حالىقارالىق قاۋىمداستىق «تەرروريستەر» دەپ تانىعان تالىپتەر اۋعان ەلىنىڭ بيلىگىن 20 جىلدان كەيىن قايتا قولعا الدى. 2001 جىلى اقش باستاعان ناتو كۇشتەرى اۋعانستانعا كىرىپ, تالىپتەردى كابۋلدان قۋىپ شىققاندا, جۇرتتىڭ كوبى تاعىنان ايرىلعان تالىپتەردىڭ تامىرى كەسىلىپ, تاعدىرى شەشىلدى دەپ بىلگەن. الايدا, اقش اسكەرلەرى اۋعانستاننان تولىق اتتانباي جاتىپ, اتويلاپ شابۋىلعا وتكەن تالىپتەر باس اياعى ءۇش-اق ايدىڭ ىشىندە كابۋلدان بىراق شىعادى دەپ ەشكىم دە ويلاعان جوق.
كابۋل قالاي قولدان كەتتى؟
ماۋسىم ايىنان باستاپ شابۋىلعا وتكەن تالىپتەر از عانا ۋاقىتتا ەلدىڭ 60 پايىز اۋماعىن باسىپ الىپ, ورتالىق ازيامەن شەكارالاس اۋماقتاردى باقىلاۋىندا ۇستاپ تۇرعان ۇكىمەت اسكەرىنىڭ تۋ تالاقايىن شىعاردى. اتاپ ايتقاندا, ەلىن قورعاۋعا مىندەتتەلگەن اۋعان جادىگەرلەرى تالىپتەردىڭ شابۋىلىنا شىداس بەرە الماي, اۋعانستانمەن شەكارالاس ەلدەرگە باس ساۋعالاسا, شابۋىل باستالعالى «ەلىمدى قورعاپ, تالىپتەرگە سىلەيتە كۇيرەتە بەرەمىن» دەپ ۋادە ەتكەن اشراف عاني دا 15 تامىز كۇنى تاعىن تاستاپ, تاجىكستانعا تايىپ تۇردى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ مالىمەتىنشە, تاجىكستانعا ءوتىپ, ودان ارى 3 ەلگە كەتۋدى جوسپارلاعان ەل باسشىسىنىڭ جانىندا ۆيتسە-پرەزيدەنت امرۋللا سالەح تا بار. جەكسەنبى كۇنى اۋعان شەكاراسىنان شىققان اشراف عاني تاجىكستانعا جەتكەننەن كەيىن Facebook-تەگى پاراقشاسىندا قانتوگىستى بولدىرماۋ ءۇشىن ەلدەن كەتكەنىن مالىمدەدى. «بۇگىن مەن قيىن تاڭداۋ جاسادىم. ونىڭ ءبىرى سارايعا باسىپ كىرۋگە ۇمتىلعان قارۋلى تالىپتەرمەن بەتپە-بەت كەزدەسۋ بولسا, ەكىنشىسى قانتوگىستى بولدىرماۋ ءۇشىن سوڭعى 20 جىلىمدى قورعاۋعا ارناعان تاماشا ەلىمدى تاستاپ كەتۋ بولدى» دەپ جازادى پرەزيدەنت.
