جالپى مەملەكەتتىك مەيرام – قولدانىستاعى اتا زاڭىمىزدى رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا بەكىتكەن كۇن تايالعان سايىن جۇرتشىلىق نازارى قازاقستان حالقىنىڭ تاعدىر-تالانىندا وسىناۋ قۇجاتتىڭ ءمان-ماڭىزى قانداي دەگەن ماسەلەگە اۋا بەرەدى. بۇل زاڭدى دا, اسىرەسە, بيىل كونستيتۋتسيانىڭ جيىرما جىلدىعىن تويلاعالى وتىرعان شاقتا.
تاريحي ولشەم تۇرعىسىنان العاندا, جيىرما جىل دەگەنىمىز قاس-قاعىم ءسات سياقتى كورىنەدى, دەي تۇرعانمەن, قازاقستاننىڭ قالىپتاسىپ, جەتىلۋ ۇدەرىسىندە ونىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ءتىپتى, ەلىمىزدىڭ بۇكىل الەمدىك قوعامداستىقتى ءتانتى قىلعان جەتىستىكتەرىنە جيىرما جىل بۇرىن وسى نەگىزگى زاڭ جول اشىپ, ىرگەتاس قالادى دەسەم, ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ناق وسى كەزەڭ بارلىق دامۋ ارنالارى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قاز تۇرىپ, قارىشتى قاداممەن العا باسقان كەزەڭى رەتىندە تاريحقا كىردى. ەندى, كونستيتۋتسيانىڭ ءرولى مەن ورنى تۋرالى ايتار بولساق, قاراپايىم ادام ءۇشىن «نەگىزگى زاڭ» ۇعىمى – قۇقىقتىق مارتەبە يەلەنىپ, ازاماتتىق الۋ, قۇقىلار مەن ەركىندىكتەرگە قول جەتكىزۋ ەكەنىن الدىمەن ەسكە الامىز. سونىمەن بىرگە, كونستيتۋتسيا دەگەنىمىز – كونستيتۋتسيالىق ءتۇزىلىمدى, ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىلارى مەن بوستاندىقتارىن بەركىندىرىپ, باسقارۋ ءپىشىمى مەن رەسپۋبليكانىڭ بيلىك ورگاندارى قۇراتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى ورنىقتىراتىن نەگىزگى, جۇيەلەۋشى, تۇجىرىمداۋشى ساياسي-قۇقىقتىق اكت. نەگىزگى زاڭنىڭ جوسىندارى بۇكىل نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردى قالىپتاستىرىپ, دامىتۋعا نەگىز قالايدى. ونداي اكتىلەردىڭ بارلىعى كونستيتۋتسيا باپتارىنان شىعادى, وعان قاراما-قايشى كەلمەيدى, كەرەعار مازمۇندالعان قۇقىقتىق-نورماتيۆتىك قۇجات اتاۋلى زاڭسىز بولىپ سانالادى.
قولدانىستاعى كونستيتۋتسيانى ازىرلەۋ بارىسىندا وتپەلى كەزەڭنىڭ ەرەكشەلىكتەرى, سونداي-اق, كوپ ۇلتتى ەلىمىزدىڭ گەوساياسي احۋالى, ۇلتتىق مادەني داستۇرلەرىمىز ەسكەرىلىپ, حالىقتىق ەگەمەندىك, ادام قۇقىلارىنىڭ باسىمدىعى, پارلامەنتاريزم, بيلىكتىڭ تارماقتالۋى, زاڭنىڭ ۇستەمدىگى سياقتى قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ساياسي-قۇقىقتىق تۇجىرىمداماسى قاپەرگە الىنعانى بەلگىلى. وسىناۋ يدەيالار مەن قاعيداتتار نەگىزگى زاڭعا التىن وزەك تارتىپ, ىرگەلى قۇندىلىعىنا اينالدى. ولار مەملەكەتتىڭ, ازاماتتىق ورتانىڭ, دەموكراتيالىق قوعامدا ءومىر سۇرەتىن جەكە ادامنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە دەم بەرەتىن تۇپكى نەگىزدەردى ايقىنداپ بەردى.
