استانا كۇنى مەرەكەسىنە وراي ەلوردادا ءوتىپ جاتقان «ساحنادان سالەم» تەاترلاردىڭ IV حالىقارالىق فەستيۆالى اياسىنداعى قويىلىمدار تاقىرىپتاردىڭ ءار الۋاندىعىمەن, سپەكتاكلدەر جانرلارىنىڭ تۇرلىلىگىمەن كورەرمەن قاۋىمدى قىزىقتىرۋدا. مۇندا ۇلت تاريحى قويناۋىن اقتاراتىن دا, تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلارعا باتىراتىن دا تۋىندىلار قامتىلعان.
ماسەلەن, ج.شانين اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق اكادەميالىق قازاق دراما تەاترى ساحنالاعان بەلگىلى جازۋشى-دراماتۋرگ راقىمجان وتارباەۆتىڭ «باس» دراماسى ۇلتىمىزدىڭ كۇرەسكەر اقىنى ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ جەندەتتەردىڭ قولىمەن كەسىلگەن باسىنىڭ ءبىر عاسىر وتكەن سوڭ, كەڭەس زامانىنداعى تاعدىرى تۋرالى باياندايدى. ال استانا قالاسى م.گوركي اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق ورىس دراما تەاترى قويعان ساحا رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى سوفيا بارانوۆا – سەرگۋچەۆانىڭ «ويانۋ» ترەش-دراماسى وتكەن كۇندەردە بەلگى بارىن, كەشەگى ءومىر بارلىق كۇيىنىشى-سۇيىنىشىمەن قايتسە دە سانادان وشپەيتىنىنە سەندىرەدى.
«باس» دراماسىن شىعارماشىلىق ورتادا اتى بار رەجيسسەر, ش.ايتماتوۆ اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى قۋاندىق قاسىموۆ ساحنالادى. بۇعان دەيىن «ا.ي.» مۋزىكالىق تەاترى رەپەرتۋارىنداعى ونىڭ «مەدەيا» سپەكتاكلى سەربيا, ۋكراينا سىندى بىرقاتار ەلدەردە وتكەن حالىقارالىق فەستيۆالدەرگە قاتىسىپ, باس جۇلدەنى قانجىعاسىنا بايلاعان بولاتىن. سوندىقتان «باستى» كورۋگە كەلگەن كورەرمەن تاڭعالدىراتىن رەجيسسەرلىك شەشىمدەردى, زالدى باۋراپ الاتىن ستسەنالاردى كورەمىز دەپ كۇتتى. الايدا, جۇرتتىڭ كۇتكەنىندەي بولمادى. اعىمداعى جىلدىڭ 25 ناۋرىزىندا شىمكەنت ساحناسىندا تۇساۋى كەسىلگەن قويىلىمنىڭ كەم تۇستارى ءالى دە كوپ بولىپ شىقتى.
مىنانداي ءبىر قىزىق دەرەككە نازار اۋدارايىق. ماحامبەتتى كوپ زەرتتەگەن بەلگىلى جازۋشى انەس ساراي اقىننىڭ باسى كەسىلگەن كۇن رەتىندە 1846 جىلدىڭ 19 قازانىن كورسەتەدى. ال بۇدان تۋرا 110 جىل وتكەن سوڭ, ياعني 1956 جىلدىڭ 19 قازانىندا دراما اۆتورى راقىمجان وتارباەۆ دۇنيەگە كەلگەن. مۇنى دراماتۋرگتىڭ ءوزى ءبىلدى مە, بىلمەدى مە, بەيمالىم. بىراق تىڭ, كورەرمەندى قىزىقتىراتىن تاقىرىپتى قوزعاعانى انىق. ماسەلە, درامانى قويعان رەجيسسەر شەشىمى مەن اكتەرلەردىڭ وبرازداردى سومداۋىندا بولىپ تۇر. «ساحنادان سالەم» فەستيۆالىنىڭ ساراپشىلارى وسىعان نازار اۋداردى.
قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى, پروفەسسور تالعات تەمەنوۆ قويىلىمداعى باسى ارتىق ستسەنالارعا نازار اۋداردى. ونىڭ پايىمداۋىنشا, ماحاببات تاقىرىبىن دراماعا كىرىكتىرۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. راسىمەن, قويىلىمداعى داۋرەن دەگەن قاراپايىم جىگىت پەن ايىم اتتى وقىعان, عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعاعالى جۇرگەن قىزدىڭ اراسىنداعى سەزىم اسا كورنەكتى جازۋشى ورالحان بوكەيدىڭ «اسپيرانت قىزدىڭ تراكتورشى جىگىتى» اتتى اڭگىمەسىن ەسىمىزگە ءتۇسىردى. ءبىز دە درامادا نەگىزگى سۇيەنەتىن تىرەك ماحامبەتتىڭ باسى بولعاننان كەيىن ەكى جاستىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە نە ءۇشىن ورىن بەرىلگەنىن تۇسىنبەي قالدىق. ءسويتىپ وتىرعان ءبىزدىڭ سانامىزدا و.بوكەي جاڭعىرسا, تالعات تەمەنوۆتىڭ ەسىنە بۇل قويىلىم سۋرەتشى ۆاسيلي ۆەرەششاگيننىڭ «سوعىس اپوفەوزى» كارتيناسىن ءتۇسىرىپتى.
«باس» – ەپيكالىق قويىلىم. مۇندا ليريكانىڭ مۇلدە قاجەتى جوق ەدى. ماحامبەت تاقىرىبىنا كەلگەندە ليريكا كەرەك بولسا, ونىمەن تارتىسقا تۇسكەن جاڭگىر حان مەن حاننىڭ ايەلى فاتيما مەن اقىن اراسىنداعى قاتىناستى قوزعاۋعا بولار ەدى. جاڭگىر حان – فاتيما – ماحامبەت ۇشتىگىن كوركەم تۋىندى ارقىلى ءالى اشا الماي كەلەمىز. كەزىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆ وسى ۇشتىك تۋرالى ستسەناري جازعان. بىراق ول ىسكە اسپاي قالدى. وسى جاعىنان ويلانساق. «باستا» كورىنىس تاباتىن كەيىپكەرلەردىڭ توبەلەسى دە ارتىق. بۇل كينو ەمەس, ساحنالىق قويىلىم عوي, سوندىقتان مۇنى شارتتى تۇردە الۋ كەرەك ەدى» دەدى ت.تەمەنوۆ.
انتروپولوگ نوەل شاياحمەتوۆ ماحامبەتتىڭ باسىن كورىنەن قازىپ العان سوڭ ون شاقتى جىل بالكونىندا ساقتاپ, ونىڭ كەيپىندەگى ءمۇسىن جاساعان. عالىم ماسكەۋگە كوشىپ كەتكەن سوڭ باس ءۇشتى-كۇيلى جوعالدى. ال اۋىلداعى قۇراق اقساقال اقىننىڭ قاي جەردە جەرلەنگەنىن بىلگەن, كەيىننەن باسسۇيەك قايتا جەرلەنگەنشە دامىل تاپپاعان. بۇل – تاريحي فاكت. قويىلىمدا وسى قۇراق اقساقالدىڭ بەينەسى شىنايى شىقتى. ونى قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ءماجيت ىلياسقاروۆ سومداپ شىقتى. تاعى ءبىر ساراپشى, قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى, پروفەسسور گۇلجاھان اسپەتوۆا وسىنى ايتىپ, اكتەر بۇل ءرولدى ويناعاندا كوز جاسىنا ەرىك بەرگەنىن جاسىرمادى.