2014 جىلدان بەرى ەل پرەزيدەنتى بولعان اشراف 7 جىل بويى اقش-تىڭ كومەگىمەن بيلىك جۇرگىزدى. ول تاليبان وكىلدەرىمەن كەلىسسوزگە كەلىپ, بەيبىتشىلىك ورناتۋعا تىرىسقاننان باسقا, ەلدە ەشقانداي ساياسي رەفورمالار جاساي العان جوق. ال تالىپتەر بولسا, ونىڭ شارتتارىن قۇلاعىنا دا قىستىرمادى. بىلايشا ايتقاندا, اقش-تىڭ ايبارىنان ىققان تالىپتەر ناتو كۇشتەرىنە تەرروريستىك توپتاردى قولداماۋ, شەتەل سودىرلارىن اۋعان جەرىنە كىرگىزبەۋ, ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندە ۋادە بەرگەنىمەن, وسى كۇنگە دەيىن اۋعان ۇكىمەتىمەن ساناسقان ەمەس. بىلايشا ايتقاندا, «بەرسە قولىنان, بەرمەسە جولىنان» دەگەندەي, ءوز كۇشىنە سەنگەن تالىپتەر كەلىسسوزدە دە, ۇرىستا دا اۋعان ۇكىمەتىنەن ۇستەم تۇردى. سوسىن دا تالىپتەر اقش اسكەرىن اكەتە باستاعان كەزدە-اق اۋعان بيلىگىنەن بەيبىت جولمەن بەرىلۋدى تالاپ ەتتى. باستاپقىدا بيلىك بۇل تالاپقا كەلىسپەي, ولىسپەي بەرىسپەيتىن سىڭاي تانىتقانىمەن, اقىر اياعىندا تالىپتەردىڭ دەگەنى بولدى. اۋعانستاننىڭ بىرقاتار ءىرى قالاسى بەيبىت جولمەن بەرىلدى. اسىرەسە, كانداعار, مازاري-شاريف قالالارى بەيبىت جولمەن تالىپتەردىڭ قولىنا وتكەننەن كەيىن, ىلە-شالا كابۋلدى قورشاپ العان تالىپتەر اۋعان بيلىگىمەن ەل استاناسىن بەيبىت جولمەن وتكىزىپ الۋ جونىندە كەڭەس وتكىزدى. تالىپتەر كابۋلعا كىرۋدەن بىرەر ساعات بۇرىن اۋعانستان ىشكى ىستەر ءمينيسترى ابدۋل ساتتار بەينەۇندەۋ جولداپ, كابۋلدىڭ ترانزيتتىق ۇكىمەتكە بەيبىت جولمەن بەرىلەتىنىن ايتقان ەدى. وسىدان كەيىن «تاليبان» دا مالىمدەمە جاساپ, اۋعان استاناسىن «كۇشپەن المايتىنىن» ەسكەرتتى. وسىلايشا, كابۋل قالاسى دا تالىپتەرگە سوعىسسىز بەرىلدى. قازىر تالىپتەر استاناداعى حاميت كارزاي اتىنداعى حالىقارالىق اۋەجاي مەن اقش ەلشىلىگىنە تۇتاساتىن جالعىز دالىزدەن باسقا بارلىق ءوڭىردى تۇگەلدەي باقىلاۋىنا الدى. دۇيسەنبى كۇنى «تاليبان» قوزعالىسى اۋعانستاندا سوعىستىڭ اياقتالعانىن جانە تالىپتەردىڭ تولىق جەڭىسكە جەتكەنىن حابارلادى.
اۋەجاي «قاشقىندارعا» تولدى
تالىپتەر كابۋلعا كىرگەننەن كەيىن قالادان تىنىشتىق كەتتى. شەتەلدىكتەر مەن ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى, سونداي-اق ناتو كۇشتەرى اۋعانستانعا كىرگەندە جاقتاس بولعان اۋعانستاندىقتار اۋەجايعا قاراي اعىلدى. الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالانعان بەينەباياندارعا قاراعاندا, اۋەجاي قارا ءنوپىر ادامعا تولعان. رەيتەر اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا, اۋەجايدا كەيىنگى رەيستەر تۇگەلدەي توقتاپ, تەك اسكەري ۇشاقتار ۇشىپ-قونۋدا. شەتەل ەلشىلەرىنىڭ ءبارى اسكەري ۇشاقتارمەن كەتىپ جاتىر. قازىر بۇل اۋەجايدى تۇركيانىڭ 600, ۇلىبريتانيانىڭ 600, اقش-تىڭ 6000 اسكەرى قورعاپ تۇر.
اقش دەمەكشى, بيىل ماۋسىم ايىنان باستاپ اۋعانستاننان اسكەر شەگىندىرگەن اقش كابۋلداعى ءوز ەلشىلىگىن قورعاۋعا 1000-عا جۋىق اسكەرىن قالدىرعان ەدى. كەيىن اۋعانستانداعى جاعدايدىڭ ۋشىعۋىنا بايلانىستى كابۋلداعى قارۋلى كۇشتەرىن قايتا كوبەيتكەن ۆاشينگتون كەشە اۋعان ەلىنە تاعى دا 1000 ادامدىق ۇستەمە قوسىن جىبەرگەنىن حابارلادى. سونىمەن اقش-تىڭ كابۋلداعى اسكەرىنىڭ سانى 6 مىڭعا جەتتى. بىراق بۇل جاساقتار اۋعان ەلىندە تۇراقتاپ تۇرمايدى, اقش ديپلوماتتارى مەن اقش-قا جاقتاس ادامداردى اۋعانستاننان اكەتىپ بولعاننان كەيىن, ەلىنە قايتادى.
