حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ەڭ جارقىن وكىلدەرىنىڭ ءبىرى, اسا كورنەكتى ساياسي قايراتكەر, جالىندى پۋبليتسيست, اۋدارماشى, جازۋشى مۇستافا شوقايدىڭ ەڭبەكتەرى مەن جەكە قۇجاتتارى قازىرگى تاڭدا كىتاپحانالار مەن ارحيۆتەردەن ورىن العان. سونداي قۇجاتتاردىڭ ءبىر شوعىرى: ماقالالارى, حاتتارى, سۋرەتتەرى جانە ول جونىندەگى ەستەلىكتەر نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى قر «ۇلتتىق ءارحيۆى» مەكەمەسىنىڭ №83 قورىندا ساقتاۋلى تۇر.
مۇستافا شوقاي ءومىرىن كوپ جىلداردان بەرى زەرتتەپ كەلە جاتقان عالىمنىڭ ءبىرى ستامبۋلداعى ميمار سينان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ابدىۋاقاپ قارانىڭ تۇرىكشە, قازاقشا, كەيىن فرانتسۋز تىلدەرىندە «مۇستافا شوقاي. ءومىرى. كۇرەسى. شىعارماشىلىعى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگى شىقتى. عالىم بىلاي دەپ جازادى: «مەن ءوزىم زەرتتەۋلەردە بەيتاراپ بولۋعا,
م.شوقايدى جان-جاقتى كورسەتۋگە تىرىستىم. دەگەنمەن «بۇل كىسىنىڭ ولقىلىقتارى, كەمشىلىكتەرى جوق پا» دەپ, ءوزىم زەرتتەۋلەر بارىسىندا بۇل جاعىنا دا سالماق سالىپ ىزدەدىم. بىراق زەرتتەۋشى رەتىندە, وكىنىشكە وراي دەيمىن, ونداي مالىمەتتەر تابا المادىم. بىراق ۇلتىمنىڭ پەرزەنتى رەتىندە, قۋانىشقا وراي دەيمىن, م.شوقايدان ءبىر كەمشىلىك تە تابا المادىم. ادامگەرشىلىك جاعىنان ەشقانداي كەمشىلىك جوق. بىلايشا ايتقاندا, م.شوقاي – تۇركى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ اسىل قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرگەن ۇلى تۇلعا. ونىمەن قالاي ماقتانساق تا بولادى».
ماقالانى جازۋ بارىسىندا م.شوقايعا قاتىستى ارحيۆ قورىنداعى تەك بىرقاتار قۇجاتتارعا عانا توقتالدىق. بۇدان باسقا, تۇرىك, نەمىس, اعىلشىن, فرانتسۋز, شاعاتاي تىلدەرىندە جازىلعان قۇجاتتار جەتكىلىكتى. ونىڭ بىرنەشە ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەنىن وسىدان بايقاۋعا بولادى. مىسالى, م.شوقايدىڭ «كيتايسكي تۋركەستان» ماقالاسى ورىس تىلىندە جازىلعان. ماقالا ماشينكادا باسىلىپ, كۇنى «15/XII-1932» دەپ كورسەتىلگەن. مۇستافا شوقاي «قىتايلىق تۇركىستان دەپ ادەتتە, باتىس قىتايدى نەمەسە «سين-تسزيان» پروۆينتسياسىن اتايدى (بۇل ءسوزدىڭ ءدال قىتايشا اتالۋى «چينگ-دجانگ» – «Tching-Djang») اۋدارماسى «جاڭا وبلىس», «جاڭا پروۆينتسيا» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى» دەپ جازادى. بۇل اتاۋ رەسەي قۇلجانى قىتايعا قايتارعاننان كەيىن بەرىلگەن. اۆتور رەسەيدىڭ جاۋلاپ العان قۇلجانى قايتادان قىتايعا قايتارۋىن وتارلاۋ ساياساتىمەن بايلانىستىرادى. ياعني, رەسەي قۇلجاداعى كوتەرىلىستەردىڭ ءوزى جاڭادان وتارلاپ جاتقان تۇركىستان اۋماعىنداعى كوتەرىلىستەرگە ۇلاسىپ, ءورشىپ كەتۋىنەن قورقىپ وسىنداي قادامعا باردى دەيدى. ول كەزدە قازىرگى تۇركىمەنستان, حيۋا حاندىعى ءالى دە جاۋلاپ الىنباعان ەدى, قوقان حاندىعى دا بولعان ەدى. قۇلجانى قايتارعان سوڭ, پاتشالىق رەسەي بىرقاتار ساۋدا جەڭىلدىكتەرىنە يە بولىپ, بۇكىل باتىس قىتاي جەرىندە – ۇلى قىتاي قابىرعاسى مەن مونعولياعا دەيىنگى ايماقتا سالىقسىز ەركىن ساۋدا جاساۋعا رۇقسات العاندىعى جانە قۇلجانى يەلەنۋ مەن ونى ۇستاپ تۇرۋعا كەتكەن شىعىندى وتەيتىن 5 ميلليون رۋبل كولەمىندەگى اقشالاي تولەمگە يە بولعاندىعى بىزگە تاريحتان ءمالىم. سونداي-اق اۆتور سين-تسزياندا حالىق سانىنىڭ 5 ميلليوننان اساتىنىن, ونىڭ ىشىندە تۇركى تەكتەس مۇسىلماندار 75 پايىزدى قۇرايتىنىن, قالعان بولىگى – قىتايلار, مونعولدار ەكەندىگىن ايتادى. وكىنىشكە وراي, ماقالا اياقتالماي قالعان, قالعان بەتتەرى جوق.