ماسەلەن, اتا زاڭىمىزعا ارقاۋ بولعان باستى يدەيالاردىڭ ءبىرى حالىقتىق ەگەمەندىك قاعيداتى ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان دا قر كونستيتۋتسياسىندا: «بiز, ورتاق تاريحي تاعدىر بiرiكتiرگەن قازاقستان حالقى, بايىرعى قازاق جەرiندە مەملەكەتتiلiك قۇرا وتىرىپ, ء…وزiمiزدiڭ ەگەمەندiك قۇقىعىمىزدى نەگiزگە الا وتىرىپ, وسى كونستيتۋتسيانى قابىلدايمىز» دەگەن سوزدەرمەن باستالادى. مىنە, وسى اتا زاڭدى بۇكىل حالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلداۋدىڭ ءوزى التىن ارقاۋلى اڭساردى – حالىق ەگەمەندىگىن جۇزەگە اسىرۋ قادامى سانالادى.
قازاقستان تاريحىندا بەس رەسمي كونستيتۋتسيا قولدانىلدى, ونىڭ ۇشەۋى – 1926, 1937 جانە 1978 جىلى قابىلدانعاندارى ەلىمىز كسرو قۇرامىندا كۇن كەشكەن تاۋمەندى كەزەڭىنىڭ جەمىسى ەدى. ازاتتىق تۋىن توبەمىزگە كوتەرىپ, تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتانعان العاشقى بەس جىلدىڭ ىشىندە ەكى مارتە – 1993 جانە 1995 جىلعى كونستيتۋتسيا قابىلداندى. سەبەبى, العاش قابىلدانعان كونستيتۋتسيا پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا مودەلىن العا تارتقان ەدى. ول مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتا وتىرىپ, ەل ەگەمەندىگىنىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى قيىندىقتار مەن قاراما-قايشىلىقتاردى ايشىقتادى. ءبىر جاعىنان, رەسپۋبليكانىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندەگى بارلىق سالانىڭ ودان ءارى جاڭعىرىپ, جەتىلۋ نەگىزدەرىن نىقتاسا, ەكىنشى جاعىنان, ول زاڭ شىعارۋشى جانە اتقارۋشى بيلىك تارماقتارىنىڭ ۋاكىلەتتەرى تۋرالى پىكىرتالاستى ءورشىتتى, ويتكەنى, ونىڭ ءون بويىندا بۇل ماسەلەنىڭ باسى اشىق قالدى, سونىڭ سالدارىنان ەلدەگى ساياسي جانە الەۋمەتتىك احۋالدى تۇراقتاندىرۋ ىسىنە سەپتىگىن تيگىزە المادى.
ونىڭ ۇستىنە, اشىعىن ايتساق, العاشقى كونستيتۋتسيا كسرو كۇيرەگەننەن كەيىن رەسپۋبليكامىزدى جايلاپ العان داعدارىس دۇرمەگىندە ازىرلەنىپ, قابىلداندى. دەموكراتيالىق دامۋ جولىن تاڭداعان مەملەكەتتىڭ ودان ءارى ءوسىپ, وركەندەۋىنە ءورىس اشۋعا ءتيىس 1993 جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ كۇن وتكەن سايىن كەمشىلىگى كورىنە باستادى. ونىڭ كەيبىر باپتارى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ەۆوليۋتسياسىنا, الەۋمەتتىك سالانى دامىتۋعا, ەكونوميكانى رەفورمالاپ, ساياسي قارىم-قاتىناستاردى جەتىلدىرۋگە بوگەسىن بولدى. سونداي-اق, ءار الۋان مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار الاۋىزدىعىن ەڭسەرۋ تەتىكتەرىنىڭ بولماۋى اتقارۋشى جانە زاڭ شىعارۋشى بيلىكتەر اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتاردى ۋشىقتىرا ءتۇستى. سونىمەن قاتار, نەگىزگى زاڭدا قوعامدىق دامۋدىڭ ماقساتتارى مەن باسىم باعىتتارى ايقىندالماي قالدى. ونىڭ قابىلدانۋ ءتاسىلىنىڭ ءوزى-اق كوڭىلدەن شىقپادى. ياعني, كونستيتۋتسيانى حالىق ەمەس, كەڭەستىك زاڭدار اۋانىمەن قۇرىلعان جوعارعى كەڭەس ومىرگە اكەلگەن ەدى. ول كەزدە ءالى بيلىك ۋاكىلەتى اجىراي قويعان جوق ەدى, ءتىپتى, حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار جاساۋ قۇزىرەتىن دە پرەزيدەنت ەمەس, جوعارعى كەڭەس ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعان-تۇعىن.
