باسپانا ساتىپ الۋ ءاربىر ادامنىڭ ومىرىندەگى نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ءبىر انىعى, وسى ماسەلەنى دەربەس شەشۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. كوپتەگەن جاس وتباسى ءۇشىن جەكە پاتەرگە يە بولۋ قول جەتكىزبەس ارمان كۇيىندە قالا بەرۋدە. امالى قالماعان سوڭ جاس وتباسى كوبىنەسە اتا-اناسىمەن بىرگە تۇرۋعا نەمەسە باسپانا جالداۋعا ءماجبۇر.
«نۇرلى جەرگە» وزگەرىس ەنگىزىلدى
الايدا مەملەكەت باسپاناسىز ازاماتتاردى قولداۋسىز قالدىرىپ وتىرعان جوق. ەلىمىزدە 2000 جىلدان باستاپ تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن ۇزاق مەرزىمدى قارجىلاندىرۋعا جانە يپوتەكالىق نەسيەلەۋ جۇيەسىن دامىتۋعا باعىتتالعان ءارتۇرلى شارالار جاسالدى. حالىققا قولجەتىمدى تۇرعىن ءۇي سالۋ ءۇشىن ءتۇرلى باعدارلاما ەنگىزىلدى. سولاردىڭ ءبىرى – «نۇرلى جەر» باعدارلاماسى. وندا تۇرعىن ءۇي نارىعىن دامىتۋدىڭ كەشەندى ءىس-شارالارى كوزدەلگەن. بىرىنشىدەن, مەملەكەتتىك جاردەماقشالار ارقىلى بانك نەسيەسىن قۇرىلىس سالۋشىلارعا ارزانداتۋ; ەكىنشىدەن, حالىققا ارنالعان يپوتەكالىق نەسيەلەرگە جاردەماقشا ءبولۋ; ۇشىنشىدەن, اكىمدىكتەردىڭ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ءالسىز توپتارىنا ارنالعان تۇرعىن ءۇي جۇيەسىن دامىتۋى; تورتىنشىدەن, تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكى سالىمشىلارى ءۇشىن اكىمدىكتەردىڭ نەسيەلىك تۇرعىن ۇيلەردى سالۋى. بۇل باعدارلاما بۇگىنگە دەيىن نەگىزگى مىندەتتەرىن اتقارىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىر دالەلى, يپوتەكالىق نەسيەلەۋدىڭ قولجەتىمدىلىگى ارتتى. تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناقتاۋ جۇيەسى ارقىلى نەسيەلىك تۇرعىن ۇيلەر سالىنا باستادى. الەۋمەتتىڭ ءالسىز توپتارىنا جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ءۇي قورى قۇرىلدى. ۇلەستىك قۇرىلىستى قولداۋ تەتىگى جەتىلدىرىلدى. ەڭ باستىسى, جەكە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى قارقىندى دامىدى.
ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن مىناداي ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتەلىك. رەسمي مالىمەت بويىنشا قازاقستاندا 2017 جىلى 11,2 ملن شارشى مەتر (100,8 مىڭ تۇرعىن ءۇي سالىندى) تۇرعىن ۇيلەر پايدالانۋعا بەرىلدى. سونىڭ ىشىندە 75,8 مىڭى نەمەسە جالپى كولەمنىڭ 75%-ى جەكەمەنشىك سەكتوردىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى. 2018 جىلعى 1 ناۋرىزداعى جاعداي بويىنشا بارلىق قارجىلاندىرۋ كوزدەرى ەسەبىنەن جالپى اۋدانى 1,9 ملن شارشى مەتر باسپانا تاپسىرىلدى. بۇل جىلدىق جوسپاردىڭ 16%-ىن قۇرايدى. ايتارلىعى, تۇرعىن ءۇيدىڭ باسىم بولىگىن, ياعني 1,7 ملن شارشى مەترىن نەمەسە 89%-ىن جەكە قۇرىلىس كومپانيالارى تاپسىردى. رەسپۋبليكا بويىنشا مەملەكەتتىك سەكتوردىڭ ۇلەسى جالپى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ 9,7%-ىن نەمەسە 181,7 مىڭ شارشى مەتردى قۇرايدى. سان جاعىنان ايتار بولساق, 16525 باسپانا پايدالانۋعا بەرىلدى, سونىڭ 5663-ءى – جەكە ۇيلەر. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «ءار وتباسىنا باسپانا الۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرىن بەرۋ» الەۋمەتتىك باستاماسىنا وراي 2018 جىلى ءساۋىر ايىندا «نۇرلى جەر» باعدارلاماسىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. اتاپ ايتساق, تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ, سونداي-اق تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكىنىڭ تۇرعىن ءۇي قارىزدارىن بەرۋ پارامەترلەرىن قايتا قاراۋ بويىنشا جاڭا نورمالار ەنگىزىلدى. «نۇرلى جەردەگى» ينفراقۇرىلىمعا ارنالعان قارجىلاندىرۋدى 3 جىل بويى جىل سايىن 20 ملرد تەڭگەگە كوبەيتۋ ۇسىنىلدى. ينجەنەرلىك كوممۋنيكاتسيالاردىڭ قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋدى جىل سايىن 80 ملرد تەڭگەدەن 100 ملرد تەڭگەگە دەيىن ارتتىرۋعا تۇزەتۋ جاسالدى. بۇل قاراجات بيىلدان باستاپ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن وبلىستاردىڭ, استانا جانە الماتى قالالارىنىڭ بيۋدجەتتەرىنە بولىنەدى.
– بۇل – قاراپايىم حالىق ءۇشىن وتە ءتيىمدى باعدارلاما. تەك ونى دۇرىس جۇزەگە اسىرۋعا قولايلى جاعداي جاسالۋى ءتيىس. ەكونوميكانىڭ باسقا سەكتورلارىنا زيان تيگىزبەۋدى دە ەسكەرگەن ءجون. مىسالى, باسپانا باعاسى وسە مە, الدە كەمي مە؟ ءبىز ءۇي تاپشىلىعىنا دا ۇرىنۋىمىز مۇمكىن. سول سەبەپتى باسپاناعا دەگەن ۇلكەن سۇرانىسقا ساي ءۇي سالۋشىلاردى نەسيەلەۋ باعدارلاماسىن جاساۋ كەرەك. سوندا عانا ولار سۇرانىسقا قاجەتتى تۇرعىن ءۇي كولەمىمەن قامتاماسىز ەتەدى.
ۇلتتىق بانك باعدارلامانى قالاي ىسكە اسىرادى؟
وسى جەردە پرەزيدەنت ۇسىنعان «7-20-25» باعدارلاماسى جونىندە ماعلۇمات بەرە كەتەيىك. اتالعان باعدارلاما اياسىندا ءاربىر جۇمىس ىستەيتىن قازاقستاندىق ازامات تەڭگەمەن يپوتەكالىق نەسيە الۋ مۇمكىندىكتەرىنە يە بولادى.
بۇل باستامانى نەگىزگى ورىنداۋشىلار – ۇلتتىق بانك پەن ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگى ىسكە اسىرادى. ۇلتتىق بانك «7-20-25» باعدارلاماسىنىڭ ورىندالۋىنا دايىندىقتىڭ 4 نەگىزگى كەزەڭىن انىقتاپ الدى. ءبىرىنشى كەزەڭدە بانكتەردىڭ جانە قور نارىعىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن بارىنشا پايدالانۋ ارقىلى يپوتەكالىق قارىزداردى سەكيۋريتتەۋ مەحانيزمىن قالپىنا كەلتىرۋ قولعا الىنادى. 2018 جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىن ۇلتتىق بانك ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە (ەدب – اۆتور) بەرىلگەن يپوتەكالىق نەسيەلەردى ساتىپ الۋ ءۇشىن ۇلتتىق بانكتىڭ 100%-دىق قاتىسۋىمەن ارنايى ەنشىلەس كومپانيا قۇرادى. ونىڭ كاپيتالى «7-20-25» فورمۋلاسى بويىنشا بانكتەرگە بەرىلگەن جاڭا يپوتەكالىق نەسيەلەردى نارىق باعاسىمەن ساتىپ الۋ ماقساتىندا ۇلتتىق بانك قارجىسى ەسەبىنەن قالىپتاستىرىلادى. ەكىنشى كەزەڭدە «7-20-25» باعدارلاماسىن ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اتالعان كومپانيا قارجى اگەنتتىگى رەتىندە مويىندالادى. كومپانيانىڭ وبليگاتسيالارىنا مەملەكەتتىك باعالى قاعازدارعا سالىناتىنداي سالىق سالۋ ءتارتىبى جۇرگىزىلەدى.
ءۇشىنشى كەزەڭدە باعدارلامانىڭ قارجىلىق شارتتارىنا سايكەس, بولاشاق قارىز الۋشىلاردىڭ تولەم قابىلەتى تالاپ ەتىلەدى. ءمالىم بولعانىنداي, باعدارلاماعا رەسمي كىرىسى بار قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ازاماتى قاتىسا الادى. بۇدان بولەك, ءار وڭىردە تۇرعىن ءۇي قۇنىنىڭ ءارتۇرلى بولۋىنا بايلانىستى ءىرى قالالار مەن اۋداندارداعى باسپانا قۇنىنىڭ سارالانۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتۋ ءلازىم. ءتورتىنشى كەزەڭدە ازاماتتار جەڭىلدەتىلگەن يپوتەكالىق نەسيەمەن تولىقتاي قامتاماسىز ەتىلۋى جانە ول تۇگەلدەي قايتارىلۋى ءتيىس. وسىعان وراي, يپوتەكالىق نەسيە بەرۋدىڭ تارتىمدىلىعى ءۇشىن كەيبىر زاڭنامالىق نورمالاردى وزگەرتۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى.
سونىمەن قاتار, ۇلتتىق بانك قولدانىستاعى باعدارلامالار بويىنشا بەرىلىپ قويعان نەسيەلەردىڭ شارتتارىن قايتا قاراۋدا. باعدارلامانى ىسكە اسىرۋعا قاتىساتىن ەدب قارجىلىق جاعدايى, رەيتينگىسى جانە وزگە ولشەم شارتتارى ەسكەرىلىپ, انىقتالادى. قازىرگى كەزدە ۇلتتىق بانك الەۋەتتى بانكتەرگە قويىلاتىن تالاپتاردىڭ ولشەمدەرىن دايىنداپ جاتىر. جوسپار بويىنشا ەدب 2018 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ نەسيە بەرۋگە كىرىسەدى. ايتا كەتەلىك, نەسيە بەرۋدىڭ ەڭ كوپ مولشەرى انىقتالدى. مىسالى, ەگەر نەسيە سوماسى 20 ملن تەڭگە بولسا, يپوتەكا الۋشىعا جۇكتەمە ايىنا شامامەن 140 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. ادەتتە, تۇرعىن ءۇيدىڭ باعاسى تومەن وڭىرلەردە نەسيە سوماسى 7 ملن تەڭگەنى قۇراۋى مۇمكىن. وسىعان وراي, قارىز الۋشىعا جۇكتەمە اي سايىن 50 تەڭگە بولادى. بۇل كوپتەگەن ادامدار ءۇشىن وتە قولجەتىمدى. ياعني جۇمىس ىستەيتىن ءار ادام جەڭىلدەتىلگەن شارتپەن نەسيە الا الادى. مۇنداي شارتتار ميلليونداعان قازاقستاندىقتاردىڭ باسپانا الۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ, تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى نارىعىن دامىتۋعا دا قۋاتتى سەرپىن اكەلەدى.
ەلىمىزدە قانشا ادام باسپاناعا ءزارۋ؟
مۇنداي ساۋالعا ءارتۇرلى وي-ءپىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. Ranking.kz كومپانياسى جۇرگىزگەن زەرتتەۋگە سۇيەنسەك, 2017 جىلى قازاقستاندا 2,5 ملن ادام باسپاناعا ءزارۋ ەكەندىگى انىقتالعان. ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ ءمينيسترلىگىنىڭ قۇرىلىس جانە تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق ىستەرى كوميتەتىنىڭ اقپاراتىنا سايكەس, 2018 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى جاعداي بويىنشا جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردا كەزەكتە تۇرعان ازاماتتاردىڭ سانى – 473019 ادام. سونىڭ ىشىندە 205450-ءى – حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان بولىگىنىڭ وكىلدەرى, 205543-ءى – بيۋدجەت سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى (مەملەكەتتىك جانە اسكەري قىزمەتشىلەر), 59406-سى – جەتىم بالالار مەن اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعاندار, 2423-ءى اپاتتى دەپ تانىلعان جالعىز عانا باسپاناسى بار ازاماتتار ەكەن.
باعدارلاماعا قاتىسۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
ۇلتتىق بانك توراعاسى دانيار اقىشەۆ جۋىردا وسى ساۋالعا تولىق جاۋاپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا, باستاپقى كەزەڭدە جاڭا تۇرعىن ءۇيدى ساتىپ الۋ وتىنىمدەرى قاراستىرىلادى. بىرىنشىدەن, باعدارلاماعا قاتىسۋشى ساتىپ الاتىن باسپانانى تاڭدايدى. وسىعان وراي, ۇيلەردىڭ شەكتى قۇنى بەلگىلەنەدى. مىسالى, استانا, الماتى, اقتاۋ جانە اتىراۋ سياقتى قالالار ءۇشىن باسپانانىڭ ەڭ جوعارعى قۇنى 25 ملن تەڭگەنى قۇرايدى, ال باسقا وڭىرلەرگە – 15 ملن تەڭگە. ەكىنشىدەن, باعدارلاماعا قاتىسۋعا تىلەك بىلدىرگەندەر ءوتىنىمىن, قۇجاتتارىن الىپ, بانككە بارادى. دانيار اقىشەۆ قاجەتتى قۇجاتتاردىڭ ناقتى ءتىزىمى مەن حالىققا قىزمەت كورسەتۋگە لايىقتى بانكتەردىڭ كوپ ۇزاماي ايقىندالاتىنىن مالىمدەدى. بۇل جەردە قاپەردە ۇستايتىن ەكى نارسە بار. ءبىرى – جەڭىلدىكپەن ءۇي الۋعا نيەت بىلدىرگەن ادامنىڭ مەنشىگىندە باسپاناسى بولماۋى قاجەت. ەكىنشىسى – نەسيەنى مەملەكەتكە قايتارۋى ءۇشىن ناقتى تابىس دەڭگەيىنىڭ بولۋى مىندەتتى.
«7-20-25» باعدارلاماسى
ويىنشا قازاقستاندىق ازامات مىناداي شارتتارمەن يپوتەكالىق نەسيە الۋ
مۇمكىندىكتەرىنە يە بولادى:
– نەسيە بويىنشا سىياقى مولشەرلەمەسى جىلىنا 7%-دان اسپايدى;
– باستاپقى جارنا 20%-دان اسپايدى;
– نەسيە مەرزىمى – 25 جىل.قاپەردە ۇستايتىن ەكى نارسە:
1) جەڭىلدىكپەن ءۇي الۋعا نيەت بىلدىرگەن ادامنىڭ مەنشىگىندە باسپاناسى بولماۋى قاجەت.
2) نەسيەنى مەملەكەتكە قايتارۋى ءۇشىن ناقتى تابىس دەڭگەيىنىڭ بولۋى مىندەتتى.