رەسەي مەن قىتايدىڭ ديپلوماتتارى كابۋلدان كەتكەن جوق. قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دە قازاقستان ەلشىلىگى كابۋلداعى قىزمەتىن ارىعاراي جالعاستىرا بەرەدى دەپ مالىمدەدى. سونىمەن قاتار, سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى «قازاقستان اۋعانستاننان 2000 بوسقىن قابىلدايدى» دەگەن اقپاراتتى دا تەرىسكە شىعاردى. «قازىر تاراپ جاتقان اقپارات شىندىققا جاناسپايدى. اۋعانستانداعى جاعداي ساعات سايىن وزگەرىپ جاتىر, سول سەبەپتى قانداي دا ءبىر ناقتى شەشىم تۋرالى ايتۋعا ەرتە» دەدى مينيسترلىكتىڭ رەسمي وكىلى ايبەك سمادياروۆ. بۇعان دەيىن وزبەكستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دە وزبەكستاننىڭ كابۋل مەن مازاري-شاريفتەگى كونسۋلدىعى جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەتىنىن جەتكىزگەن.
دۇيسەنبى كۇنى 50-گە جۋىق ەل مەن ەۋرووداق تالىپتەرگە اۋعانستاننان كەتكىسى كەلەتىندەردىڭ بارلىعىنا: شەتەل ازاماتتارى مەن جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا دا جول اشۋعا شاقىردى. تالىپتەر بۇعان قازىرشە پىكىر بىلدىرگەن جوق.
تالىپتەر كىم؟
تاليبان – 1990 جىلدارى پايدا بولعان ءدىني-ساياسي قوزعالىس. قوزعالىستىڭ رۋحاني كوسەمى – موللا مۇحاممەد ومار. پاكىستاننىڭ سولتۇستىگىندە قۇرىلعان بۇل ۇيىمعا باستاپقىدا پاكىستان مەدرەسەلەرىندە ءتالىم العان اۋعان بوسقىندارى مەن ونىڭ بالالارى تارتىلسا, كەيىن ولاردىڭ قاتارىنا اۋعان اسكەرى, پۋشتۋندار, سونداي-اق شەتەلدەردەن كەلگەن لاڭكەستەر قوسىلدى.
«تاليبان» قوزعالىسىنىڭ ەڭ اۋەلگى ماقساتى اۋعانستانداعى مودجاحەدتەر ۇكىمەتىن قۇلاتىپ, ەلدى يسلام مەملەكەتىنە اينالدىرۋ ەدى. تالىپتەر 1995 جىلى كۇزدە يرانمەن شەكارالاس گەرات پروۆينتسياسىن, 1995 جىلى كۇزدە كابۋلدى الىپ, اۋعانستان يسلام امىرلىگىن قۇردى. وسىدان كەيىن اۋعانستان مەن پاكىستاندا پۋشتۋندار كوپ تۇراتىن ايماقتاردا تالىپتەر ۇستەمدىگىن ارتتىرىپ, يسلام جانە شاريعات زاڭدارىن ەنگىزە باستادى.
1998 جىلعا دەيىن تالىپتەر اۋعانستان اۋماعىنىڭ 90 پايىزىن باقىلاۋدا ۇستادى. بىراق تاليباندارعا قانشا كۇش سالعانىمەن, حالىقارالىق قاۋىمداستىق ولاردىڭ بيلىگىن مۇلدە مويىنداعان جوق. كەرىسىنشە, راديكالدى يسلامدىق توپتارعا قولداۋ كورسەتكەنى ءۇشىن تەرروريستىك ۇيىم دەپ تانىدى. 2003 جىلى بۇۇ تاليباندى تەررورلىق ۇيىم دەپ جاريالادى. 2001 جىلى اقش باستاعان ناتو كۇشتەرى ولاردى تاقتان تايدىردى. بىراق قازىر تالىپتەردىڭ باسشىسى كىم ەكەنى جونىندە انىق اقپارات جوق. اركىم ءارتۇرلى اتايدى. سەبەبى 2013 جىلى «تاليباننىڭ» نەگىزىن قالاعان موللا وماردىڭ ولىمىنەن سوڭ تالىپتەر باسەكەلەس توپتارعا ءبولىنىپ, ىشكى قىرقىس باستالدى. دەمەك, تالىپتەر اۋعان بيلىگىن قولعا العانىمەن, «ىشكى قايشىلىعىن قالاي رەتتەيدى» دەگەن ماسەلە دە اۋعان حالقى ءۇشىن وتە وزەكتى تاقىرىپ بولىپ تۇر.
