ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ قازاقستان حالقىنا ارناعان «قازاقستان جولى — 2050: ءبىر ماقسات, ءبىر مۇددە, ءبىر بولاشاق» اتتى جولداۋىندا 2050 جىلعا دەيىن قازاقستاندى الەمدەگى ەڭ دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا ەنگىزۋ تۋرالى ستراتەگيالىق ماقسات قويدى. الداعى بەلەستەردى باعىندىرىپ, ءبىرىنشى كەزەكتە رەسپۋبليكانىڭ يندۋستريالدى باعىتىن جاڭارتىپ, قولعا الىنعان جوبالارعا تىڭ سەرپىن بەرۋ ءۇشىن, بىزگە بىرنەشە باعىتتا يننوۆاتسيالىق جاڭاشىلدىقتى ەنگىزۋ قاجەت.
بۇل باعىتتا ءبىرىنشى كەزەكتە ءبىلىم بەرۋ سالاسىن دامىتۋ قاجەت, سەبەبى, جاڭا تەحنولوگيالاردى يگەرىپ, يننوۆاتسيالىق جاڭاشىلدىقتى ەنگىزۋ – جاس مامانداردىڭ قابىلەتتىلىگى مەن كاسىبي دايىندىعىنا بايلانىستى.
سوندىقتان, «قازاقستان – 2050» ستراتەگيالىق باعدارلاماسىن ءساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىن ساپالى ۇيىمداستىرۋدان جانە بىلىكتى كاسىبي مامانداردى دايىنداۋدان باستاۋ الادى.
بۇگىنگى تاڭدا وتاندىق جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى تولىعىمەن رەفورمالاۋدى قاجەت ەتەدى. قازاقستان ەكونوميكاسى جيىرما جىلدان اسا ۋاقىت نارىق تالاپتارىنا ساي قىزمەت ەتۋىنە قاراماستان, جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ورتالىقتاندىرىلعان جانە جوسپارلى-اكىمشىلىك ادىسپەن باسقارىلۋدا.
ال الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە عىلىمي-زەرتتەۋلەردىڭ تيىمدىلىگى مەن ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىنىڭ ساپاسىن قامتاماسىز ەتەتىن اۆتونومدى باسقارۋ مودەلى قالىپتاسقان.
وتاندىق جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جاڭا ساتىعا كوتەرۋ ءۇشىن, ءبىز اۋقىمدى الەمدىك ۇردىستەردەن قالىس قالا المايمىز. قازاقستان دا الەمدىك عىلىم-ءبىلىم قاۋىمداستىعىنىڭ ءبىر مۇشەسى بولا وتىرىپ, ۋاقىتتى وزدىرماي تىڭ تاجىريبەلەردى ۇيرەنىپ, ەل ەكونوميكاسىن جاڭا باعىتتا دامىتۋعا قولدانۋ قاجەت.
ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنداعى جەتكەن جەتىستىكتەرىنىڭ ناقتى مىسالىن الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق, ولاردىڭ حالىقارالىق رەيتينگىسىنە كوز تاستاساق جەتىپ جاتىر. قازىرگى ۋاقىتتا الەم بويىنشا ەڭ ۇزدىك جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ كوشباسشىسى بولىپ اقش ۋنيۆەرسيتەتتەرى توپ باستاۋدا. بۇل ورايدا ەسكەرەر ءجايت, اقش-تىڭ وقۋ ورىندارى جوعارى ساتىداعى جاي عانا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسى ەمەس, ولار قۇراما شتاتتاردىڭ باستى «مي ورتالىعى», جاڭاشىلدىقتىڭ, كەشەندى يننوۆاتسيانىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولىپ تابىلادى. ولار مەملەكەتتىڭ ينتەللەكتۋالدى دامۋىنا جاۋاپ بەرەدى. ساراپتاي قاراساق, اقش-تىڭ ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق باعىتتا ۇلى دەرجاۆاعا اينالۋ تاريحى وقۋ ورىندارىنىڭ يننوۆاتسيالىق جاڭالىقتارىنان باستالادى.
اقش ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ مۇنداي جەتىستىگى كەزدەيسوقتىق ەمەس, ماقساتقا باعىتتالعان مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ناتيجەسى.
مۇندا ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ باسىم بولىگى كوممەرتسيالىق ۇيىم ەمەس, سوندىقتان ولار سالىق تولەۋدەن بوساتىلعان. تۇسكەن پايدا ىشكى قاجەتتىلىكتەردى وتەۋگە, ماسەلەن, ءبىلىم بەرۋ قىزمەتى ساپاسىن كوتەرۋگە, عىلىمي زەرتتەۋ مەن ينفراقۇرىلىمدى جەتىلدىرۋگە باعىتتالادى. سونىمەن قاتار, ۋنيۆەرسيتەتتەرگە ينۆەستيتسيا تارتۋشى بيزنەس ءۇشىن مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن ارنايى سالىقتىق جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان. بۇل – جوو-ى ءۇشىن قوسىمشا قارجىلاندىرۋ تەتىگى.