كەلەسى قۇجات مۇستافا شوقايدىڭ اياز-يسحاكيگە ارناپ جازعان حاتى. ول 1934 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا «ياش تۇركىستاننىڭ» 53 شىعارىلىمىندا جاريالانادى. بۇل تۇرىك تىلىندە جازىلعان حات 1979 جىلى انكارادا شىققان «Muhammed Ayaz Ishaki. Hayati ve faaliyeti» دەگەن كىتاپقا ەنگەن. قازىر ۇلتتىق ارحيۆ قورىندا حاتتىڭ كوشىرمەسى ساقتالعان. مۇستافا شوقاي حاتتى اياز يسحاكيگە جاپونيادا قاستاندىق جاسالعان كەزدە جازعان. اياز يسحاكي مۇستافانىڭ دوسى. ول – تاتار ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى, قوعام قايراتكەرى, جازۋشى, پۋبليتسيست. 1917 ج. قاراشادا قازان, ۋفا, ورىنبور گۋبەرنيالارىنىڭ تەررريتورياسىن قامتىعان ەدىل-ورال اۆتونومياسىن قۇرۋعا قاتىسىپ, ونىڭ سىرتقى ىستەر جونىندەگى دەپارتامەنتىن باسقارعان. كەڭەس وكىمەتى ەدىل-ورال اۆتونومياسىن قۇلاتقان سوڭ 1919 ج. پولشاعا ەميگراتسياعا كەتكەن. 1928 جىلدارى بەرليندە, 1934-1938 جىلدارى مانچجۋريادا, كورەيادا, جاپونيادا, اراب ەلدەرىندە, فينليانديادا بولادى. بۇل ەلدەردە تاتار ەميگرانتتارىن ۇيىمداستىرۋ بويىنشا جۇمىستار اتقارادى.1934 جىلى توكيودا جاپون تىلىندە «ەدىل-ورال» اتتى كىتابىن شىعارادى. م.شوقاي اياز يسحاكيگە جازعان حاتىندا «توكيودا سىزگە بىرنەشە بۇزاقىلاردىڭ شابۋىل جاساعانىن مەن تەرەڭ تاڭدانىسپەن جانە جەككورۋشىلىكپەن ەستىدىم دەپ جازعان.