تالىپتەر كابۋلدى العاننان كەيىن حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ مويىنداۋىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن اۋعان بيلىگى كەلىسە وتىرىپ, وتپەلى ۇكىمەت قۇرادى دەپ بولجام جاسالعان ەدى. الايدا «ءال-جازيرا» تەلەارناسىنىڭ حابارلاۋىنشا, تالىپتەر قازىر «اۋعانستان يسلام امىرلىگىن» قۇرۋدىڭ قامىندا كورىنەدى. ايتا كەتەيىك, بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش «تاليبان» قوزعالىسى مەن اۋعانستانداعى شيەلەنىستىڭ باسقا دا تاراپتارىن بارىنشا سابىرلىق تانىتۋعا شاقىردى.
تالىپتەر اۋعانستاندى قالاي باسىپ الدى؟
اقش جيىرما جىل بويى قاناتىنىڭ استىنا الىپ, 83 ميلليارد دوللار جۇمساپ قۇرعان اۋعان بيلىگىنىڭ 320 مىڭ اسكەرى تالىپتەردىڭ 70 مىڭ ادامدىق قوسىنىنا توتەپ بەرە العان جوق. اقش بەرگەن قۋاتتى قارۋ-جاراق پەن وزىق بايلانىس جابدىقتارىنان دا ەش قايران بولمادى. ەسەسىنە وپ-وڭاي جاۋ قولىنا ءتۇسىپ كەتتى. ەندەشە, تالىپتەر از عانا كۇشپەن وزىنەن بەس ەسە كوپ اۋعان اسكەرىنىڭ قالاي تاس-تالقانىن شىعاردى؟ تالىپتەردىڭ جەڭىسكە جەتۋىندەگى باستى سەبەپ نە؟
شىن مانىندە اقش باستاعان ناتو كۇشتەرى اۋعانىستانعا كىرگەنىمەن, تالىپتەردى تامىرىمەن قۇرتىپ جىبەرۋگە كۇش سالعان جوق. ۋساما بەن لادەننىڭ كوزى جويىلعاننان كەيىن پارتيزاندىق ۇرىس تاسىلىنە كوشكەن تالىپتەردى تىڭسىرا بەرۋدىڭ دە قاجەتى شامالى بولدى. ونىڭ ۇستىنە, «يسلام مەملەكەتى» قۇرىلعاننان كەيىن اقش-تىڭ نازارى سيرياعا اۋدى دا, تالىپتەر تىنىستاپ قالدى. ەكىنشى جاقتان يران, پاكىستان, قىتاي جانە ورىستىڭ جاسىرىن قولداۋىنا قول جەتكىزگەن تالىپتەردى تىپ-تيپىل قۇرتىپ جىبەرۋ دە قيىن. ارينە, قىتاي, رەسەي, پاكىستان باستاعان ەلدەر بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى «تەرروريستىك ۇيىم» دەپ تانىعان تالىپتەرگە قولداۋ كورسەتىپ وتىرعانىن جوققا شىعارادى. بىراق تالىپتەر پايدالانىپ جۇرگەن ۇرىس قارۋلارىنىڭ كوبى قىتاي مەن رەسەيدە جاسالعانىن, سونداي-اق اقش اسكەرىن شەگىندىرە باستاعاندا-اق رەسەي مەن قىتايدىڭ تالىپتەردى ءوز استانالارىنا شاقىرىپ, كەلىسسوز وتكىزگەنىن ەسكەرسەك, اۋعان ەلىندەگى الاساپىراننىڭ ارعى جاعىندا الپاۋىت ەلدەر تۇرعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ال تالىپتەردىڭ تەز جەڭىسكە جەتۋىندە تومەندەگىدەي بىرنەشەسەبەپ بار.