بەلگىلى دراماتۋرگ, تەاتر سىنشىسى ەركىن جۋاسبەك «باس» دراماسىمەن وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن تانىسقان ەكەن. سول ۋاقىتتا بۇل قويىلىمدى قويامىن دەپ جوسپارلاپ, الايدا, ونىڭ ءساتى تۇسپەپتى. بۇل ساراپشى دا قۇراقتان وزگە وبرازدارعا تۇشىنباعانىن جەتكىزدى.
رەسەيدەن كەلگەن قوناق – تەاتر جانە كينو اكتەرى, رەجيسسەر, رەسەي تەاتر مەنەدجەرلەرى گيلدياسىنىڭ مۇشەسى, «مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ استانالىق تسەحى» كەڭەسىنىڭ مۇشەسى يگور كراسنوپولسكي كەرىسىنشە اكتەرلەردىڭ ويىنىنا ءتانتى بولعانىن ايتتى. «كونستانتين ستانيسلاۆسكي دۇنيەدەن وتەرىنەن از ۋاقىت بۇرىن «مەنىڭ جاساعان اكتەرلىك جۇيەمدى ۇمىتىڭدار» دەپ ايتقان ەدى. مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم: قازاق اكتەرلەرى بۇل جۇيەنى بىلمەيدى ەكەن. ءرولدى شىنايى, تازا وينايدى. مەن ولاردىڭ ويىنىنان بالاعا ءتان پاكتىكتى بايقادىم. بولاشاقتا رەجيسسەر رەتىندە قازاق اكتەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن سپەكتاكل قويعىم كەلىپ كەتتى» دەدى ول.
تاعى ءبىر رەسەيدەن كەلگەن مەيمان – تەاترتانۋشى, «بالتىق ءۇيى» جوباسىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى, تمد جانە بالتيا ەلدەرىنىڭ «رەسەيدەگى كەزدەسۋ» حالىقارالىق تەاترلار فەستيۆالىنىڭ جەتەكشىسى ماريا يۋرەۆا دا اكتەرلەرگە سۇيسىنگەنىن جەتكىزدى. اسىرەسە, مامان جاستاردىڭ اراسىندا تالانتتاردىڭ كوپتىگىنە نازار اۋداردى. دەسەك تە, كەيبىر ستسەنالاردىڭ تۇسىنبەگەنىن ايتتى. ماسەلەن, قويىلىمدا كەزدەسەتىن اقىن مەن شەنەۋنىكتەردىڭ قارىم-قاتىناسىنا كوڭىلى تولماپتى.
«ياكۋتتىق تارانتينو» اتانعان رەسەيلىك رەجيسسەر سەرگەي پوتاپوۆ ساحنالاعان «ويانۋ» ترەش-دراماسىنا ساراپشىلاردىڭ تاراپىنان ايتىلعان سىن مۇلدە بولمادى دەپ ايتۋعا بولادى. مۇنداعى رەجيسسەرلىك شەشىم دە, اكتەرلەردىڭ ويىنى دا كورەرمەندى شىنىمەن دە باۋراپ الىپ كەتەدى. اسىرەسە, سوڭعى كۇندەرىن قارتتار ۇيىندە كەشىپ جاتقان مايدانگەر شالدىڭ بەينەسىن ساحناعا الىپ شىققان ءارتىس قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى سەرگەي چەحونادسكيدىڭ, بىرقاتار ايەلدەر رولدەرىن سومداعان سۆەتلانا فورتۋنانىڭ, ءولىم پەرىشتەسى – قارعانى ويناعان دانيل حومكونىڭ اكتەرلىك شەبەرلىگى كوزگە ۇرىپ تۇردى. ساراپشىلار استانا قالاسى م.گوركي اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق ورىس دراما تەاترى ديرەكتورى ەركىن قاسەنوۆتىڭ وسىنداي قويىلىمداردى قويۋداعى باتىلدىعىن اتاپ ءوتىپ, بۇل قويىلىممەن كەز كەلگەن فەستيۆالگە ۇيالماي قاتىسۋعا بولاتىنىن ايتتى.
امانعالي قالجانوۆ
