋدىڭ تىڭ جولدارىن قاراستىرا باستادى. ەڭ الدىمەن, «ارزان اقشا ساياساتىن» ىسكە قوستى, ياعني كوممەرتسيالىق بانكتەردىڭ كوررەسپوندەنتتىك شوتتارىندا جاتقان مەملەكەتتىك باعالى قاعازداردى ساتىپ الىپ, ولاردىڭ بيزنەستى نەسيەلەندىرۋىنە جول اشتى. پايىزدىق مولشەرلەمەنى جوعارىلاتىپ, باسقا ۆاليۋتالار قۇنسىزداندى. الايدا بۇل الەمدىك اقشا سوعىسىنىڭ دوللاردان ارىلۋ ساياساتىنا دەگەن سۇرانىسىن ءتىپتى ۇدەتە ءتۇستى.
ونىڭ ۇستىنە, اقش دوللارى دا بۇرىن-سوڭدى بولماعان تىڭ قاتەرگە ءدوپ كەلدى. جاقىندا 2008 جىلعى داعدارىستى بولجاعان ەكونوميست نۋريەل رۋبيني اقش-تاعى جۇزدەگەن بانك بانكروتقا ۇشىراۋى مۇمكىن دەپ مالىمدەدى.
نۋريەل رۋبيني بانكتەردىڭ 620 ميلليارد اقش دوللارى كولەمىندەگى باعالى قاعازدار بويىنشا ىسكە اسىرىلماعان شىعىنعا ۇشىراعانىن العا تارتىپ, «ودان دا جامانى, جوعارى پايىزدىق مولشەرلەمە بانكتەردىڭ باسقا اكتيۆتەرىنىڭ نارىقتاعى قۇنىن تومەندەتتى. اقش-تا بانكتەردىڭ ىسكە اسىرىلماعان شىعىندارى ءىس جۇزىندە 1,75 تريلليون دوللاردى نەمەسە ولاردىڭ كاپيتالىنىڭ 80% قۇرايدى» دەدى. دەمەك اتالعان ماماننىڭ ۋاجىنە سۇيەنسەك, سالىمشىلار وزدەرىنىڭ دەپوزيتتەرىن قاۋىپسىز سەزىنە المايدى, بۇل الداعى ۋاقىتتا جۇرتتىڭ اقش دوللارىنا دەگەن سەنىمنىڭ جوعالۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. اقش اقشاسىنىڭ بۇل جاعدايىن قازاق تىلىندەگى «جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەگەن قاناتتى سوزبەن سيپاتتاۋعا بولادى.
دوللاردان ارىلۋ ساياساتى – بۇگىندەرى كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ كۇنتارتىبىندە تۇرعان ماسەلە. بىراق ونى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋ ءتاسىلىن ءالى ەشكىم تابا العان جوق. بۇل وڭاي جۇمىس ەمەس. الايدا وسى باعىتتا قارقىندى شارالار قابىلداۋعا قازىرگى گەوساياسي جاعدايلار ۇتىمدى مۇمكىندىك تۋعىزىپ تۇر. بىراق دوللاردان تۇبەگەيلى باس تارتۋ بويىنشا زاڭ جوبالارىن قاراستىرىپ جاتقان بىردەن-ءبىر مەملەكەت – رەسەيدىڭ وزىندە قازىر بانكتەردە ساقتالىپ تۇرعان اقشانىڭ باسىم بولىگى, 50 پايىزدان استامى دوللارمەن تۇر. سوندىقتان رەسەيدىڭ ءوزى شالت قيمىلعا كوشە الماي كەلگەن ەدى. رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرگەننەن كەيىن دۇنيەجۇزىلىك جاعدايدا ۇلكەن وزگەرىس بولدى. رەسەي ءاپ-ساتتە الەمدەگى سانكتسيا ەڭ كوپ سالىنعان ەلگە اينالىپ, ەكونوميكاسى ۇلكەن سىناققا ءدوپ كەلدى. رۋبل زور دارەجەدە قۇنسىزدانۋعا اينالدى. «سۋعا كەتكەن تال قارمايدى» دەگەندەي شاراسىز قالعان ماسكەۋ ءوز ونىمدەرىن (مۇناي مەن گاز) ەۋرووداق پەن اقش-قا دوللارمەن, ەۋرومەن ساتۋدان باس تارتىپ, تابيعي گازدى رەسەيلىك رۋبلگە ساتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇل ءرۋبلدىڭ زور دارەجەدە قۇنسىزدانۋىنىڭ الدىن العانىمەن, رەسەي ەۋرووداق پەن باتىس ەلدەرىنىڭ نارىعىنان ايىرىلىپ, تابيعي بايلىعىن ءوز اقشاسىن الەمدىك ۆاليۋتاعا اينالدىرۋعا تالپىنىپ وتىرعان ءۇندىستان مەن قىتايعا وتە ارزان باعامەن ساتۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىلايشا بۇل «قايتسەم دوللاردى ىعىستىرىپ, ءيۋاندى حالىقارالىق ۆاليۋتاعا اينالدىرام» دەپ باسى قاتىپ وتىرعان قىتايعا «ماي تىلەسەڭ, مىنە, قۇيرىق» بولدى.
