ەلوردادا مەملەكەتتىك مەكەمەلەر بالا ءۇش جاسقا تولعاندا عانا باقشاعا قابىلدايدى. بۇرىندارى ۇشكە دەيىنگى نارەستەلەرگە «ياسلي-ساد» بولاتىن. ال سونشاما جىل بويىنا قىزمەتىن تاستاپ, قاراپ وتىرا المايتىن ايەلدەر بالا كۇتۋشىسىن ىزدەۋگە ءماجبۇر. بۇل ءۇردىس اقشاسى تاسىپ, نە ادام جۇمساپ اسقاندىقتىڭ ەمەس, قاجەتتىلىكتىڭ بەلگىسى بولىپ بارا جاتىر. وسىلايشا, بالا كۇتۋشىنىڭ ءباسى ارتىپ, وعان قويار تالابى دا وزگەردى.
ازىرگە وعان اۋىلداعى اعايىننىڭ جۇمىسسىز ءجۇرگەن قىزى كەلىسپەسە, تانىس-بىلىستەردەن سۇراستىرىپ, ودان دا قايىر بولماسا بالا كۇتۋشىسىن ۇسىناتىن اگەنتتىكتەرگە جۇگىنەدى. وسى قىزمەت تۇرعىسىندا ەلوردادا قانشا ادام بالا كۇتۋشىلىكپەن اينالىسادى, سۇرانىس قانداي, ولاردىڭ ەڭبەك قاتىناستارى قالاي رەتتەلەدى دەگەندەي ارنايى ستاتيستيكا جۇرگىزىلىپ, ەڭبەك زاڭدىلىعىندا دا مارتەبەسى قاراستىرىلماعان. دەگەنمەن, قالامىزدا ءۇي قىزمەتشىلەرىمەن قوسا بالا كۇتۋشىسىن دە جۇمىسقا تۇرعىزاتىن اگەنتتىكتەر جەتىپ ارتىلادى. ارقايسىسىنىڭ اشىلعاندارىنا 20-15 جىلدىڭ بەلەسى بولىپ قالعان. دەنى كاسىپتەرىن دوڭگەلەتىپ, سۇرانىسقا ساي تۇراقتى بيزنەس كوزىنە اينالىپتى.
اگەنتتىكتەر ءسىزدىڭ قالاۋىڭىزعا قاراي, العاشىندا بەس «سۋپەر-نيانيا» ۇسىنادى. ولاردىڭ جالاقىسى 120-150 مىڭ ارالىعىندا بەلگىلەنگەن. سول اقشاڭىزدىڭ 50 پايىزىن اگەنتتىككە تولەۋگە مىندەتتىسىز. ءۇش ايدىڭ ىشىندە تاڭداعان ادامىڭىز كوڭىلىڭىزدەن شىعا قويماسا, وندا تاعى باسقاسىن تالاپ ەتە الاسىز. ەگەر اپتانىڭ بەس كۇنىندە تاڭعى 9-دان كەشكى 6-عا دەيىن جۇمىس كۇنى بەلگىسەڭىز, 200 مىڭعا دەيىن جالاقى سۇرايتىندار بار. بۇل, ارينە, قالتالىلاردىڭ قاتال تالابىنا ساي كەلەتىندەردىڭ تاۋەكەلدىك ءباسى. بىلايعى جۇرت بالا كۇتۋشىسىن 100 مىڭنىڭ ىشىندە دە, 60 مىڭنىڭ اينالاسىندا دا ىزدەيدى. وعان دا تابىلىپ جاتادى. بالانى بەلگىلى ءبىر مەزگىلدە ساعاتتاپ قاراۋعا دا كەلىسۋگە بولادى. بۇل قىزمەت ساعاتىنا 500 تەڭگەدەن باستالادى.