كەلەسى قۇجات بويىنشا 1937 جىلى 2 قاراشادا م.شوقايدىڭ «Le Temps» گازەتىندە جاريالانعان «Le Japon et les musulmans» ماقالاسىنا وراي رەداكتسياعا جولداعان تۇسىندىرمە حاتى بىلاي دەپ باستالادى «سەر ديرەكتور, 31 قازان كۇنى «Le Temps» گازەتىنىڭ 8-بەتىندە توكيو تۋرالى «جاپونيا جانە مۇسىلماندار» اتتى جاڭالىقتار جاريالاندى, ول «كەڭەستىك تۇركىستان بوسقىندارىنىڭ باسشىسى ەمير قۇربانعالي» دەگەن سويلەمنەن باستالادى. سەر ديرەكتور, تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ وكىلى رەتىندە سىزگە مىنانى حابارلاۋعا رۇقسات ەتىڭىز». ءارى قاراي قۇربانعالي مىرزانىڭ تۇركىستان ۇلتتىق قوزعالىسىنا ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەندىگى ايتىلادى. قۇربانعاليدىڭ ءامىر (اقسۇيەك) ەمەس, كەزىندە ورىنبوردا قاراپايىم مولدا بولعاندىعى, ونىڭ جاپونيا پروتەكتورلىعىندا مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرۋ ارەكەتى نيپپوننىڭ ورتالىق ازيا مۇسىلماندارىنا ىقپال ەتۋى ءۇشىن ەشتەڭە جاساي المايتىندىعىنان جۇزەگە اسپايتىندىعى, سونداي-اق ساياسي كوزقاراسى جاعىنان ونىڭ مونارحيست ەكەندىگى, سول سەبەپتى رەسەيلىك ۋلترامونارحيستەردىڭ كومەگىمەن ونىڭ «ۇلكەن مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرۋ ارەكەتىنە ەشكىم سەنبەيدى» دەپ جازادى. راسىندا دا, م.شوقايدىڭ ايتقانى ءدال كەلىپ, مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسى ىسكە اسپايدى. بۇل م.شوقايدىڭ ساياسي كورەگەندىگىنىڭ ءبىر عانا دالەلى. مۇستافا شوقاي ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى تۇركىستانعا قاتىستى شىققان ماقالالاردىڭ ءبارىن قالت جىبەرمەي وقىپ, وعان ءوزىنىڭ لايىقتى, دايەكتى جاۋابىن بەرىپ وتىرعان. حاتتىڭ سوڭىندا «مۇستافا شوقاي ۇلى. تۇركىستان ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى جانە تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ وكىلى» دەپ جازىلعان.
كەلەسى قۇجاتتا م.شوقايدىڭ 1926-1939 جج. ارالىعىنداعى حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەسى, تۇركىستان جەرىندەگى وزگەرىستەر تۋرالى جازعان ماقالاسى بەرىلگەن. حح عاسىردىڭ 20–30-جىلدارىندا كەڭەستىك قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق تاريحى وتە كۇردەلى بولدى. وسى كەزدە الەۋمەتتىك الاساپىران وزگەرىستەر – ۇجىمداستىرۋ, كوشپەلىلەردى زورلىقپەن وتىرىقشىلاندىرۋ سالدارىنان تۋىنداعان اشارشىلىق پەن ەپيدەميادان حالىق سانى كۇرت ازايدى. 1926 جانە 1939 جىلداردا وتكەن حالىق ساناقتارىنىڭ ماتەريالدارى وسى ناتيجەنى كورسەتەدى. 1926 جىلى 17 جەلتوقساندا كەڭەس وداعى اۋماعىن تۇگەل قامتىعان تۇڭعىش ساناق وتەدى. م.شوقاي ءوزىنىڭ ماقالاسىندا (1939 ج. م.شوقاي. تۇركىستان رەسپۋبليكاسى جونىندەگى مالىمەتتەر) قازاقستان, قىرعىزستان, وزبەكستان, تۇركىمەنستان, تاجىكستان رەسپۋبليكالارىن «تۇركىستان حالىقتارى» دەپ اتاپ, ولاردىڭ رەسپۋبليكا بولىپ قۇرىلعان كەزەڭدەرىنە, جەر اۋماعىنا, 1926-1939 جج. ارالىعىنداعى حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەلەرىنە, باستى قالالارىنا سيپاتتاما بەرەدى. م.