قوعام تىعىرىققا تىرەلدى: ۇكىمەت تە, جوعارعى كەڭەس تە ءوزارا شارپىسقان تەكەتىرەستەن شىعار جول تابا المادى.
قازاقستان كيلىككەن الماعايىپ كەزەڭ سونى دا سىندارلى وزگەرىستەردى قاجەت ەتتى. وسى شاقتا تاۋەكەلگە باس تىگىپ, ەل بولاشاعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز موينىنا الدى. سونىمەن, 1995 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسى قابىلداندى.
قولدانىستاعى اتا زاڭىمىزدىڭ 1993 جىلعى كونستيتۋتسيا نورمالارىنان ءبىرسىپىرا ەرەكشەلىگى بار ەدى. ەڭ الدىمەن, مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ پرەزيدەنتتىك ءپىشىمى تاڭدالدى, 1993 جىلعا دەيىنگى جانە ودان كەيىنگى پارلامەنتتىك باسقارۋ نىشانى پرەزيدەنت پەن پارلامەنت اراسىندا قاراما-قايشىلىق تۋىنداتۋى سالدارىنان ەل ىشىندە ەلەۋلى قيىندىقتار قوردالانعانى قاپەرگە الىندى.
1993 جىلعا دەيىن ءبىر پالاتالى بولعان پارلامەنت ەكى پالاتالى ورگانعا اينالدى. ازاماتتاردىڭ كوپتەگەن قۇقىلارى بۇرىنعىداي جايداق ءسوز, جالاڭقات جارناما (ەڭبەك ەتۋ قۇقى, ءبىلىم الۋ قۇقى جانە ت.ب.) كۇيىندە قالعان جوق, ۋاقىتتىڭ اقيقي بولمىسىن ەسكەرە وتىرىپ, جاريا ەتىلدى.
وكىمەت ءۇش تارماققا – زاڭ شىعارۋشى, اتقارۋشى جانە سوت بيلىكتەرىنە ءبولىندى.
جوعارعى بيلىكتى پارلامەنت ەمەس, بۇقارا حالىق يەلەندى. وكىم ەتۋدىڭ وزگە دە تارماقتارى سياقتى پارلامەنتتىك بيلىك تەك ۋاكىلەتتى ورگان عانا, ويتكەنى, ەگەمەن قازاقستان حالقى بيلىك جۇرگىزۋدىڭ بىرەگەي كوزى بولىپ سانالادى.
ادام, ونىڭ قۇقىلارى مەن ەركىندىكتەرى – باعا جەتپەس قۇندىلىق رەتىندە سانالىپ, وعان كونستيتۋتسيانىڭ 98 بابىنىڭ 33-ءى ارنالدى.
يدەولوگيالىق جانە ساياسي سان الۋاندىلىق, دەموكراتيا مەن زاڭدىلىق سالتانات قۇرىپ, جەكە جانە مەملەكەتتىك مەنشىكتەردى بىردەي قورعاۋ ۇستىنى ورنىقتى. تىلدەردى دامىتۋ ماسەلەسى ۇسىنىقتى شەشىلدى.
ۇلتتىق رامىزدەر – تۋىمىز, ەلتاڭبامىز بەن ءانۇرانىمىز قابىلدانىپ, جاڭا استانامىز تاڭدالدى.