تاعى ءبىر ەرەكشەلىك, امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا اكادەميالىق ەركىندىك بەرىلگەن, ياعني, ولار بىرەگەي, ءوزىندىك وقۋ باعدارلامالارىن قالىپتاستىرۋعا, ەنگىزۋگە, جاڭا ءبىلىم بەرۋ ادىستەرىن قولدانۋعا تولىق قۇقىلى. بۇل ەرەكشەلىك ولارعا ءبىلىم بەرۋ قىزمەتتەرى سۇرانىستارىنا ساي وزگەرىستەردى ۋاقىتىندا ەنگىزۋگە, جاڭا عىلىمي باعىتتاردىڭ تۋىنا, سونىمەن قاتار, وقىتۋشىلاردىڭ كاسىبي جانە عىلىمي مامانداندىرىلۋىن ەڭبەك نارىعىنداعى تالاپتارعا سايكەس جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
سونىمەن قاتار, اقش ۋنيۆەرسيتەتتەرى باسقارۋ جۇيەسى مەن قارجىلاندىرۋ ساياساتىن دا اۆتونومدى تۇردە جۇرگىزەدى. بۇل جۇيەدە ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بەدەلى تومەندەمەيدى, كەرىسىنشە, قارجى سالاسىنداعى شىعىنداردى باقىلاۋ كۇشەيتىلەدى. بىرىنشىدەن, ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءتيىمدى قارجى مەنەدجمەنتى ەنگىزىلگەن, ناقتىراق ايتساق, بيۋدجەتتى باسقارۋ ستراتەگيالىق دامۋ جوسپارىنا ساي قاتاڭ جۇرگىزىلەدى. ەكىنشىدەن, ىشكى جانە سىرتقى قارجىلىق تەكسەرىس تاجىريبەسى قاتال تالاپ دەڭگەيىندە ءبىر جولعا قويىلعان.
اۆتونومدى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى ەشقانداي شەكتەۋسىز مەرزىمدەگى جانە اۋىستىرمايتىن باسشى بولىپ قالا المايدى. كەرىسىنشە, ولار بەلگىلەنگەن مەرزىمگە سايلانادى نەمەسە تاعايىندالادى جانە ولاردىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى باقىلاۋدا بولادى. ال رەكتور قۇزىرەتىنىڭ ۇزارتىلۋىمەن ونىڭ مەملەكەت جانە قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى ارتادى. ۋنيۆەرسيتەتتەگى وزەكتى شەشىمدەردى ديرەكتورلار كەڭەسى مەن قامقورشىلىق كەڭەسى قابىلدايدى.
الەمدەگى دامىعان ەلدەردىڭ تابىستى تاجىريبەسىن ساراپتاي كەلە, ءبىز قازاقستانداعى جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن وسىعان ۇقساس قاعيدالارمەن جاڭارتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى, بۇل – ۋاقىت تالابىمەن, وزىق ادامي كاپيتالدى دامىتۋ قاجەتتىلىگىنەن پايدا بولعان سۇرانىس. تەك وسىنداي شەشىم قابىلداۋ ارقىلى عانا ءبىز وتاندىق جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ ساپاسى مەن تيىمدىلىگىن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرە الامىز. ەگەر مەملەكەتتىك جوعارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا قازىرگى جۇيە ساقتالاتىن بولسا, قارجىنى قانشا جەردەن ۇلعايتساق تا, ءبىر شەڭبەر ىشىندە, تۇيىقتالعان كەڭىستىكتە قالا بەرەمىز.
ال اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسى تۋرالى ايتار بولساق, قازىرگى تاڭدا جاڭا, وزىق تەحنولوگيانى تولىق مەڭگەرگەن جانە ونى وندىرىسكە ەنگىزە الاتىن تالانتتى دا, قابىلەتتى جاس ماماندار قاجەت. بۇل ءۇشىن جاڭا عىلىمي مەكتەپتەر مەن سۇرانىسقا ساي ءبىلىم بەرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن باعدارلامالار قاجەت, سەبەبى ءبىز قازىر دامىعان مەملەكەتتەردەن الدەقايدا ارتتا قالىپ وتىرمىز.