وتكەن ايدا قىتاي توراعاسى شي جيپيڭ ماسكەۋگە بارىپ قايتتى. ۇزىن قۇلاقتان ەستۋىمىزشە, وسى كەزدەسۋدە قىتاي مەن رەسەي يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋعا, سونداي-اق يۋانمەن ەسەپ ايىرىساتىن ەلدەردىڭ قاتارىن كوبەيتۋگە كەلىسكەن-مىس. وسى ارقىلى دوللاردى ىعىستىرىپ, دوللاردان قۇتىلۋ اياق الىسىن تەزدەتپەك. قىتايدىڭ بۇل باستاماسىنا يران دا كەلىسكەن. قىتاي ەندى ءوز قاتارىنا ساۋد ارابياسىن تارتىپ, مۇنايدان بۇلاق اعىزعان ەلدى بارلىق ساۋدادا يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋعا, اقش دوللارىن بىرتىندەپ ىعىستىرۋعا يتەرمەلەپ وتىر. قىتايدىڭ ۇزاق جىلداردان بەرى قىرباي بولىپ وتىرعان يران مەن ساۋد ارابياسى اراسىنا ارا اعايىن بولىپ تاتۋلاستىرۋىنداعى ءبىر ماقساتى وسى دەيدى ماماندار.
2000 جىلدان باستاپ قىتايدىڭ جاھاندىق ەكونوميكالىق ارەناداعى ءرولى ارتىپ, قىتاي اقش-تان كەيىنگى الەمدەگى ەكىنشى ءىرى ەكونوميكالىق دەرجاۆاعا اينالدى. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ 2021 جىلى جاريالاعان مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك, قىتايدىڭ ءجىو (جالپى ىشكى ءونىم) 117,7 ترلن اقش دوللارىنا جەتىپ, سول جىلعى جالپى الەمدىك ءجىو-ءنىڭ 18,4% قۇرادى. تاۋار ەكسپورتىنىڭ جالپى كولەمى 33,36 ترلن اقش دوللارعا جەتسە, تاۋار يمپورتىنىڭ جالپى كولەمى 22,68 ترلن اقش دوللارى مولشەرىندە بولدى.
قىتاي ەكونوميكاسى ورنىقتى قاداممەن وركەندەپ, حالىقارالىق ساۋدادا, سونداي-اق دامۋ ۇستىندەگى ەلدەر مەن دامىماعان كەدەي ەلدەرگە نەسيە بەرۋدە, تەحنولوگيالىق جاقتان كومەك كورسەتۋدە اقش پەن ەۋروپامەن ۇزەڭگى قاعىستىراتىن دەڭگەيگە جەتىپ, جەر بەتىنىڭ التى قۇرلىعىنا ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋگە تىرىستى, بۇل كەزى كەلگەندە قىتاي – اقش اراسىنداعى ساۋدا سوعىسىنا اينالىپ شىعا كەلدى. دەمەك, وسى تەكەتىرەستە كىم جەڭسە, بولاشاقتا سونىڭ دەسى ارتىپ, اقشاسى دا الەمدەگى ەڭ قۋاتتى ۆاليۋتاعا اينالعالى تۇر.
2016 جىلى حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىمەن بولعان كەلىسسوزدەردىڭ ارقاسىندا قىتاي ءيۋاندى ءارتۇرلى ەلدەردىڭ ۆاليۋتا رەزەرۆتەرىن قۇرايتىن حالىقارالىق ۆاليۋتالاردىڭ بىرىنە اينالدىردى, وسىلايشا ءيۋاننىڭ ودان ءارى دامۋىنا جول اشىپ, الەمدىك ۆاليۋتا جانە قارجى جۇيەسىنە كىرۋىنە جانە يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك تاپتى. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى ءيۋاندى حالىقارالىق رەزەرۆتەردەگى ءتيىمدى ۆاليۋتالاردىڭ ءبىرى رەتىندە قابىلداعاننان بەرى قىتاي بىرقاتار ايماقتاردا, سونىڭ ىشىندە كاتار مەن پارسى شىعاناعى ايماعىندا, بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋ ورتالىقتارىن قۇرۋعا ۇمتىلا باستادى. سونىمەن قاتار, ازيا مەن ەۋروپا ەلدەرىندە دە ەسەپ ايىرىسۋ ورتالىقتارىن قۇردى. قىتايدىڭ ورتالىق بانكى يۋانعا يەلىك ەتكىسى كەلەتىن ەلدەرگە قاجەتتى سومانى كوپتەپ بەرۋگە ۋادە ەتتى.
بىراق ازۋلى اقش-تىڭ اقشاسى دا وڭاي دەس بەرەيىن دەپ تۇرعان جوق. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك, اقش دوللارى الەمدىك ۆاليۋتا رەزەرۆتەرىنىڭ 41% قۇرايدى, سونىمەن قاتار ول الەمدىك ساۋدا-ساتتىقتىڭ 60%-ىندا تولەم ۆاليۋتاسى بولىپ تابىلادى. سونداي-اق اقش دوللارى حالىقارالىق قارىزدىڭ جالپى كولەمىنىڭ 60%, حالىقارالىق نەسيەلىك تولەمدەردىڭ جالپى كولەمىنىڭ 52%-ىن ۇستايدى. دەمەك, يۋان بۇل دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن كوپتەگەن ەكونوميكالىق فاكتورلار قاجەت. ۋاقىت فاكتورلارى دا ەسكەرىلۋى كەرەك.