شوقايدىڭ دەرەگى بويىنشا, 1926 جىلدىڭ 17 جەلتوقسان ايىندا وتكەن حالىق ساناعىندا قازاقستانداعى حالىقتىڭ سانى – 6 073 979, ال 1939 جىلدىڭ 17 قاڭتارىندا وتكەن ساناق بويىنشا حالىق سانى – 6 145 937. حالىقتىڭ سانى نەبارى 1,2 پايىزعا وسكەندىگىن كورسەتەدى. ونىڭ ىشىندە قالادا تۇراتىندار سانى – 1 706 150, اۋىلدىق جەردە تۇراتىندار سانى – 4 439 787. باستى قالاسى الما-اتا, ونداعى حالىقتىڭ سانى (1939 ج. حالىق ساناعى بويىنشا) 230 528 دەپ كورسەتىلگەن. ۇلتجاندى ازامات ءارى قاراي بىلاي دەپ اشىنا جازادى: «وبراتيتە ۆنيمانيە نا ەتوت نيچتوجنىي پروتسەنت ۋۆەليچەنيا ناسەلەنيا كازاحستانا زا يستەكشيە گودى وت پەرەپيسي 1926 گ. پو پەرەپيسي 1939 گ. 12 لەت. چيسلەننو ەتو ۋۆەليچەنيە ۆىراجاەتسيا ۆ 71 958. ي ەتو, نەسموتريا نا تو, چتو زا ەتو ۆرەميا سوۆەتسكوە پراۆيتەلستۆو پەرەسەليلو يز ۆنۋترەننەي روسسي ۆ كازاحستان وكولو پولۋميلليونا رۋسسكيح مۋجيكوۆ. سلەدوۆاتەلنو كورەننوە ناسەلەنيە – تۋركي-كازاحي سيلنو ۋمەنشيلوس ۆ چيسلە. ەتو پرويسحوديت يز-زا سيستەماتيچەسكوگو گولودا, كوتورومۋ پودۆەرگاەتسيا كورەننوە كازاح-تۋرەتسكوە ناسەلەنيە ۆىسەلياەموە سوۆەتسكيم پراۆيتەلستۆوم ۆ ينتەرەساح رۋسسكوگو پەرەسەلەنيا, س سۆويح ناسەلەننىح مەست». دەموگراف عالىم م.ءتاتىموۆ ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە «1926–1939 جىلدارداعى ەكى ساناق ارالىعىندا قازاقستان حالقى 36,7 پايىزعا كەمىدى» دەپ جازعان بولاتىن.
م.شوقايدىڭ ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەستە اقپارات قۇرالىن ەڭ باستى قارۋ رەتىندە پايدالانعانىن ارحيۆ قۇجاتتارى راستايدى. ءباسپاسوز بەتتەرىندە ونىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگى, جاڭادان ورناعان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى, جەر, ۇلتتىڭ ازاتتىعى مەن بوستاندىعى ماسەلەلەرىنە بايلانىستى كوپتەگەن ماقالالارى جارىق كورگەن. مۇستافانىڭ جان-جاقتى بىلىمدارلىعىن, قالامگەرلىگى مەن ساياسي كورەگەندىگىن مويىنداعان ەميگراتسيالىق ءباسپاسوز رەداكتسيالارى وعان ەسىكتەرىن اشىق ۇستاعان. ورىس, وزبەك, اعىلشىن, فرانتسۋز, نەمىس, پولياك, تۇرىك جانە اراب تىلدەرىن جاقسى مەڭگەرگەن ساياساتكەر گازەت-جۋرنال ماقالالارىن ءوزى رەداكتسيالاعان. ءوزى جۋرنال, گازەتتەر شىعارعان. ارحيۆ قورىنداعى «م.شوقايدى ەسكە الۋ. دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ءبىر جىلدان كەيىن. 27 جەلتوقسان 1942 جىل» دەپ اتالاتىن قۇجاتتا (تۇرىك تىلىندە): «تۇركى تاريحىنىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى مۇستافا شوقايدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە ءبىر جىل بولدى. وسىعان وراي, مارقۇمنىڭ ءار ءتۇرلى ۋاقىتتار مەن جاعدايلاردا تۇسكەن سۋرەتتەرىنىڭ كىشكەنە بولىگى جاريالانادى. وسىلايشا, وسى ۇلى تۇركىنى كورە الماعان نەمەسە بىلمەيتىن ادامدار قانداي دا ءبىر دارەجەدە ونىڭ ءومىرى مەن كەلبەتىن ەلەستەتە الادى…» دەي كەلە, م.شوقايدىڭ ءوزى شىعارعان گازەت-جۋرنالدارى مەن باسقا دا باسىلىمداردا جارىق كورگەن ماقالالارىنا شولۋ جاسالادى. قاراستىرىپ وتىرعان قۇجاتتىڭ سوڭىندا «1919 جىلدان بەرى تۇركىستاننان تىس جەردە جۇمىس ىستەگەن مۇستافا شوقاي ءوزىنىڭ قىزمەتىنىڭ كۇردەلى قيىن كەزەڭىندە جانە ۇلتتىق ىستەرى باستالعان كەزدە, 27 جەلتوقساندا بەرليندە قايتىس بولدى, ونىڭ مۇردەسى مارقۇم مەحمەد تالاات-پاشا جەرلەنگەن بەرليندەگى تۇرىك-يسلام زيراتىنا قويىلدى» دەپ جازىلعان.