نەگىزگى زاڭنىڭ كەيبىر نورمالارى (34 – 39-باپتارى) ازاماتتاردىڭ, لاۋازىمدى باسشىلاردىڭ مىندەتتەرىنە قاتىستى ماسەلەلەرگە ارنالعان. ومىرلىك تاجىريبە كورسەتكەنىندەي, ولاردى ءاردايىم ءارى جۇرتتىڭ كوبىسى ساقتاي بەرمەيدى. ونى ءتۇرلى سەبەپپەن تۇسىندىرۋگە بولادى. كەيبىرەۋلەردىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى تومەن, ال ءباز بىرەۋلەر ءبارىن بىلە, اشىق كۇندە اداسپاۋعا اقىلى جەتە تۇرا, ءوز ورتاسىن, مەملەكەتتى الداپ وتۋگە دامەلەنەدى. وسىنىڭ ءوزى-اق تۇرعىندار اراسىندا اۋقىمدى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جانداندىرىپ, قۇقىقتىق مادەنيەتتى كوتەرۋ شارالارىن ءتيىمدى دە ساپالى جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن العا تارتادى…
البەتتە, نەگىزگى زاڭ ءبىر ورنىندا قاتىپ قالعان, بۇلجىمايتىن قانۇندىق ماتەريا ەمەس. قوعامدا تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق احۋالى ورنىققانىنا قاراماستان, جيىرما جىلدىڭ بەدەرىندە قولدانىستاعى كونستيتۋتسياعا ءۇش رەت – 1998, 2007 جانە 2011 جىلدارى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى.
ساياسي جۇيەنى جاڭارتۋ قاجەتتىگى, ەڭ الدىمەن, ونىڭ دامۋى ەكونوميكالىق رەفورمالار قارقىنىنا ىلەسە الماي قالعاندىعىنا بايلانىستى تۋىندادى. سونىڭ سالدارى اتقارۋشى بيلىكتىڭ تىم ورتالىقتاندىرىلىپ, تۇرلاۋسىزدىققا ۇرىنۋىنا, مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن بيۋروكراتيا جويداسىزدىعى جايلاي باستاۋىنا, وكىلەتتى ورگاندار مارتەبەسى مەن قۇزىرەتىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلىپ سوقتىردى. مىنە, سوندىقتان دا پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسىمەن كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار بۇكىل مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىن جاڭعىرتىپ, جەتىلدىرۋدىڭ جاڭا پاراقتارىن اشتى. اسىرەسە, 1998 جانە 2007 جىلدارى ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى مەن پارلامەنتتىڭ ۋاكىلەتتەرىن سارالاي ءبولىپ, جوعارى وكىلەتتى ورگانعا ۇكىمەت قىزمەتىنە باقىلاۋ جاساۋ جونىندە اۋقىمدى قۇزىرەت بەرىلدى. پارلامەنت ماجىلىسىندەگى ورىن ءۇشىن ءوزارا باسەكەگە تۇسەتىن ساياسي پارتيالاردىڭ ءرولى نىعايا ءتۇستى. ءماجىلىس پارتيالىق ءتىزىم, ياعني, پروپورتسيونالدى سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا قۇرىلاتىن بولدى. ءماسليحاتتاردىڭ, جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ دە ۋاكىلەتتەرى كەڭەيدى.
2011 جىلعى اقپاندا كونستيتۋتسياعا سايلاۋ مەرزىمىن سوزىپ, مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋلار وتكىزۋگە قاتىستى پرەزيدەنت ۋاكىلەتىن كەڭەيتۋ جونىندە وزگەرىستەر ەنگىزىلدى…
نەگىزگى زاڭدا قۇقىقتىق سانا مەن مادەنيەت ماسەلەلەرى سان الۋان قىرىنان كورىنىس تاپتى. ماسەلەن, ونىڭ 4-بابىنىڭ 2-تارماعىندا «كونستيتۋتسيانىڭ ەڭ جوعارى زاڭدى كۇشi بار جانە رەسپۋبليكانىڭ بۇكiل اۋماعىندا ول تiكەلەي قولدانىلادى» دەپ جازىلعان. بۇل – باسقا زاڭدار مەن ەرەجەلەردىڭ بارلىعى نەگىزگى زاڭنىڭ قاعيداتتارى مەن قالىبىنا قارسى كەلە المايدى دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ بارشا ارەكەتىمىز بەن شەشىمدەرىمىز كونستيتۋتسيا تالاپتارىمەن باعامدالۋعا ءتيىس.