ءبىز ۇنەمى فەرمەرلەردى عىلىمعا تارتۋ قاجەتتىگىن ايتامىز, ولارعا «ءبىزدىڭ وزىق ادىستەرىمىزدى مەڭگەرۋ قاجەت» دەپ تالاپ قويامىز, بىراق, ءسوزدەن ىسكە كوشكەن ءساتتى ءالى دە كۇتۋدەمىز. ەگەر عالىمدار اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىن دامىتۋ تۋرالى جۇيەلى شەشىمدەرىن ۇسىنا السا, فەرمەرلەر وزدەرى-اق عىلىمعا كوڭىل ءبولىپ, قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىن دە شەشەر ەدى.
ايتا كەتەرلىگى, اعىمداعى جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن دەۆيستەگى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اراسىندا وقۋ ورنىمىزدى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى ءۇلگىسىندەگى اگرارلىق-زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنە اينالدىرۋ تۋرالى ارىپتەستىك كەلىسىمشارتقا قول قويىلدى. وسى ورايدا باسا ايتىپ وتەرىم, دەۆيستەگى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتى الەمدەگى اگرارلىق سالاداعى جەتەكشى وقۋ ورنى بولىپ تابىلادى, ونىڭ ءتاجىريبەسىن وزىق ۋنيۆەرسيتەتتەر ۇلگى تۇتادى, ونىڭ جەتىستىكتەرى كوپتەگەن ەلدەردە اۋىلشارۋاشىلىق سالاسى ماماندارىن دايىنداۋداعى نەگىزگى تەمىرقازىق بولىپ وتىر. ءبىز اگرارلىق جانە تەحنيكالىق عىلىمداردى مەڭگەرگەن الەمنىڭ وزىق پروفەسسورلارىن ارىپتەستىك ءتاجىريبە الماسۋعا تارتا وتىرىپ, ءبىلىم بەرۋ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدى جاڭا جولعا قويىپ, جاڭا باعىتتا دامىتۋعا قول جەتكىزەمىز. دەۆيستەگى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن تولىق ەنگىزە الساق, ءبىز ءۇشىن ءتيىمدى, جاڭاشا دامۋ جولى بولارى ءسوزسىز. سەبەبى, بۇل ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عالىمدارى جاس ماماندار ءۇشىن قاجەتتى ءبىلىم بەرۋ مەن تاعىلىمدامادان وتكىزۋدىڭ بارلىق تەتىگىن ايقىنداعان. ءدال وسى تاجىريبە نەگىزىندە قازاقستاندا اگرارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن رەتتەسەك, ءبىلىم, عىلىم, يننوۆاتسيالىق كەڭىستىكتەگى ارتتا قالۋشىلىقتى جويۋعا قول جەتكىزەر ەدىك.
بۇل ستراتەگيا كوپتەگەن دامۋشى ەلدەردە ءتيىمدى قولدانىلۋدا. مىسالى, مالايزيا جانە سينگاپۋر سياقتى ەلدەر وسىعان ۇقساس ءتاجىريبەلەردى ەنگىزە وتىرىپ, قارقىندى ەكونوميكالىق دامۋعا جول اشقان. ولار جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن الەمدىك ستاندارتقا سايكەس قۇرۋ ارقىلى, جاڭا ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن ەنگىزۋمەن, الەمنىڭ جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەرىمەن ىنتاماقتاستىق ورناتۋ ارقىلى, ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ جەكە قۇزىرەتتىلىگىن ءوسىرۋ ناتيجەسىندە تۇراقتى دامۋعا قول جەتكىزدى.
بۇگىندە قازاقستاننىڭ الدىندا اۋقىمدى يننوۆاتسيالىق دامۋ ستراتەگياسىن ىسكە اسىرۋ ماقساتى تۇر, ال بۇعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن, ءبىرىنشى كەزەكتە, جوعارى وقۋ ورىندارىنا رەفورما جاساۋىمىز قاجەت.
ول ءۇشىن ءبىز الەمدىك قولدانىستاعى جاڭا ەرەجەلەردى قابىلداعانىمىز ابزال, ياعني, ۋنيۆەرسيتەتتىڭ دەربەستىگى قاعيداسىنان باستاپ, عىلىمي ەتيكانى مۇلتىكسىز ساقتاۋ قاعيداتتارىنا دەيىن. بولون ۇدەرىسىنە مۇشە بولۋ ارقىلى قازاقستان بۇگىنگى تاڭدا بۇل باعىتتاعى اۋقىمدى جۇمىستاردى باستاپ تا كەتتى جانە الداعى باعىندىرار بەلەستەرىمىز دە كوپ. بىزدە نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى سىندى قول جەتكىزگەن ناقتى كورسەتكىش تە بار, ەندىگى تاڭدا بۇل تاجىريبەنى ەلدەگى باسقا دا وقۋ ورىندارىنا جەدەلدەتە ەنگىزۋ قاجەتتىلىگى تۇر.
اقىلبەك كۇرىشباەۆ,
س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى, پروفەسسور