م.شوقايدىڭ ءوزىنىڭ جۋرناليستىك-پۋبليتسيستىك جولىن «بىرلىك تۋى», «ۋلۋع تۇركىستان» باسىلىمدارىنان باستاعانىن, «يەني تۇركىستان», «ياش تۇركىستان», «تۇركىستان» جۋرنالدارىنىڭ نەگىزىن قالاپ, ولاردىڭ قالىپتاسىپ, دامۋىنا بارىنشا ەڭبەك سىڭىرگەنىن بىلەمىز. «ياش تۇركىستان» جۋرنالى م.شوقايدىڭ پۋبليتسيستىك-رەداكتورلىق, ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىن تانىتقان ەڭ كورنەكتى تۋىندىسى بولدى. جۋرنال بىرنەشە تۇركى تىلدەس جانە مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنە تاراعان. ءبىر كوڭىل اۋدارارلىق ماسەلە, م.شوقاي نەگىزىن قالاعان جۋرنالداردىڭ بارلىعى تۇركىستان اتاۋىمەن بايلانىسىپ جاتقاندىعى.
مۇستافا شوقايدىڭ ءومىرىن, ساياسي قىزمەتى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەگەن پروفەسسور ابدىۋاقاپ قارانىڭ ايتۋىنشا, «ءبىز قازىر م.شوقايدىڭ بەينەسىن اشىپ قانا وتىرمىز. ويتكەنى, بۇل تۋرالى زەرتتەۋلەر ءالى تولىعىمەن باستالعان جوق. جانە دە بۇنىمەن ازداعان ادام اينالىسىپ كەلەدى. بۇل كىسى باسقا الاش قايراتكەرلەرىنە قاراعاندا كوپ جۇمىستى قاجەت ەتەدى. سەبەبى, بۇل كىسى شەتەلگە كەتكەن. فرانتسيادا بولعان. دەرەكتەر جان-جاقتا شاشىلىپ جاتىر. سونان كەيىن ولاردىڭ كوبىسى ءار تىلدە. اتاپ ايتساق, فرانتسۋز, اعىلشىن, نەمىس. ونان كەيىن «ياش تۇركىستاننىڭ» ءوزى ءبىر بولەك. ونى وزدەرى شاعاتاي ءتىلى دەيدى. سوندىقتان بۇلاردى زەرتتەۋ ءۇشىن از ەمەس, كوپ ادام كەرەك. اسىرەسە, مەنىڭ ايتارىم, «ياش تۇركىستاندى» جاقسى زەرتتەۋىمىز كەرەك. «ياش تۇركىستاندا» م.شوقايدىڭ تەك تاڭدامالى ماقالالارى عانا اۋدارىلعان». عالىمنىڭ ايتۋىنشا, مۇستافا شوقاي بەينەسىن 21-ءشى عاسىر بيىگىنەن قاراپ وتىرىپ تا ءالى تولىعىمەن تاني العان جوقپىز.
قالاي بولعاندا دا, جۇمىس جالعاسۋدا جانە كوپ ۇزاماي ۇلى تۇلعانىڭ مۇراسى تاريحي وتانىنا تولىق كولەمدە ورالادى دەگەن ءۇمىت بار. قۇجاتتارعا قاراپ, م.شوقايدىڭ بۇكىل يدەيالارى بۇگىنگى كۇنى دە وتە وزەكتى دەپ ايتا الامىز. ونىڭ «ۇلت ازاتتىعى – ۇلتتىق رۋحتىڭ ناتيجەسى. ال ۇلتتىق رۋحتىڭ ءوزى ۇلت ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى اياسىندا ءوسىپ-داميدى, جەمىس بەرەدى» دەگەن سوزدەرى ءاربىر قازاق بالاسىنا «تاۋەلسىزدىگىڭدى قادىرلە, ۇلتتىق مۇددەلەر ءۇشىن قىزمەت ىستە» دەگەندەي باعىت-باعدار بەرىپ تۇر.
اجار ەرمىشوۆا,
قر ۇلتتىق ءارحيۆىنىڭ
جوعارى دەڭگەيدەگى
بىلىكتى مامان-ءارحيۆيسى