يۋان شەتەلدىك رەزەرۆتىك ۆاليۋتا رەتىندە پايدالانۋ كورسەتكىشتەرى بويىنشا اقش دوللارى, ەۋرو جانە جاپون يەنىنەن كەيىنگى ءتورتىنشى ورىندا تۇر. قازىرگى ۋاقىتتا يران, بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى, دۋباي, ءۇندىستان, سينگاپۋر, تۇركيا جانە يندونەزيا سياقتى 30 ەل ەسەپ ايىرىسۋدا نەمەسە ينۆەستيتسيالىق مامىلەلەردە بىرتىندەپ ءيۋاندى قولدانۋعا كوشە باستادى. بۇكىل افريكا قۇرلىعى دا – ءيۋاننىڭ ىقپالىندا. الداعى ۋاقىتتا بۇل ەلدەردىڭ قاتارى كوبەيمەسە, ازايمايتىن ءتۇرى بار. اسىرەسە, رەسەيدىڭ دە يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋعا ءماجبۇر بولۋى, سونداي-اق ساۋد ارابياسى مەن قىتايدىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ كۇشەيۋى سوڭعى كەزدەرى تۇتاس الەمنىڭ نازارىن اۋدارا باستادى. ەگەر الدا-جالدا ساۋد ارابياسى دا سىرتقى ساۋدا مەن مۇناي ساۋداسىندا يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋعا كوشەتىن بولسا, وندا دوللاردىڭ ورنى شىنىمەن دە شايقالايىن دەپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە, قىتايدىڭ دامۋ ۇستىندەگى ەلدەرگە جانە مەشەۋ ەلدەرگە بەرگەن ەكىجاقتى قارىزى شامامەن ءبىر تريلليون اقش دوللارى شاماسىندا بولۋى مۇمكىن, بىراق بۇل تەك بولجام عانا, ويتكەنى قىتاي رەسمي ستاتيستيكانى ەشقاشان اشىق جاريالاعان ەمەس.
قىتايدىڭ ءيۋاندى باسقا ەلدەرمەن قارجىلىق جانە كوممەرتسيالىق وپەراتسيالاردا ەسەپ ايىرىسۋ ۆاليۋتاسى رەتىندە پايدالانا باستاۋىن ەكى ماسەلە تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك: بىرىنشىدەن, يۋان اقش دوللارىنان كەيىنگى جاھاندىق دەڭگەيدە اقشا بولۋعا قۇلشىنىس جاساعان العاشقى ۆاليۋتا ەمەس. ەۋرو, جاپون يەنى, بريتاندىق فۋنت, اۆستراليالىق دوللار جانە كانادالىق دوللار سياقتى باسقا ۆاليۋتالار دا وسىنداي قادامدارعا باردى. ەكىنشىدەن, بۇل قادامدى اقش پەن باتىس اراسىنداعى الەمدىك ەكونوميكاداعى ۇستەمدىككە تالاسۋ تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرۋ قاجەت. بىراق جاھاندىق باسەكەدە اقش دوللارىن جەڭۋ ءۇشىن يۋان ءالى دە ۇزاق ءۇردىستى باستان كەشىرەدى, شەشەتىن ماسەلەلەر دە از ەمەس. ويتكەنى يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋ قىتايدىڭ اقش دوللارىنا بولعان تاۋەلدىلىگىن جەڭىلدەتكەنىمەن, يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋعا كەلىسىم بەرگەن ەلدەردىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ جاعىنان ۇلكەن قيىندىقتارعا ءدوپ كەلەدى.
ەكىنشى جاعىنان, قىتاي-اقش-تىڭ قازىناشىلىق وبليگاتسيالارىنا ەڭ ءىرى ينۆەستورلاردىڭ ءبىرى, ياعني اكتيۆتەردىڭ جالپى كولەمى 1 ترلن اقش دوللارىن قۇرايتىن قىتاي – بۇل جاعىنان الەمدە جاپونيادان كەيىنگى ەكىنشى ورىندا. سونىمەن قاتار, قىتايدىڭ 3,1 ترلن اقش دوللارىن قۇرايتىن ۆاليۋتالىق رەزەرۆتەرى بار. ونىڭ ۇستىنە قىتاي تەحنيكالىق جاقتان ءالى دە اقش-تىڭ الاقانىنا قاراپ وتىر. اسىرەسە جارتىلاي وتكىزگىشتەر اقش, جاپونيا ەلدەرىنىڭ قىتايدى شاۋجايلاۋىنداعى باستى كوزىرى. دەمەك, ءيۋاننىڭ ۇستەم ورىنعا شىعۋىنا ءالى ءبىراز ۋاقىت بار, جولىنداعى كەدەرگىلەر دە از ەمەس.