كونستيتۋتسيا زاڭنىڭ ۇلىقتىعىن ايقىنداپ, حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنە نەگىز قالايدى. نەگىزگى زاڭ نورمالارىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ, قاتاڭ ساقتاي ءبىلۋ ادامنىڭ قۇقىقتىق ساناسىنىڭ جوعارىلىعىن بىلدىرەدى. ول تولىققاندى دەڭگەيگە جەتىپ, كەمەلدەنگەن سايىن كونستيتۋتسيانىڭ قانۇندىق يدەولوگياسىن بويىنا مولىراق سىڭىرە الادى.
وكىنىشكە قاراي, حالىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ, ازاماتتاردىڭ قۇقىلارىن قورعاۋعا مىندەتتى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ زاڭي ساۋاتسىزدىعى مەن قۇقىقتىق نيگيليزم جەتەگىندە كەتۋ دەرەكتەرى ءجيى كەزدەسىپ جاتادى. ولاردىڭ كوپشىلىگى قولدانىستاعى زاڭ نورمالارىنان ماقۇرىم قالعان, ولاردى جۇزەگە اسىرۋ جولدارىن بىلمەيدى.
زاڭي ساۋاتسىزدىق پەن قۇقىقتىق نيگيليزم كەيبىر الاقول, جوسىقسىز شەنەۋنىكتەردىڭ قىزمەت بابىن قاراقان باستىڭ قامىنا پايدالانىپ, اسىرا سىلتەۋىنە, ءتىپتى, كەيدە وزگەلەرگە تىزە باتىرىپ, قيانات جاساۋىنا جول اشىپ قويادى. مۇنداي جۇگەنسىزدىك كونستيتۋتسيانى سىيلاپ, وزگەلەردىڭ قۇقىلارىن, ابىرويى مەن ار-نامىسىن قۇرمەتتەۋگە مىندەتتى قاتارداعى قاراپايىم ازاماتتارعا نوباي-نۇسقا بولۋعا ءتيىس ەمەس. دەمەك, ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى مەن سانالىلىعى – دەموكراتيالىق قوعامنىڭ بەرىك تۇعىرى, قۇقىقتىق جۇيە كەمەلدىگىنىڭ اينىماس كورسەتكىشى…
جۋىردا جيىرما جىلدىعىن اتاپ وتكەلى وتىرعان قولدانىستاعى كونستيتۋتسيا تەك مازمۇنىمەن عانا ەمەس, سونداي-اق ونى ءىس جۇزىندە قادەگە جاراتىپ, قادىرىن ارتتىرۋىمەن دە قۇندى ەكەنىن اتاپ ايتقىمىز كەلەدى. ءيا, نەگىزگى زاڭىمىز ءوزىنىڭ كەمەلدىگىن دە, كەنەندىگىن دە دالەلدەپ, مەملەكەتىمىزدى ويداعىداي دامىتىپ, ورگە باستىرۋدىڭ سەنىمدى جەتەگىنە اينالدى. وندا ءبارى قامتىلعان: پارمەندى بيلىك تە بار, ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىلارىنا كەپىلدىك تە بار, باپتارى الەمدىك ستاندارتتارعا ساي قاتتالعان. ونىڭ بابىن وزگەرتىپ, تالابىن تۇزەتە بەرۋ ءبىزدى ۇشپاققا كوتەرىپ, جۇماقتىڭ تورىنە جەتەلەيدى دەۋ, ارينە, جاڭساق ويدىڭ شالىعى عانا. ەڭ باستىسى, ءبىز نەگىزگى زاڭدا جازىلعان نورمالاردى بۇلجىتپاي ساقتاپ, ءار ءارپىن قۇرمەتتەۋ كەرەك ەكەنىن ەستەن شىعارماساق, اشىق كۇندە اداسپاسىمىز حاق. كونستيتۋتسيا قاعيداتتارىن قاتاڭ ساقتاپ, سونىڭ تالابىمەن ءومىر ءسۇرۋ – اركىمنىڭ جانە بارشانىڭ ازاماتتىق پارىزى, ادامي قاسيەتى. ويتكەنى, ازات ەل, تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەسىن نىقتاپ, شاڭىراعىن اسقاقتاتار اسىل بەرگەگىمىز, التىن دىڭگەگىمىز وسى – اتا زاڭ!
قايرات كەنجەبولاتوۆ,
استانا قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى, رەسپۋبليكا پروكۋراتۋراسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى
