تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتول جەمىسى – استانا قالاسى ءوزىنىڭ تاريحىندا قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ دامۋ لوكوموتيۆىنە اينالدى. بۇعان جۋىردا عانا قالا قازىناسىنا 1 تريلليوننان استام تەڭگە جينالعانى دالەل بولا الادى. بۇل مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتىنىڭ ءۇش قۇرىلىمدىق قىزمەتتىڭ ۇيلەسىمدى جۇمىستارىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولىپ وتىر. سونداي-اق, ەلوردا الماتى مەن اتىراۋ جانە دە ماڭعىستاۋ وبلىسى سياقتى ەلىمىزدەگى دونور ولكەسى بولىپ سانالادى.
«قازاقستاننىڭ استاناسى 2017 جىلعا قاراي حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنا اينالۋى ءتيىس». بۇل تۋرالى مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بەس ينستيتۋتتىق رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ «100 ناقتى قادامى» ۇلت جوسپارىندا ايتقان بولاتىن. وسىعان وراي ۇلتتىق بانككە 2017 جىلدىڭ قاڭتارىنا دەيىن الماتىداعى قارجى ورتالىعىن استاناعا كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوشىرۋ تاپسىرماسى بەرىلگەن ەدى. بۇل دەگەن ءسوز ەلوردادا ورنالاساتىن حالىقارالىق قۇقىقتىق قارجى ورتالىعى ەرەكشە مارتەبەگە يە بولىپ, ورتالىق ازيا وڭىرىندە ىرگەلى زاماناۋي قارجىلىق قۇرىلىم بولادى دەگەندى بىلدىرەدى. ويتكەنى وسىعان بايلانىستى پارلامەنتتە «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى تۋرالى» زاڭ قابىلداعان ەدى.
قازىرگى تاڭدا «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى شەت ەلدىك ارىپتەستەرىمەن بايلانىس ورناتىپ, جۇمىس جاساپ جاتىر. بۇل ورتالىقتىڭ نەگىزگى مىندەتى قازاقستان ەكونوميكاسىنا قولايلى قارجىلىق جاعداي جاساۋ بولىپ سانالادى.
ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك ەڭ باستى جەتىستىك
ەلدىڭ ەڭسەسى تىك بولۋى ءۇشىن ونىڭ رۋحانياتى عانا ەمەس, سونىمەن قاتار ەكونوميكاسى دا مىقتى بولۋى كەرەك. ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك, شىنداپ كەلگەندە, ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكپەن پارا-پار, ءتىپتى كەي كەزدەرى ودان جوعارى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا بولسا كەرەك, ۇلىبريتانيانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى مارگارەت تەتچەر «ەكونوميكالىق بوستاندىق بولماي, وزگە بوستاندىق تا بولمايدى» دەپ ايتقان بولاتىن. ءوز زامانداستارى «تەمىر حانىم» دەپ اتاپ كەتكەن تەتچەردىڭ ءتامسىلى ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاعدايىنا قاراي ايتىلعان ءتارىزدى. ويتكەنى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىن اتاپ ءوتىپ وتىرعان مەملەكەت ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتىڭ قانشالىقتى اۋىر بولاتىنىن باسىنان وتكىزدى.
نەگىزى, ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى تۋرالى ءسوز ەتكەندە ەڭ ءبىرىنشى استانا قالاسىن تىلگە تيەك ەتەمىز. سەبەبى ەلوردانىڭ ەكونوميكالىق سالادا جەتكەن جەتىستىكتەرى اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا ابدەن لايىق. ماسەلەن, 2015 جىلى استانا ەل وڭىرلەرى اراسىندا ىشكى ءونىم ءوسىمىنىڭ ەڭ جوعارى كورسەتكىشىنە يە بولدى. ايتالىق, قالا ەكونوميكاسى ءىجو-ءنىڭ 5 پايىزدىق وسىمىنە قول جەتكىزىپ, جالپى ەكونوميكانىڭ وسىمىنە شاققاندا 40 پايىزدىق مەجەدەن كورىنگەن. بۇل – وتاندىق ەكونوميكاداعى كىرىس كوزىنىڭ قوماقتى بولىگىن قۇرايتىن ءوسىم.
ينۆەستيتسيا يگىلىگى
استانا ەل ەكونوميكاسىنا سىرتتان تارتىلعان ينۆەستيتسيالار اعىمىنىڭ كولەمى جونىنەن دە كوشباسشى قالا بولىپ سانالادى. جالپى, ەلوردا قۇرىلىسى باستالعالى بەرى سالىنعان ينۆەستيتسيا كولەمى 6 تريلليون تەڭگەدەن اسىپ جىعىلادى ەكەن. ەكونوميست ساپارباي جوباەۆتىڭ ايتۋىنشا, استانا قالاسى ينۆەستيتسيانىڭ يگىلىگىن مولىنان كورۋدە.
– سوڭعى 19 جىلدا استانا قالاسى قالاي دامىسا, ونىڭ ەكونوميكاسى دا سوعان سايكەس ءوسىپ وتىردى. ءسوزىم جالاڭ بولماس ءۇشىن بىرنەشە دەرەكتى ايتىپ بەرەيىن. ماسەلەن, قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 44 تريلليون تەڭگە بولاتىن بولسا, ونىڭ 10 پايىزى استانانىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى. بۇل دەگەنىمىز قوماقتى ۇلەس بولىپ سانالادى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى, قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمىن 14 وبلىس جانە استانا مەن الماتى قالاسى قالىپتاستىرادى. سونىڭ ىشىندە استانانىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان جاقسى دامىپ وركەندەۋىنە ينۆەستيتسيا تارتۋ ايرىقشا اسەر ەتتى. شىن مانىسىندە استانا قازاق ەلىنىڭ ورتالىعى بولعاندىقتان, ەكونوميكالىق دامۋدىڭ دا الدىڭعى قاتارلى لوكوموتيۆى بولۋى كەرەك. سەبەبى حالىقتىڭ تەز ءوسۋى ەكونوميكالىق دامۋدى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان دا مەملەكەتتىك جانە جەكەلەگەن ينۆەستيتسيالار استانانىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوستى, – دەيدى ساپارباي دوسجانۇلى.
جوعارىدا استانا قالاسىنىڭ بيۋدجەتىنە 1 تريلليون تەڭگە تۇسكەنىن تەكتەن-تەك تىلگە تيەك ەتكەن جوقپىز. ويتكەنى قالالىق بيۋدجەتكە تۇسكەن قارجىنىڭ 70 پايىزى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە بەرىلەدى. ال قالعان 30 پايىز قازىنا استانا قالاسىنىڭ بيۋدجەتىندە قالادى. بۇل دەگەن ءسوز استانا, الماتى مەن اتىراۋ جانە ماڭعىستاۋ وبلىسى سياقتى دونور ولكەلەردىڭ قاتارىنا قوسىلادى. بىلە بىلگەن جانعا بۇل ۇلكەن جەتىستىك.
ءبىلىم مەن دەنساۋلىق باستى نازاردا
بىلىكتى ەكونوميستەردەن «ۇكىمەت قارجىنى قايدا جۇمساۋى كەرەك؟» دەپ سۇراساڭ, ءبىلىم جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى دەپ جاۋاپ بەرەدى. سەبەبى قوس سالاعا قۇيىلعان قارجىنىڭ قايتارىمى مەن قايىرىمى مول بولسا كەرەك. وسىنى ەسكەرگەن ۇكىمەت استانانىڭ ءبىلىم جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا ايرىقشا نازار اۋدارىپ وتىر. ماسەلەن, نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسى بويىنشا قۇرىلعان نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى زامان تالابىنا ساي ءبىلىم بەرەتىن بىردەن-ءبىر وقۋ ورداسىنا اينالدى. سونداي-اق, دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى بويىنشا استانا قالاسىندا ىرگەلى ىستەر جاسالىپ جاتىر. ايتالىق, بۇگىندە استاناعا ايماقتاردان ەم-دوم الۋعا اعىلاتىن حالىقتىڭ قاراسى قالىڭ بولىپ وتىر. ەلوردا اۋرۋحانالارى زاماناۋي قۇرال-جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتىلگەندىكتەن, كۇردەلى وتالار جاساۋعا قولايلى جاعداي جاسالدى.
– ماسەلەن, ەلوردانىڭ ءبىلىم جانە دەنساۋلىق سالاسىنا ءبولىنىپ جاتقان قارجىلارى كوڭىل قۋانتادى. ءبىلىمدى ايتساق, نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ەسكە الامىز. ويتكەنى اتالعان وقۋ ورداسىندا ءبىلىم العان ازاماتتار بىلىكتى مامان بولىپ شىعادى. سونداي-اق, دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا تىڭ باستامالار جۇزەگە اسىپ جاتىر. ايتالىق, قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ەلورداعا كەلىپ ەمدەلەتىن ازاماتتار كوبەيدى. مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە استانانىڭ ءبىلىم جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا بولگەن قىرۋار قارجى ناتيجە بەرىپ وتىرعاندىعىن اڭعارتادى, – دەيدى ساپارباي دوسجان.
جۋىردا ەلوردانىڭ 2017 جىلعا ارنالعان بيۋدجەتى 372 ميلليارد 868 ميلليون تەڭگە كولەمىندە بەكىتىلىپ, رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن بولىنەتىن ترانسفەرتتەر مەن نەسيەلەر – 153,4 ميلليارد تەڭگە, جەكە كىرىستەر 212,6 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايتىن بولدى. جالپى, جىل وتكەن سايىن استانانىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى ارتىپ, حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى جاقسارىپ كەلەدى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى, ەلوردا ەكونوميكاسى قازاق ەلىنىڭ دامۋ لوكوموتيۆىنە اينالدى.
سەرىك قۇدايبەرگەنۇلى