بىرىنشىدەن, تالىپتەر ەلدى ازات ەتۋ, اۋعانستانداعى شەتەل كۇشتەرىن قۋىپ شىعۋ ۇرانىن كوتەرۋ ارقىلى حالىقتىڭ قولداۋىنا قول جەتكىزدى.
ەكىنشىدەن, جوعارىدا ايتقانىمىزداي ءتالىپ جادىگەرلەرىنىڭ كوپ بولىگىنىڭ اۋعانستانداعى نەشە سانى ەڭ كوپ ۇلت-پۋشتۋندار قۇرايدى. شىن مانىندە, اقش-تىڭ دەمەۋىمەن قۇرىلعان اۋعان ۇكىمەتىن «وتانىن ساتقان ساتقىندار» دەپ بىلەتىن پۋشتۋندار 20 جىل بويى تالىپتەردى قولدادى.
ۇشىنشىدەن, اقش-تىڭ تالىپتەردىڭ شاماسىن تىم تومەن مولشەرلەپ, ءوزى كومەكتەسىپ قۇرعان ۇكىمەت اسكەرىنىڭ قاۋقارىن وتە جوعارى باعالاۋى دا ۇلكەن قاتەلىككە ۇرىندىردى. سونداي-اق اقش-تىڭ سوڭعى 3 جىلدا اۋعان بيلىگىنەن بەت بۇرىپ, تالىپتەرمەن جاسىرىن كەلىسسوز وتكىزۋى اۋعان اسكەرلەرى مەن گەنەرالدارىنىڭ توپ-توبىمەن تالىپتەر جاعىنا شىعىپ كەتۋىنە مۇرىندىق بولدى. اقش-تىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى دونالد ترامپ تالىپتەر اۋعانستان استاناسى كابۋلدى باسىپ العاننان كەيىن پرەزيدەنت دجو بايدەننىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىن تالاپ ەتتى. «دجو بايدەن اۋعانستاندا بولعان جاعدايعا جول بەرگەنى ءۇشىن ۇيالىپ, وتستاۆكاعا كەتەتىن ۋاقىتى كەلدى» دەپ جازدى. الايدا ترامپ بايدەندى كىنالاعانىمەن, اقش-تىڭ اۋعانستانداعى ستراتەگياسىنىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋىنا كىشى بۋشتان تارتىپ, بايدەنگە دەيىنگى 4 پرەزيدەنتتىڭ دە جاۋاپكەرشىلىگى بار. ءتىپتى, بۇل ارادا بايدەندى ترامپ قول قويعان كەلىسىمدى اتقارۋشى دەپ ايتۋعا بولادى.
قىسقاسى, قازىر اۋعان ەلى ۇلكەن الاساپىران جاعدايدى باستان كەشىرۋدە. ەرتەڭى نە بولادى دەپ, بولاشاعى تۋرالى بولجام جاساۋعا ءالى ەرتە. تەك اۋعان ماسەلەسىندە ۇتقان ءبىر ەل بار دەسە, ول – قىتاي. سەبەبى قىتايدىڭ اۋعانستاندا مۇددەسى بار. بەيجىڭ بيلىگى اۋعانستان ۇكىمەتىنىڭ قولىندا بولسا دا, «تاليبانعا» وتسە دە, ەكى جاعدايدان دا تۋىندايتىن قاتەرگە دە, ورايعا دا دايىن. سوندىقتاندا بەيجىڭ ولاردىڭ كەز-كەلگەنىمەن بايلانىس ورناتۋعا ءازىر. ويتكەنى قىتايدىڭ كوزدەگەنى – اۋعاندى بيلەۋشى توپتارمەن كەلىسىپ, شىنجاڭعا تونەتىن قاۋىپتى ازايتۋ جانە اۋعانستان ارقىلى وتەتىن بايىرعى ساۋدا جولىن قايتا جاڭعىرىپ, پاكىستان, يران, تۇركيا ارقىلى ەۋروپاعا شىعۋ. اۋعان ماسەلەسىنىڭ استارىندا وسىنداي جاعداي دا جوق ەمەس.