دەگەنمەن, جاقسى قىزمەتشى تابۋ قيىن دەپ جاس انالار بەزەكتەيدى. بىلەتىندەر جاقسى «نيانيانى» دا تاربيەلەۋ كەرەك, ءار وتباسىنىڭ قالىپتاسقان ادەتتەرىنە قاراي يكەمدەۋ كەرەكتىگىن ايتادى. راسىندا دا ەشقانداي تاجىريبەسى جوق جاس قىزدان كوپ نارسە كۇتۋ قيىن, سونداي-اق اتا-باباسى «جالشى» ۇستاپ كورمەگەن بۇگىنگىلەردىڭ دە ۇيىندەگى «بوتەنمەن» جۇمىسى ىستەۋ داعدىسى كەمشىن سوعىپ جاتادى. مۇندايدا اسقان ءبىلىمى بولماسا دا, ءوز ىسىنە پىسىق, شارۋاسىنا مىعىم ەلگەزەك قىزدار – تاپتىرمايتىن كانديداتۋرا. جۇمىس بەرۋشى مەن قىزمەتشىنىڭ اراسىندا سەنىم, ءوزارا قۇرمەتتىڭ ناتيجەسىندە بالانىڭ اينالاسىندا قالىپتى جاعداي بولىپ جاتسا, وندا بالا تاربيەسىنىڭ بولاشاق ءومىرىنىڭ نەگىزى مىقتى دەۋگە بولادى.
بالا كۇتۋشىسىن قىزمەتكە العاندا اتقاراتىن مىندەتىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك. نەگىزىندە وعان, بالانى سۋعا شومىلدىرىپ, تاماعىن دايىنداپ, تازا اۋادا سەرۋەندەتۋى ءتيىس. بالانىڭ كيىمىن جۋىپ-تازالاپ, ونىڭ ءوي-ءورىسىن دامىتاتىن ويىنداردى ويناتىپ, ويىنشىقتارىن جيناپ, بولمەسىن تازا ۇستاۋ دا – بالا كۇتۋشىسىنىڭ مىندەتى. ونىڭ جالاقىسى وسى ماسەلەلەردى شەشۋى ءتيىس. ەسكەرتە كەتۋ كەرەك, سابىرلى, مەيىرىمدى, تاجىريبەلى بالا كۇتۋشىسىن قولدى-اياققا تۇرعىزباي, ءبىر بالا ءوسىپ باقشاعا بەرگەندە كەلەسى نارەستەنى باعۋعا باسقا وتباسى شاقىرىپ جاتادى. مۇندايلاردىڭ اگەنتتىكتەگىلەرگە دە كۇنى تۇسپەيدى.
بالاسىنا كۇتۋشى ىزدەگەندەردىڭ كەيبىرى پەداگوگيكالىق نەمەسە مەديتسينالىق ءبىلىمى مەن ساۋاتى, بىرنەشە تىلدە تازا سويلەيتىندەردى دە اتتاي قالاپ جاتادى.
الايدا بالا كۇتۋشىلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى بۇل تالاپتارعا ساي كەلمەيتىنى انىق. ولاردى قىسقا كۋرستارعا وقىتىپ, بالا تاربيەلەۋ نەگىزدەرىن ۇيرەتىپ جاتقان ەشكىم جوق. ءبىز ءبىر اگەنتتىكپەن حابارلاسقانىمىزدا ءبىر اپتاداي باعىت بەرىپ قانا جونىنە جىبەرەدى ەكەن. بۇل جەتكىلىكتى مە؟
ءمولدىر سىزدىقوۆا, «قاسيەت» پسيحولوگيا ورتالىعىنىڭ مامانى:
– بالا كۇتۋشىسىن ىزدەگەندە, بالانى مەزگىلىمەن تاماقتاندىرىپ, استى قۇرعاق, ءۇستى تازا بولسا بولدى دەپ ويلايتىن انالار قاتەلەسەدى. ءسابيىڭىزدىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى ورنى بار ادامنىڭ جەكە قاسيەتىنە ءمان بەرۋ كەرەك. بالا نەنى ءتۇسىنۋشى ەدى دەگەنمەن, اينالاسىنداعى ادامداردىڭ جان جىلۋىمەن قۇنارلانىپ, سولاردىڭ ايالى الاقانىنىن سەزىنۋى قاجەت. بالا كۇتۋشىسى سابيگە اناسىنان دا ارتىق ۋاقىتىن بولەدى, سونىڭ ىقپالىندا وسەدى. كەيدە ءوسىپ كەلە جاتقان ءسابي تاربيەشىسىنىڭ سويلەۋ مانەرىنە سالىپ, ادەتتەرىن قايتالايدى. بۇل دا ءىزسىز كەتپەيدى. بوتەن ادامدى ۇيگە كىرگىزىپ تۇرىپ, بالاڭىزدىڭ پسيحو-ەموتسيونالدى جاعىنان دا زاردابى بولمايتىنىنا كوز جەتكىزىڭىز. بالاڭىزدىڭ جانىندا مەيىرىمدى, وڭ-سولىن تانىعان, جاقسى مەن جاماندى بىلەتىن ادامنىڭ بولعانى دۇرىس. سوسىن بالا كۇتۋشىسىن جۇمىسقا الاردا كوپ ويلانىڭىز, ونى قايتا-قايتا اۋىستىرساڭىز دا, بالانىڭ بوتەن ادامعا ۇيرەنىسۋ وڭاي ەمەس.
اينۇر, تاجىريبەلى بالا تاربيەشىسى:
«مەن كوپ جىلدار كوپبالالى انانىڭ بالالارىن باعۋعا كومەكتەستىم. جالاقىمدى مەزگىلىندە تولەپ تۇردى. وسى وتباسىندا ۇيرەنىسكەنىم سونشالىقتى ءبىر تۋعانداي بولىپ كەتتىم. ەگەر باعاتىن بالانىڭ اكە-شەشەسى پاراساتتى ادامدار بولسا, سىزگە دە قيانات جاسامايدى. ال ەگەر تەك اقشا ساناپ قالعان جاندار بولسا, جەكە باسىڭىزدان دا كەمشىلىك تاۋىپ وتىرادى. اراسىندا مەنىڭ مىندەتىمە كىرمەيتىن ءۇي شارۋالارىن دا جۇكتەيدى. مەنىڭ تۇسىنگەنىم, ءوز جۇمىسىڭدى ءبىلىپ, ارتىق نارسەنى جاساماۋ كەرەك. ۇناماسا, كەتە بەرىڭىز. نارىق ۇلكەن, بالا كۇتۋشىسىن قاجەت ەتەتىندەر از ەمەس. تاعى دا بالا كۇتۋشىسىنىڭ مارتەبەسى بولۋى ءتيىس, سوندا وتباسى مۇشەلەرى دە قۇرمەتپەن قارايدى, ەرەسەكتەر سىيلاپ تۇرعان سوڭ بالا ءۇشىن دە بەدەلدى. كەرىسىنشە بولعاندا تاربيەنىڭ دە ءمانى كەتەدى».
بايىپتاپ قاراساق, بۇل تەك قانا جاس انالاردىڭ ماسەلەسى ەمەس. بۇگىندە ۇردىسكە اينالىپ بارا جاتقان ايەلدەردىڭ جۇمىسباستىلىعىنىڭ, ءسابيى ۇشكە تولعانعا دەيىن ۇيىندە قاراپ وتىرا المايتىن سەبەپتەرى كوپ. ونىڭ باستىسى – قاراجاتتىڭ ازدىعى. مەملەكەت تاراپىنان كومەك بالا بىرگە تولعانعا دەيىن بەرىلەدى. ودان كەيىن انا قوسىمشا قاراجات ىزدەپ جۇمىسقا تۇرۋعا ءماجبۇر. ەگەر وسى كومەك ەكى جاسقا دەيىن بەرىلىپ, ەكىدەن باستاپ بۇلدىرشىندەردى بالاباقشاعا قابىلداي باستاسا, وندا كوپتەگەن انالار كوزدەرىنىڭ قاراشىعىنداي سابيلەرىن كىم كورىنگەنگە تاپسىرماس ەدى.
